Wiki Aragonés 2024
AragonésDeutschEnglish

Asia

Continent
Articlo d'os 1000

Asia ye una d'as partis que, chunto con Europa, forma o supracontinent d'Eurasia. Ye una d'as mayors arias cheograficas d'o planeta Tierra, y s'estendilla en a metat oriental d'o hemisferio norte, dende l'Oceano Glacial Arctico por o norte dica l'Oceano Indico por o sud. Por l'este arriba dica l'Oceano Pacifico y por l'ueste dica os Monts Urals y o Caucaso, mugando tamién con a mar Roya, a mar Echea, o estreito d'os Dardanelos, a mar de Marmara, o Bosforo, a mar Negra y a mar Caspia. Ye deseparata d'America por o estreito de Bering, y d'Africa por a canal de Suez. En fer parte en realidat d'una continidat cheografica con Europa, que formalment puet definir-se como una peninsula chigant d'Asia, puet considerar-se que a noción d'Asia ye mas que mas una noción cultural y no pas cheografica.

Asia
Continent
EntidatContinent
Superficie
 • Total		Pos. 1º de 7
44 614 500 km²
Población
 • Total (1900)
 • Densidat		Pos. 1º de 7
947 000 000 hab.
89 hab/km²
Estatos47
Dependencias4
Zonas horariasUTC+2 a UTC+12
ChentilicioAsiatico/a
Dominio internet.asia

En as suyas mugas tradicionals, Asia tien una población de 3.879.000.000 d'habitants (ye o continent con una población mas gran, con alto u baxo o 60% d'a población mundial) en una superficie de 44.579.000 km² (tamién ye o continent mas gran por superficie, con alto u baixo o 30% d'o total d'as tierras emerchitas), con una densidat de población de 89 hab/km². Tamién se troba en Asia (concretament en China) o puesto situato mas luent d'a costa, que se troba a una distancia de 2.648 km d'a mar, y o puesto de mayor altaria d'o mundo, o mont Everest, con 8.848 metros d'altaria.

Gosa trastallar-se en as siguients divisions cheograficas: Asia Meridional u Asia d'o Norte, Asia Occidental u Asia de l'Este, Asia Central, Asia Septentrional u Asia d'o Norte y Sudeste d'Asia.

Etimolochía editar

A palabra Asia provién d'o griego; Ἀσία , atribuyendo-se o suyo emplego por primera vegata a Herodoto (arredol de 440 aC) ta fer referencia a la rechón d'Anatolia u, con a intención d'explicar as guerras medicas, a l'Imperio Persa, diferenciando asinas ixa redolada de Grecia y Echipto. Herodoto comenta que se fan servir tres nombres de muller ta describir una masa enorme y substancial d'a Tierra (Europa, Asia, y Libia, referindo-se a Africa), indicando que a mayor parte d'os griegos creyeban que Asia recibiba o suyo nombre por a muller de Prometeu pero que o lidios deciban que recibió o suyo nombre en referència a Asias, fillo de Cotys y que pasó enta la tribu de Sardes.

Mesmo antis d'Herodoto, Homero charra d'un país aliato de Troya dito Asios, y tamién describe un almarchal como ασιος (en a Iliada 2, 461). En a luenga griega a palabra puet provenir d'os Assuwa, una confederación d'estatos d'Anatolia occidental mientres o sieglo XIV aC que fue redotata per os hititas.

Alternativament, a etimolochía d'a palabra Asia puet provenir d'a palabra en acadio (w)aṣû(m) que significa "puyar", referita a la dirección d'a salita d'o Sol en Orient Meyo, relacionata tamién con a palabra fenicia asa, que significa "este".

En cualsiquier caso, y cualsiquiera que en sía o suyo orichen, se cheneralizó o emplego d'a palabra Asia en o mundo griego y a traviés d'o suyo herencio se transmitió enta la Roma antiga, cheneralizando-se asinas en os mapas antigos y medievals, que emuestran o continent asiatico como una gran taca amorfa que s'estendilla enta l'este. En l'Antigüedat se suponeba que o mundo asiatico remataba en a India (por ixo Aleixandre lo Gran creyeba que en plegar en India heba plegato dica la fin d'o mundo).

Dimpués o nombre enampló o suyo significato, ta incluir-ie as tierras situatas a l'este d'ixa Asia orichinal, encluyendo-ie os territorios a l'este d'a India, como China y o Sud-este asiatico, amás d'os territorios a l'este d'os monts Urals, que ye o suyo significato actual.

Cheografía fisica editar

Anvista dende satelite d'Asia.

Muitos cheografos no consideran que Asia y Europa sían continents deseparatos,[1] porque en realidat no bi ha garra deseparación fisica entre toz dos.[2] Por eixemplo, sir Barry Cunliffe, profesor emerito d'arqueolochía europea d'a Universitat d'Oxford, diz que Europa ye cheograficament y cultural nomás que a prominencia occidental d'o continent asiatico,[3] ye decir, considera que Europa ye una pensinsula d'Asia. Cheograficament, Asia ye a parti mas gran d'o este d'o territorio dito Eurasia (estando Europa a peninsula noroccidental d'ixa masa de tierra) u d'Africa-Eurasia; cheolochicament, Asia, Europa, Y Africa forman una sola masa contigua (excepto a canal de Suez) y comparten a mesma plataforma continental. Cuasi tota Europa y a mayor parti d'Asia se troban situatas sobre a placa eurasiatica, que s'une a o sud con a placa arabica y a placa indica, mientres que a parte este de Siberia se troba sobre a placa nord-americana y as Filipinas sobre a placa filipina. Sindembargo, a opinión mayoritaria, mesmo que a opinión tradicional, considera a Europa y a Asia como dos continents deseparatos, encara que sía nomás que como una simpla convención. Antiparte, en Asia (mas concretament en China) se troba o puesto de tierra firme que se troba a una distancia mas gran d'a mar, a 2.648 km de distancia.

Asia tien un litoral con muitos accidents, con cuantas mars interiors (mar arabica, mar de China Meridional, mar de Chava, mar de China Oriental, mar Amariella, mar de Chapón, mar d'Okhotsk, mar de Bering, mar de Kara, mar de Barents, etc.); golfos (golfo Persico, golfo d'Omán, golfo de Bengala, golfo de Siam, golfo de Tonquín, golfo d'Anadir, etc.); peninsulas (Anatolia, peninsula d'Arabia, India, Malacca, Indochina, Corea, Kamchatka, Taimir, Kola, etc.), y islas adchacents, como Chipre, islas Maldivas, Sri Lanka, o gran archipelago d'Insulíndia (encluyindo-ie as Filipinas, Borneu, Sumatra, Chava y islas Celebes, entre d'atras), Taiwan, as islas de Chapón, isla de Sakhalin, Nueva Siberia, a Tierra d'o Norte, Nueva Zembla, etc.).

A cordelera de l'Himalaya, en una anvista aeria a on i destaca o mont Everest.

Respective d'o suyo relieve, Asia ye un continent con muitas montanyas, destacando-ie a cordelera de l'Himalaya, an se troban as maximas altarias d'a Tierra, con tucas como o mont Everest, o K2 u l'Annapurna, toz con mas de 8.000 metros d'altaria (ueitomils). Tamién i podemos trobar grans planas como Siberia y disiertos como o disierto de Gobi u o disierto d'Arabia.

Tamién podemos trobar en Asia ríos destacatos, como o río Obi, o río Yenissei y o río Lena en a cuenca de l'Oceano Glacial Arctico; o río Amur, o río Amariello, o río Yangtze y o río Mekong en a cuenca de l'Oceano Pacifico; y o río Brahmaputra, o río Irawadi, o río Ganges y río Indo en a cuenca de l'Oceano Indico; o río Tigris y o río Eufrates en Asia occidental, y o río Amudarja y o río Syrdarya en a cuenca endorreica interior. O continent tamién tién grans lacos, como a mar Caspia, o lago mas gran d'o planeta, a mar d'Aral, a mar Muerta, de salinidat intensa, u o laco Baikal, o laco de mas fondaria d'o mundo.

Cheografía politica editar

Fan parte d'Asia un total de 51 estatos, estando o estato asiatico con mayor numero d'habitants China, con una población d'alto u baixo 1.400 millons d'habitants, y o menos poblato as Maldivas, con una mica mas de 350.000 habitants. Por a suya superficie, o país que s'estendilla mas por territorio asiatico ye Rusia, con una mica mas de 17 millons de km² y o país con una superficie mas chicota ye tamién Maldivas, cin una mica menos de 300 km². Por densidat de población o estato mas densament poblato ye Singapur, con una densidat de mas de 6.000 hab/km² y o meons densament habitato ye Mongolia con menos de 2 hab/km².

Nombre d'a rechión[4] u
territorio		Superficie
(km²)		Población
(1 de chulio de 2008 est.)		Densidat de población
(per km²)		Capital
Asia Central:
Cazaquistán[5]2.724.92715.666.5335,7Astaná
Kirguizistán198.5005.356.86924,3Bishkek
Tachiquistán143.1007.211.88447,0Duxanbe
Turkmenistán488.1005.179.5739,6Aşgabat
Uzbekistán447.40028.268.44157,1Tashkent
Asia Oriental:
Republica Popular de China[6]9.584.4921.322.044.605134,0Pequín
Hong Kong[7]1.0927.903.3346.688,0—
Macau[8]25460.82318.473,3—
Republica de China (Taiwan)[9]35.98022.920.946626,7Taipei
Chapón377.835127.288.628336,1Tokio
Corea d'o Norte120.54023.479.095184,4Pyongyang
Corea d'o Sud98.48049.232.844490,7Seúl
Mongolia1.565.0002.996.0821,7Ulán Bator
Asia Septentrional:
Rusia[10]17.075.400142.200.00026,8Moscú
Asia Sud-oriental:[11]
Brunei5.770381.37160,8Bandar Seri Begawan
Birmania678.50047.758.22462,3Naypyidaw[12]
Cambocha[13]181.03513.388.91074Phnom Penh
Timor Oriental[14]15.0071.108.77763,5Dili
Indonesia[15]1.419.588237.512.355159.9Jakarta
Laos236.8006.677.53424,4Vientiane
Malaisia329.84727.780.00084,2Kuala Lumpur
Filipinas300.00092.681.453281,8Manila
Singapur7044.608.1676.369,0Singapur
Tailandia514.00065.493.298121,3Bangkok
Vietnam331.69086.116.559246,1Hanoi
Asia Meridional:
Afganistán647.50032.738.77542,9Kabul
Bangladesh144.000153.546.901926,2Dhaka
Bután47.000682.32114,3Thimphu / Paro
India[16]3.167.5901.147.995.226318,2Nueva Delhi
Irán1.648.19565.875.22342Teherán
Maldivas300379.1741.067,2Malé
Nepal140.80029.519.114183,8Katmandú
Pakistán803.940167.762.049183,7Islamabad
Sri Lanka65.61021.128.773298.4Colombo
Sri Jayawardenepura-Kotte
Asia Occidental:
Armenia[17]29.8002.968.586111,7Yerevan
Azerbaichán[18]46.8703.845.12782,0Bacú
Bahrein665718.306987,1Manama
Chipre[19]9.250792.60483,9Nicosia
Francha de Gaza[20]3631.537.2693.315,7Gaza
Cheorchia[21]20,4604,630,84199.3Tbilisi
Irak437,07228,221,18154.9Bagdad
Israel20,7707,112,359290.3Cherusalem[22]
Chordania92,3006,198,67757.5Amman
Kuwait17,8202,596,561118.5Al-Kuwait
Liban10,4523,971,941353.6Beirut
Omán212,4603,311,64012.8Masqat
Qatar11,437928,63569.4Doha
Arabia Saudita1,960,58223,513,33012.0Al-Riyad
Siria185,18019,747,58692.6Damasc
Turquía[23]756,76871,892,80776.5Ankara
Emiratos Arabes Unius82,8804,621,39929.5Abu Dhabi
Palestina[20]5,8602,611,904393.1Cherusalem
Yemen527,97023,013,37635.4Sanaá
Total43,810,5824,050,404,19389.07
Nota: Parti d'Echipto (Peninsula de Sinai) ye cheograficament d'Asia Occidental.

Cambeos de nombre de países editar

Cuantos países asiaticos han cambeato de nombre mientres o sieglo XX como resultato de consolidacions, secesions, independencias u cambeos de rechimen.

Mapa d'Asia.
Antigo nombreAnyoNombre actual
Pakistán Este1971Bangladesh, Republica Popular de
Cambocha Democratica1975Cambocha, Reino de
Imperio d'o Gran Qing de China1911
1949		China, Republica de
China, Republica Popular de
Timor Portugués1975Timor Oriental, Republica Democratica de
Indias Orientals Neerlandesas1945Indonesia, Republica d'
Imperio Persa1935
1979		Irán, Republica d'
Irán, Republica Islamica d'
Transchordania1946Chordania, Reino de
RSS de Kirguizistán (URSS)1991Kirguizistán, Republica de
Federación de Malaisia, Sabah, Sarawak y Singapur1963Malaisia y Singapur
Birmania1989Myanmar, Unión de
Masqat1971Omán, Soldanato d'
Pakistán Ueste1971Pakistán, Republica Islamica de
Indias Orientals Espanyolas1565Filipinas, Republica d'as
Hejaz-Najd, Reino de1932Arabia Saudita, Reino d'
Aden1970Yemen d'o Sud, Republica Popular de
Ceilan1972Sri Lanka, Republica Democratica Socialista de
RSS de Tachiquistán (URSS)1991Tachiquistán, Republica de
Siam1939Tailandia, Reino de
Imperio Otomán1923Turquía, Republica de
RSS de Turkmenistán (URSS)1991Turkmenistán
Oman d'a Tregua y Estatos d'a Tregua1971Emiratos Arabes Unius
Indochina francesa1949Vietnam, Republica Socialista de
Yemen d'o Norte y Yemen d'o Sud1990Yemen, Republica de

Historia editar

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia d'Asiaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Asia ye un continent con una amplia y variata historia, que se estendilla cuasi dende os inicios d'a Humanidat dica hue, trobando-se en o suyo territorio destacatas civilizacions con una ampla influencia en a Historia d'a Humanidat. Asinas, se puet destacar civilizacions en bel puesto como en a val d'o río Indo, en a val d'o río Eufrates y o río Tigris, u en as vals d'o río Amariello y o río Yangtze. Asia ye tamién a cuna d'as prencipals relichions monoteistas actuals (Chudaísmo, Cristianismo y Islam), estado dende Asia que s'han estendillato arredol d'o mundo.

Prehistoria editar

Neolitico editar

Mapa d'a extensión d'a cultura Ubaid en Mesopotamia.

En l'actualidat, se considera que en l'actual Turquía, en Göbekli Tepe, se establió antes de 10000 aC o mas antigo santuario conoixito. Establito por grupos de cazaraires-recolectors, se considera como o mas antigo chacimiento arqueolochico d'una cultura propia d'o Neolitico. Dende astí, alto u baixo en 8500-8000 aC as comunidaz d'agricultors s'estendilloron a traviés d'Anatolia, Mesopotamia y Africa d'o norte, orichinando-se asinas os primers nuclios conoixitos de civilización.

Tamién ye d'ixas mesmas envueltas un chacimiento localizato en Lahuradewa, en l'actual India, a on as datacions con carbonio 14 de repuis de roz evidencian a suya ocupación en 9000-8000 aC. Se tracta d'o mas antigo chacimiento neolitico en Asia d'o sud.

Antiparte, en Beifudi, amán de Yixian en a provincia de Hebei (China) se troban os repuis de chacimientos contemporanios d'os anteriors, con a cultura Cishan (8000-5500 aC) y a Cultura Xinglongwa (6200-5400 aC), a l'este d'as culturas neoliticas d'os monts Taihang, omplindo asinas un vuedo arqueolochico entre as dos culturas d'o norte de China.

Alto u baixo en 5500 aC amaneixió a cultura Halaf en Liban, Palestina, Siria, Anatolia y o norte de Mesopotamia, fundamentoando-se en l'agricultura de secano.

En o sud de Mesopotamia, en as fertils planas aluvials, se fundoron as civilizacions d'as ciudaz de Sumer y Elam, a on caleban sistemas de riego en estar unas redoladas co muit poquetas plevias. A cultura Ubaid (tamién dita periodo Ubaid) i floreixió dende 5500 aC.

Edat de Bronce editar

Ceramica procedent d'o chacimiento de Ban Chiang, en l'actual Tailandia.

Alto u baixo en 4500 aC empecipió o Calcolitico y en 3500 aC a Edat de Bronce, substituyindo-se asinas as antigas culturas neoliticas asiaticas.

Asinas, por eixemplo, a civilización d'a val de l'Indo, que ye una civilización d'a Edat de Bronce (3300-1300 aC, con un periodo de plenitut en 2600-1900 aC), que se centró principalment en la parte occidental d'o subcontinent indio, considerando-se que a primera forma d'o hinduismo amaneixió mientres ista civilización.

China y Vietnam tamién estioron centros a on se i desembolicó amplament a metalurchia. Encara que data d'o Neolitico, os primers tambors de bronce han estato descubiertos en os arredols d'o delta d'o río Royo en Vietnam y tamién en o sud de China. Istos chacimientos se relacionan con a cultura prehistorica de Son Dong en Vietnam. Tamién s'han trobato instrumentos elaboratos en bronce en o chacimiento de Ban Chiang, en l'actual Tailandia, datatos arredol de 2100 aC.

Vinclos externos editar

Referencias editar

  1. ↑ (en) "Asia." MSN Encarta Encyclopedia. 2007.
  2. ↑ (en) "Asia". McGraw-Hill Encyclopedia of Science and Technology. 2006. Nueva York: McGraw-Hill Inc.
  3. ↑ "Geography Is Destiny - The Atlantic (December 2008)". The Atlantic. 2008-12-01. http://www.theatlantic.com/doc/200812/editors-choice. Retrieved 2009-04-20. 
  4. ↑   Rechions continentals segunntes a categorización d'a ONU. Bellos territorios citatos a baixo (notas 6, 11-13, 15, 17-19, 21-23) tienen o suyo territorio repartito entre Asia y Europa, Africa, u Oceanía.
  5. ↑   Cazaquistán ye un país transcontinental entre Asia Central y Europa de l'Este; a población y superficie perteneixen nomás que a la parti asiatica.
  6. ↑   Por un regular, a o país se li diz simplament China. As cifras no incluyen as de Hong Kong, Macau, i Taiwan.
  7. ↑   Hong Kong ye una rechión administrativa especial d'a Republica Popular de China.
  8. ↑   Macau ye una rechión administrativa especial d'a Republica Popular de China.
  9. ↑   Territorio independent conoixito como Republica de China u Taiwan, ye reclamato por a Republica Popular de China.
  10. ↑   Rusia ye un país transcontinental entre Europa de l'Este y Asia Septentrional; población y superficie fan refererencia a o estato completo.
  11. ↑ Excluitas a isla Christmas y Illes Cocos (pertanyents a Australia en l'Oceano Indico, a o sud-ueste d'Indonesia).
  12. ↑   A capital administrativa de Birmania fue tresladata oficialment de Yangon (Rangoon) a una zona militaritzata a l'ueste de Pyinmana o 6 de noviembre de 2005.
  13. ↑ General Population Census of Cambodia 2008 - Provisional population totals, National Institute of Statistics, Ministry of Planning, released 3rd September, 2008.
  14. ↑   Timor Oriental ye considerato por un regular un país transcontinental entre l'Asia Sud-oriental y Oceanía.
  15. ↑   Indonesia ye considerato por un regular un país transcontinental entre l'Asia Sud-oriental y Oceanía; as cifras no encluyen Irian Jaya y as islas Molucas, situatas y Oceanía (Melanesia/Australasia).
  16. ↑   Encluyendo-ie Jammu y Caxmir, en territorio disputato entre India, Pakistán, y a Republica Popular de China.
  17. ↑   Armenia pertanye cheograficament a l'Asia Occidental, encara que tién fuertes lazos con Europa por de razons historicas y culturals.
  18. ↑   Azerbaichán ye un país transcontinental entre l'Asia Occidental y Europa de l'Este; a población y a superficie son nomás que t'a parti asiatica. As cifras encluyen Nakhchivan, un enclave autonomo d'Azerbaichán situato entre Armenia, Irán y Turquía.
  19. ↑   A isla de Chipre pertanye cheograficament a l'Asia Occidental, encara que ye muit ligata a Europa per de razons historicas y culturals. La ONU lo considera parti d'Asia Occidental.
  20. ↑ 20,0 20,1   A Francha de Gaza y Cischordania, ditos "Territorios Palestins Ocupatos" per a ONU, son territorios parcialment ocupatos per Israel, baixo administración de l'Autoritat Nacional Palestina.
  21. ↑   Cheorchia ye un país transcontinental entre Asia Occidental y Europa de l'Este; a población y l'aria son ta a zona asiatica nomás.
  22. ↑ En 1980, Cherusalem fue proclamata capital d'Israel, dimpués de l'anexión d'a zona arabe de Cherusalem Este mientres a guerra d'os seis días de 1967. As Nacions Unidas y muitos países no reconoixen iste feito y muitos d'éls mantienen embaixadas en Tel Aviv.
  23. ↑   Turquía ye un país transcontinental entre Asia Occidental y Europa d'o Sud; a población y l'aria son ta a zona asiatica nomás, excluita toda a provincia d'Istanbul.


Estaus d'Asia

Afganistán | Arabia Saudita | Armenia1 | Azerbaichán1 | Bahrein | Bangladesh | Birmania | Bután | Brunei | Cambocha | Cazaquistán1 | Cischordania2 | Corea d'o Norte | Corea d'o Sud | Chapón | Cheorchia1 | Republica Popular de China | Republica de China (Taiwan) | Chipre1 | Chordania | Echipto | Emiratos Arabes Unius | Francha de Gaza2 | Filipinas | India | Indonesia | Irán | Iraq | Israel | Kirguizistán | Kuwait | Laos | Liban | Malaisia | Maldivas | Mongolia | Nepal | Omán | Pakistán | Qatar | Rusia1 | Singapur | Sri Lanka | Siria | Tachiquistán | Tailandia | Timor Oriental | Turquía1 | Turkmenistán | Uzbekistán | Yemen | Vietnam

Dependencias: Akrotiri y Dhekelia | Hong Kong | Islas Cocos | Isla de Nadal | Macau | Territorio Britanico de l'Ocián Indico
1 Perteneix a Europa por razons culturals y historicas, pero cheograficament ye en Asia. 2 Territorios controlaus por Israel y gubernaus por l'Autoridat Palestina.
Obteniu de "https:https://www.how.com.vn/wiki/index.php?lang=an&q=Asia&oldid=2109084"
🔥 Top keywords: PortaladaCarles PuigdemontLista de municipios de VenezuelaEspecial:MirarEspecial:Zaguers cambeosCleopatra VIILista de provincias d'Espanya por superficieSegunda Guerra MundialImachen:Gloster Meteor F8, UK - Air Force AN2059465.jpgMilánPalestinsLista de municipios d'a provincia de MalagaLista de municipios d'a provincia de SevillaLista de municipios d'a provincia de CáceresSexo analSexo oralWikipedia:AduyaWikipedia:SobreBibliaLista de municipios de CantabriaBiquipediaMasturbaciónWikipedia:Ortografía consensuadaRelación sexualWikipedia:ActualidatAcademia Aragonesa d'a LuengaLista de municipios d'a provincia de ValenciaLista de municipios d'a provincia de BadajozWikipedia:TabiernaWikipedia:ComunidatMoscúContact (cinta)Fus'haWikipedia:Alvertencias cheneralsnz4gjs2tluAduya:Cómo rechistrar-seLista de municipios d'a provincia d'AlmeríaWikipedia:Tabierna/Aduya