UEFA Chempionlar Ligasi

Yevropa chempionlari kubogi 1955 yilda „L’Équipe“ gazetasi sport jurnalisti va tahriri Gabriel Ano tomonidan berilgan taklif natijasida tashkil etilgan^[3]. Qitʼa turnirini oʻtkazish goyasi ingliz nashriyotlari Vulverxempton 1954-yilning kuzida Moskvaning „Spartak“ jamoasini va „Gonved“ni ustidan qozongan gʻalabasidan keyin jamoani dunyoning eng kuchli klubi deb jar solishgandan soʻng kelgan. Ano oʻz gazetasida bergan javobiga koʻra, eng kuchli klubni aniqlash uchun mehmonda va uyida oyin otkaza oladigan musobaqa tashkillashtirish kerakligini bildirgan. Keyingi kuniyoq Ano boʻlajak turnirning loyihasini ommaga eʼlon qildi. 1955-yilning yanvarida birinchi Yevropa chempionlari kubogi oʻtkazildi^[4].

Kubokning birinchi 1955/56 mavsumida turnir ikkita oʻyinlik boʻlib (uyda va mehmonda), chiqarib yuborish bahsi boʻyicha ketgan. To 1992-yilgacha musobaqada mamlakat chempionlari va soʻnggi Yevropa chempionlari kubogi sohiblari bahs olib borishgan. 1991/92 mavsumdan boshalb musobaqa formatiga oʻzgartirishlar kiritildi. Unga koʻra, guruh bosqichi qoʻshildi. Keyingi yili esa UEFA Chempionlar ligasi deb yangi nom oldi. Shu asnoda yana bir qancha oʻzgaritishlar kiritildi, guruh tarkibidagi saralash bosqichi talablari ham oʻzgardi. 1997/98 mavsumdan boshlab bir qancha davlatlardagi ikkinchi oʻrinni egallagan (UEFA koeffisiyentlar jadvaliga koʻra) jamoalar ham qatnasha boshladi. Saralash bosqichi tizimi shunday tuzildiki, past koeffisiyentga ega davlatlar chempionlari guruh bosqichi boshlanmasidan oldin bir yoki bir necha saralash bosqichlarida qatnasha oladigan boʻlishdi. Yuqori koeffisiyentga ega davlatlardan qatnashuvchilar esa kurashni kechroq boshlaydigan boʻlishdi. Hozirgi vaqtda eng yuqori koeffisiyentga ega davlatlar Chempionlar ligasida toʻrtta jamoasi bilan qatnasha oladilar.

1960-yildan to 2004-yilgacha Yevropa chempionlari kubogi egalari hozirda bekor qilingan Qitʼalararo kubok musobaqasida Janubiy Amerikadagi Libertadores kubogi egalari bilan gʻoliblik bilan bahs olib borishgan. Hozirda Chempionlar ligasi gʻolibi FIFA tasarrufida oʻtuvchi klublar oʻrtasidagi jahon chempionatida qatnasha oladi.

Turnirdagi oʻrinlar soni UEFA koeffisiyentlar jadvaliga koʻra aniqlanadi:jadvalda 1-oʻrindan 3-oʻringacha egallagan assosatsiyalar, birinchi 4 ta jamoasi bilan ishtirok etadi;jadvalda 4-oʻrindan 6-oʻringacha egallagan assosatsiyalar, birinchi 3 ta jamoasi bilan ishtirok etadi;jadvalda 7-oʻrindan 15-oʻringacha egallagan assosatsiyalar, birinchi 2 ta jamoasi bilan ishtirok etadi;jadvalda 16-oʻrin va undan past oʻrinni egallagan assosatsiyalar, 1 ta jamoasi bilan ishtirok etadi;

Jadvaldagi oʻrin jamoalar qaysi bosqichdan kurashni boshlashini ham belgilab beradi. Masalan, birinchi uchta assosatsiyalar birdaniga uchta jamoasi bilan guruh bosqichidan boshlaydi va toʻrtinchisi esa play-off. Jadvalda eng pastda turganlar esa faqatgina bitta jamoasi bilan ishtirok etadi. 2004/05 mavsumda „Liverpul“ Chempionlar ligasini yutgan, lekin Angliyada 5-nchi oʻrinni egallagan, 4-nchi oʻrinni esa „Everton“ klubi egallagandi. Angliya futbol federatsiyasi yoʻllanmani Evertonga berishga qaror qilgandi, lekin UEFA esa ikkala jamoa ham musobaqada ishtirok etishi mumkinligini bildirgan: „Liverpul“ 1-saralash bosqichdan, „Everton“ esa 3-saralash bosqichidan boshlagan. Shundan soʻng, UEFA gʻolib jamoa milliy chempionatida qaysi oʻrinni band etganiga qaramasdan keyingi mavsumdagi guruh bahsiga toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻshilishi haqida qaror qabul qildi^[5]. Bundan tashqari u qarorga koʻra, birorta ham mamlakat bundan buyogʻiga toʻrttadan ortiq jamoasini bahsga qoʻshmasligini ham qarorida taʼkidladi. Chunki baʼzi davlatlar Chempionlar ligasida toʻrtta jamoasi bilan qatnashadi va vaziyat taqozosi bilan oʻsha davlatning jamoasi gʻolib boʻladigan boʻlsayu, lekin ichki chempionatida Chempionlar ligasida qatnashish huquqini beruvchi oʻrindan past oʻrinni egallagan boʻlsa, keyingi mavsumdagi musobaqada oʻsha chempionatda qatnashish huquqini beruvchi oʻrinni soʻngisini egallagan jamoa Yevropa ligasida qatnashadi.

2005/06 mavsumda „Liverpul“ va „Artmedia“ jamoalari musobaqa tarixidagi barcha saralash bosqichidan oʻtib guruh bosqichiga chiqa olgan birinchi jamoalar boʻlishdi. 2008/09 mavsumda esa „BATE“ va „Anortosis“ jamoalari ham bu natijani takrorlay olishdi.

Turnirda qatnashish uchun jamoalar baʼzi talablarga javob berishlari kerak: Har qaysi jamoa oʻzining milliy assosatsiyasi litsenziyasiga ega boʻlishi, stadionga ega boʻlishi, UEFA tarafidan kurashga ruxsat berilganligi, talabga javob beruvchi infratuzilma va moliyaviy talablar.

Musobaqa bir necha bosqichlardan tashkil topgan va toʻrtta saralash bosqichdan boshlanadi. Jamoalar 2 tadan oʻyin (uyda va mehmonda) oʻynashlari kerak. Umumiy hisobga koʻra gʻolib boʻlgan jamoa keyingi saralash bosqichga oʻtadi. Barcha saralash bosqichidan oʻtgan holda toʻgʻridan-toʻgʻri qoʻshilgan jamoalar bilan birgalikda guruh bosqichiga oʻtadi. Qur’a natijasiga koʻra, jamoalar 4 tadan 8 ta guruhga boʻlinadi. Guruh bosqichi natijasiga koʻra, 1-nchi oʻrin va 2-nchi oʻrinni egallagan jamoalar play-offga chiqishadi. 3-nchi oʻrinni egallagan jamoa esa Yevropa ligasining 1/16 finaliga qoʻshiladi. Shundan soʻng, 1/8 finalga yana qur’a tashlanadi. Uning tartibiga koʻra:

• Bir mamlakat ishtirokchilari va bir guruhdan chiqqan jamoalar bir-biriga qarshi oʻynashi mumkin emas.
• Guruhda 1-nchi oʻrinni egallagan jamoalar boshqa guruhda 2-nchi oʻrinni egallagan jamoa bilan oʻynaydi.
• 1-nchi oʻrinni egallagan jamoalar birinchi oʻyinni mehmonda oʻynashadi.

Jamoalar 2 tadan oʻyin oʻynashadi, oʻyinlar natijasiga koʻra, bir jamoa 1/4 finalga yoʻl oladi. Bu bosqich uchun qur’ada hech qanday tartib belgilanmagan. Chorak finaldan soʻng yarim finalga oʻtiladi, keyin esa neytral maydonda bitta oʻyin bilan natijasi aniqlashuvchi final oʻyini oʻtkaziladi. Maydon UEFA tarafidan tuzilgan vaqtinchalik komissiya tarafidan topshirilgan arizalar boʻyicha tanlanadi. Maydon UEFAning 5 yulduzli reytingi talabiga javob berishi kerak boʻlgani tanlanishi kerak.

2009/10 mavsumdan boshlab Chempionlar ligasi formatiga bir qancha oʻzgartirishlar kiritildi. Unga koʻra:

• Uefa reytingida eng past oʻrinni egallagan mamlakatlardan jamlangan 6 ta klublar uchun dastlabki saralash bosqichi kiritildi.
• chempionlar va chempion boʻlmaganlar saralashiga boʻlindi: ikkinchi bosqichdan boshlab, oʻz mamlakatida chempion boʻlmagan dastlabki bosqich qatnashuvchilari faqatgina chempion boʻlmagan klublar bilan kuch sinashishadi.
• Guruh bosqichiga toʻgʻridan-toʻgʻri oʻtuvchilar kvotasida oʻzgartirishlar kiritildi: UEFA reytingida eng katta reytingga ega boʻlgan, Angliya, Ispaniya, Germaniya chempionatlarida 3-nchi oʻrinni egallagan jamoalar uchun yana 3 ta joy qoʻshildi.
• UEFA reytingida 10-12 oʻrinni egallagan (Turkiya, Gretsiya, Daniya) mamlakat chempionlari uchun 3 ta joy qoʻshildi.
• 1/8 finaldagi 8 ta oʻyin ikki haftaga boʻlindi. 4 ta birinchi oʻyinlar fevralning 3-nchi haftasida, qolgan 4 tasi fevralning oxirgi haftasida oʻtkaziladi. Javob uchrashuvlari birinchi oʻyindan uch hafta oʻtganidan soʻng oʻynaladi. Final shanba kuniga toʻgʻri kelishi kerak.

UEFA Chempionlar ligasiga chiqa olgan har bir jamoaga 2.1 mln. yevro bilan mukofotlaydi. Guruh bosqichida ishtirok etayotganlarga esa €3,9 mln. Guruh bosqichidagi har bir gʻalabaga €800 ming beriladi. Bundan tashqari UEFA har bir chorak finalchi uchun €3,3 mln., yarim final uchun €4,2 mln., finalga chiqqanlarga €5,6 mln. va gʻolib jamoaga €9 mln. mukofot pullari beriladi^[6].

Turnirning tashkil topgan vaqtida homiylar soni 8 tadan oshmasligi kerakligi haqida qaror qilingan edi. Kelishuvga koʻra, bu kompaniyalar maydon perimetri boʻyicha 4 reklama lavhasi, aniq belgilangan miqdordagi biletlarda va oʻyinoldi va oʻyindan keyingi intervyularda kompaniyalarning ramzlari mavjud boʻlishi kerak. Shuningdek, bu kompaniyalar oʻyin oʻrtasidagi tanaffuslarda reklama uchun vaqt ham olishadi.

Hozirgi vaqtda rasmiy homiylar quyidagi kompaniyalar sanaladi:

• Ford
• Heineken^[7]
• MasterCard
• Sony^[8]
• UniCredit
• Gazprom

Shuningdek, turnir bilan quyidagilar hamkorlik qiladi :

• Adidas (UEFA bilan qilingan shartnomaga koʻra, uning tasarrufidagi barcha musobaqalarida toʻp yetkazib berishadi.)
• Konami (Chempionlar ligasining rasmiy videooʻyinlari yaratuvchisi)
• Jacques Lemans

Chempionlar ligasi gʻolibi boʻlgan jamoa kubokni 10 oy muddat oʻzida olib qolishi mumkin. Jamoaning gʻalabasidan esdalik sifatida kubokning nusxasi (haqiqiy kubokning 80 %idan katta boʻlmagan hajmda) beriladi. Umumiy 5 marta yoki ketma-ket 3 marta chempion boʻlgan jamoada kubokni oʻzida butunlay olib qolish huquqi mavjud. Birinchi kubokni fransuz gazetasi L’Équipe tomonidan turnirga taqdim etilgan. Keyinchalik Real Madrid umumiy hisobda 5 marta chempionlikni qoʻlga kiritganidan soʻng, kubokni oʻzida butunlay saqlash uchun oldi.
Navbatdagi kubok oldingi kubokdan dizaynida farq qilardi. Uni bernlik Yurg Shtadelmann yasadi. Kubokning narxi 10 ming shveysariya frankini tashk qildi. Kubok kumushdan tayyorlangan, ichiga oltin purkalgan, amforasimon shaklda yasalgan boʻlib, boʻyi 62 sm. va vazni 7,5 kg.ni tashkil qilgan^[9]. Keyinchalik kuboklar yasalayotgan vaqtda xuddi shu variantdan namuna olib ishlangan.
Kubokning dastasi antiqa dizaynga ega boʻlganligi sabab koʻp davlatlarda^[9][10] uni „katta quloqlar“ deb nomlashadi. Bu nomning ispancha varianti esa („la Orejona“) Lotin Amerikasida ancha mashxur hisoblanadi^[10].

Kubokni butunlay saqlash uchun beshta jamoa olgan:

• „Real Madrid“ 5 ta ketma-ket gʻoliblikdan soʻng, 1960-yil.
• „Ayaks“ 3 ta ketma-ket gʻoliblikdan soʻng, 1973-yil.
• „Bavariya Myunxen“ 3 ta ketma-ket gʻoliblikdan soʻng, 1976-yil.
• „Milan“ 5 ta gʻoliblikdan soʻng, 1994-yil
• „Liverpool F.C.“ 5 ta gʻoliblikdan soʻng, 2005-yil

Jamoalar	Gʻalaba	Final	Gʻalaba (yil)	Final (yil)	1992-yildan keyin gʻalaba	1992-yildan keyin final
Real Madrid	15	4	(1956, 1957, 1958, 1959, 1960, 1966, 1998, 2000, 2002, 2014, 2022 2024 )	(1962, 1964, 1981)	4 (1998, 2000, 2002, 2014, 2016, 2017, 2018, 2022)	0
AC Milan	7	4	(1963, 1969, 1989, 1990, 1994, 2003, 2007)	(1958, 1993, 1995, 2005)	3 (1994, 2003, 2007)	3 (1993, 1995, 2005)
Bavariya Myunxen	6	6	(1974, 1975, 1976, 2001, 2013, 2020)	(1982, 1987, 1999, 2010, 2012), 2020),	2 (2001, 2013)	3 (1999, 2010, 2012)
Liverpul	6	3	(1977, 1978, 1981, 1984, 2005, 2019)	(1985, 2007, )	1 (2005)	1 (2007)
Barselona	5	3	(1992, 2006, 2009, 2011(2015).)	(1961, 1986, 1994)	3 (2006, 2009, 2011)	1 (1994)
Ayaks Amsterdam	4	2	(1971, 1972, 1973, 1995)	(1969, 1996)	1 (1995)	1 (1996)
Inter Milan	3	2	(1964, 1965, 2010)	(1967, 1972)	1 (2010)	0
Manchester Yunayted	3	2	(1968, 1999, 2008)	(2009, 2011)	2 (1999, 2008)	2 (2009, 2011)
Benfika	2	5	(1961, 1962)	(1963, 1965, 1968, 1988, 1990)
Yuventus	2	5	(1985, 1996)	(1973, 1983, 1997, 1998, 2003)	1 (1996)	3 (1997, 1998, 2003)
Nottingem Forest	2	0	(1979, 1980)	-
Portu	2	0	(1987, 2004)	-	1 (2004)	0
Chelsea	1	1	(2012)	(2008)	1 (2012)	1 (2008)
Gamburg	1	1	(1983)	(1980)
Steaua Buxarest	1	1	(1986)	(1989)
Olimpik Marsel	1	1	(1993)	(1991)	1 (1993)	0
Seltik	1	1	(1967)	(1970)
Borussia Dortmund	1	1	(1997)	(2013)	1 (1997)	(2013)
Feyenord	1	0	(1970)	-
Aston Villa	1	0	(1982)	-
PSV Eindhoven	1	0	(1988)	-
Srvena Zvezda	1	0	(1991)	-
Stade Reims	0	2	—	(1956, 1959)
Valencia CF	0	2	—	(2000, 2001)	0	2 (2000, 2001)
Atletiko Madrid	0	2	—	(1974, 2014)	0	1 (2014)
Fiorentina	0	1	—	(1957)
Ayntraxt Frankfurt	0	1	—	(1960)
Partizan Belgrad	0	1	—	(1966)
Panatinaikos	0	1	—	(1971)
Lids Yunayted	0	1	—	(1975)
Sant-Etien	0	1	—	(1976)
Borussia Myunxengladbax	0	1	—	(1977)
UEFA Chempionlar Ligasi Bryugge	0	1	—	(1978)
Malmo FF	0	1	—	(1979)
AS Roma	0	1	—	(1984)
Sampdoria	0	1	—	(1992)
Bayer Leverkusen	0	1	—	(2002)	0	1 (2002)
Monako	0	1	—	(2004)	0	1 (2004)
Arsenal	0	1	—	(2006)	0	1 (2006)

Mamlakat	Gʻalaba	Final	Yutgan jamoalar	Finalga chiqqan jamoalar
Ispaniya	14	10	Real Madrid (11), Barselona (4)	Real Madrid (3), Barselona (3), Valencia (2), Atletiko Madrid (2)
Italiya	12	14	Milan (7), Inter Milan (3), Yuventus (2)	Yuventus (5), Milan (4), Inter Milan (2), Fiorentina (1), Roma (1), Sampdoria (1)
Angliya	12	7	Liverpul (5), Manchester Yunayted (3), Nottingem Forest]] (2), Aston Villa (1), Chelsea (1)	Liverpool (2), Manchester Yunayted (2), Lids Yunayted (1), Arsenal (1), Chelsea (1)
Germaniya	7	10	Bavariya Myunxen (5), Borussia Dortmund (1), Gamburg (1)	Bavariya Myunxen (5), Bayer Leverkusen (1), Borussia Myunxengladbax (1), Ayntraxt Frankfurt (1), Gamburg (1), Borussia Dortmund (1)
Gollandiya	6	2	Ayaks (4), PSV (1), Feyenord (1)	Ayaks (2)
Portugaliya	4	5	Benfika (2), Portu (2)	Benfika (5)
Fransiya	1	5	Marsel (1)	Stade Reims (2), Sent-Etien (1), Marsel (1), Monako (1),
Ruminiya	1	1	Styaua Buxarest (1)	Styaua Buxarest (1)
Shotlandiya	1	1	Seltik (1)	Seltik (1)
Yugoslaviya (sobiq)	1	1	Red Star Belgrad (1)	Partizan (1)
Belgiya	0	1		Bryugge (1)
Gretsiya	0	1		Panatinaikos (1)
Shvetsiya	0	1		Malmo FF (1)

saralash bahslari ham hisoblangan.

Oʻrin	Oʻyinchi	Mamlakat	Gollar	Oʻyinlar	Koeffitsiyent	Yillar	Jamoalar
1	Raul		71	144	0.46	'95-'12	Real Madrid (66), Shalke 04 (5)
2	Cristiano Ronaldo		68	107	0.64	'03-	Manchester United (16), Real Madrid (52)
3	Lionel Messi		67	86	0.78	'04-	Barselona (67)
4	Rud van Nistelroy		60	88	0.70	'98-'09	PSV Eindhoven (9), Manchester Yunayted (38), Real Madrid (13)
5	Andrey Shevchenko		58	116	0.5	'94-'11	Dinamo Kyiv (29), Milan (33), Chelsea (4)
6	Tierri Anri		51	114	0.45	'97-'10	Monako (7), Arsenal (35), Barselona (9)
7	Filippo Inzagi		50	85	0.59	'97-'10	Yuventus (17), Milan (33)
8	Alfredo Di Stefano	[11]	49	58	0.84	'55-'64	Real Madrid (49)
9	Eusebio		47	64	0.72	'61-'74	Benfika (47)
10	Alessandro Del Piero		43	92	0.47	'95-'09	Yuventus (43)

Oʻrin	Mamlakat	Oʻyinchi	Oʻyinlar	Gollar	Gollar koʻrsatkichi	Yevropadagi debyuti	Jamoalari
1		Ryan Giggs	151	29	0.19	1993	Manchester Yunayted
2		Xavi	152	12	0.08	1998	Barselona
3		Raul	144	71	0.49	1995	Real Madrid, Shalke 04
4		Iker Kasilyas	153	0	0.00	1999	Real Madrid
5		Paolo Maldini	141	3	0.02	1985	Milan
6		Klarens Zeyedorf	130	12	0.10	1992	Ayaks, Real Madrid, Inter Milan, Milan
7		Pol Skolz	130	25	0.19	1994	Manchester Yunayted
8		Roberto Karlos	128	17	0.13	1996	Inter Milan, Real Madrid, Fenerbahche
9		Karles Puyol	120	2	0.02	1999	Barselona
10		Andrey Shevchenko	116	58	0.5	1994	Dinamo Kyiv, Milan, Chelsea

Qoraytirilgan oʻyinchilar hali ham oʻynaydi.

• UEFA CHAMPIONS LEAGUE RANKINGS AND MORE…
• UEFA Official Site (Wayback Machine saytida 2006-09-02 sanasida arxivlangan)
• „50 years of the European Cup“ (PDF). UEFA (October 2004). Qaraldi: 17 iyul 2008.

• RSSSF European Cups Archive
• European Cup History
• All time statistics with link to all results