Kolore

Argi espektroa aldatu

Erradiazio elektromagnetikoa bere uhin-luzeraren (edo maiztasunaren) arabera sailkatzen da eskuarki. Uhin-luzera espektro ikusgaiaren tartean badago (gizakiok ikus dezakeguna 390 nm eta 750 nm tartean), "argi ikusgaia" esaten zaio.

Argi iturri gehienek uhin-luzera askotan igortzen dute argia. Igorle baten espektroa uhin-luzera bakoitzaren intentsitatea adierazten duen banaketa da.

Giza begia aldatu

400 eta 700 nm tartean diren uhin-luzerako erradiazio elektromagnetikoek kitzikatzen duten gizakien begiak. Konoak dira koloreen pertzepzioa ahalbidetzen dutenak, eta hiru mota daude. Hiru koloretan (gorri, berde eta urdinean) oinarritutako koloreen sintesi gehigarria, 3 kono mota hauei hobekien egokitutako hiru koloreak direlako da:

• L konoak: uhin luzeei sentiberak, 470 eta 630 nm artean, sentiberatasun handiena 564 nm (hori-berdea)
• M konoak: uhin ertainei sentiberak, 440 eta 595nm artean, sentiberatasun handiena 534 nm (berdea)
• S konoak: uhin laburrei sentiberak, 290 eta 470 nm artean, sentiberatasun handiena 420 nm (morea)

Gorria hirugarren koloretzat hartzen da urdinaren eta berdearekin batera, horiak, nahiz eta L konoen sentiberatasun handiena izan, M konoak ere kitzikatzen dituelako eta gorriak gehien bat L konoak.

Makilak, argitasun txikia dagoenean ikusteko erabiliak, 415 eta 555 nm artean dira sentiberak, sentiberatasun handiena 498 nm luzeran (berde-urdina).

Pertzepzioa eta interpretazioa aldatu

• 
  Adelsonen xake taula: A karratuko gris ñabardura eta B karratukoa bera da.
• 
  Adelsonen xake taula: A karratuko gris ñabardura eta B karratukoa bera da.

Burmuinak begiek igorritako informazioa interpretatzen ditu informazio koherentea osatzeko. Adibidez, gauza bereko bi zati, argitan eta itzaletan daudenak, kolore berekoak direla aurreikusten du.

Koloreak nahasteko erabiltzen dugun moduaren arabera, kolore bat edo beste hauteman daiteke. Argiak, pigmentuak eta margoak nahas daitezke, eta emaitza desberdina da bata edo bestea nahasten den^[2].

Sintesi gehigarria aldatu

Argiaren oinarrizko koloreak gorria, berdea eta urdina dira. Kolore horiek proportzio egokian nahasiz gero, gainerako kolore guztiak sortzeko gai dira, eta proportzio berean nahasiz gero, kolore zuria sortzen dute. Argirik gabe, berriz, beltza lortzen da. Argiaren koloreak bikoteka eta proportzio berean nahasiz lortzen dira argiaren kolore sekundario deritzenak, hau da, gorria eta berdea nahasiz horia sortzen da, berdea eta urdina nahasiz ziana sortzen da, eta gorria eta urdina nahasiz magenta sortzen da.

Sintesi kengarria aldatu

Sintesi gehigarria baino maizago gertatu ohi da nahasketa kengarria. Horren adibide tipikoa pintura-nahasketak dira. Pintura-kolore bakoitzak argi-uhin batzuk xurgatzen (kentzen) ditu eta beste batzuk islatzen, hori dela eta hautematen dugu kolore bat edo beste. Pintura gorria, berdea eta urdina nahasten badira, emaitza ez da pintura zuria. Pintura gorriak argi zuriaren kolore berdea eta urdina xurgatzen ditu eta kolore gorria islatu; pintura berdeak gorria eta urdina xurgatzen ditu eta berdea islatu; pintura urdinak, azkenik, gorria eta berdea xurgatzen ditu eta urdina islatu. Hori horrela izanik, oinarrizko hiru koloreak nahasten badira, elkar xurgatzen dute eta kolore beltza (edo oso iluna den kolore bat) da emaitza.

Margolaritzan, diseinu grafikoan, diseinu bisualean, argazkigintzan, inprentan eta telebistan, kolorearen teoria koloreen nahasketaren oinarrizko arau multzo bat da. Nahi den efektua lortzeko argi edo pigmentu koloreak konbinatzean datza. Argiarekin gorria, berdea eta urdina konbinatuz kolore zuria sortzen da; pigmentuekin, berriz, zian, magenta eta horia konbinatuz, kolore beltza sortzen da. Kolorearen teoriak Koloreak sortzeko prozesua aztertzen du.

Gizakiok sistema sentsorialaren bidez hautematen ditugu koloreak, eta, beraz, pertsona bakoitzak modu desberdinean hauteman ditzake. Hala ere,kolore bakoitzari sinbolismo eta esanahi zehatzak ematen zaizkio kode kulturalaren arabera.

Esparru honetan aditu ezagunenetariko bat Eva Heller ^[3]psikologo alemaniarra izan zen. Gaian sakontzeko zenbait ikerketa burutu eta gero, koloreen eta sentimenduen arteko erlazioa ez dela ustekabekoa baieztatu zuen. Alegia, bere ikerketen arabera, koloreen gustuak ez dira gustu arrazoiak baizik eta haurtzarotik gure lengoaian eta pentsamenduan errotuta dauden esperientzia unibertsalak. Ikerlariaren aburuz, kolore bakoitzak efektu ezberdinak zor ditzakete, askotan beraien artean kontraesankorrak direnak. Izan ere, kolore berak esanahi ezberdina izan dezake egoeraren arabera. Kolore gorria, adibidez, erotikoaizan daiteke egoera batean eta basatia beste batean. Testuingurua elementu garrantzitsua dela aipatzen du, horrek emango baitio koloreari gugan sortutako eragina. Hau da, kolore bera testuinguru ezberdinetan ager daiteke (arropa, espazioa, janaria, eta abar), baina gugan sortutako sentimenduak ezberdinak izan daitezke.

Mundua, ikusten dugun bezala, kolorezko objektuz betetako mundua da. Normalean, kolore edo forma koloretsuz betea ikusten dugu mundua. Koloreak garrantzitsuak dira bai objektuak identifikatzeko, hau da, espazioan aurkitzeko, bai eurekin gogoratzeko ere. Gauza fisikoekiko dugun pertzepzioak, neurri handi batean, objektuak beren itxuragatik identifikatzea eskatzen du, eta koloreak funtsezkoak izaten dira objektu baten itxurarako; beraz, ikus-pertzepzioaren edozein azalpenek koloreen azalpenen bat izan behar du. Ikusmen-pertzepzioa pertzepzioaren espezierik garrantzitsuenetako bat denez, eta, beraz, mundu fisikoari eta gure inguruneari (gure gorputza barne) buruzko ezagutzak barneratzen ditugunez, kolorearen teoria bi aldiz da garrantzitsua^[4].

Kolorearen arazo nagusietako bat zientziak (fisikak zein optikak, adibidez) gorputz fisikoez eta haien kualitateez esaten digunean koloreei buruz dakiguna ahokatzearekin lotuta dago. Arazo horrek eraman ditu historikoki koloreari buruz hausnartu duten fisikari nagusiak objektu fisikoek normalean eta gure ustez objektuek dituzten koloreak benetan ez dituztela uste izatera. Ozeanoak eta zeruak ez dira urdinak, guk uste bezala, eta laranjak ez dira laranja.

Tradizio zientifiko nagusia ez da soilik kolorearen sen ona modu horretan ulertzearen aurkakoa; gainera, tradizio zientifikoak kolorearen oso kontzepzio kontraintuitiboa du. Adibide gisa, David Humeren ohar ospetsua dago^[5].

Honekin bat egin duten fisikarien artean daude Galileo, Boyle, Descartes, Newton, Thomas Young edo Maxwell. Kanporakortasunaren (objektu fisikoek ez dute kolorerik, ez behintzat zentzu erabakigarrian) eta subjektibismoaren (kolorea ezaugarri subjektiboa delako iritzia) zientziaren historian eta filosofiaren historian garrantzitsua da.

Zeruak urdina dirudi urdina delako, belarrak berdea dirudi berdea delako eta odolak gorria dirudi gorria delako. Harrigarria badirudi ere, uste horiek funtsean okerrak dira. Objektuak eta argiak ez dira benetan "kolorezkoak" esperimentatzen ditugun moduan. Kolorea gure esperientzia bisualen propietate psikologikoa da objektuak eta argiak begiratzen ditugunean, ez objektu edo argi horien propietate fisikoa. Ikusten ditugun koloreak objektuen propietate fisikoetan eta kolorez ikustea eragiten duten argietan oinarritzen dira, zalantzarik gabe, baina ezaugarri fisiko horiek desberdinak dira hautematen ditugun koloreen alderdi garrantzitsuetan^[6].

Koloreak irudikatzeko eta zehazteko hainbat eredu erabiltzen da:

• RGB kolore-eredua (ingelesezko Red = gorria, Green = berdea, eta Blue = urdina) sintesi gehigarrian erabiltzen da eta kolore bakoitza oinarrizko hiru koloreen nahasketarekin irudikatzen. Oinarrizko koloreen intentsitatea adierazteko, balio bat egokitzen zaio bakoitzari, 0 (txikiena) eta 255 (handiena) artean. Horrela, gorria irudikatzeko (255,0,0) erabiltzen da, berdea (0,255,0) eta urdina (0,0,255). Kolore falta, hau da, beltza (0,0,0) da eta guztien nahasketa maila handienean (255,255,255) zuria da. Kolore sekundarioak, oinarrizko bi kolore nahastean sortzen direnez, horrela dira: horia (255,255,0), ziana (0,255,255) eta magenta (255,0,255).

• HTML kolore-eredua sintesi gehigarrian ere erabilia, webguneetan erabiltzen da eta RGB (gorri-berde-urdin) oinarrizko koloreak ditu ere. Osagai bakoitzaren intentsitatea 0 eta 255 artekoa ere bada, baina kode hamaseitarra erabiltzen du. Horrela, 255 balioa bi digiturekin bakarrik adierazten da. Sistema hamaseitarrean, 0 eta 9 arteko zenbakiez gain, sei letra erabiltzen dira, zenbakizko balioak dutenak: a=10, b=11, c=12, d=13, e=14 eta f=15. Sistema hamaseitarraren eta hamartarraren arteko parekotasuna honako formulak ematen du: [hamartarra = lehen hamaseitar zifra * 16 + bigarren hamaseitar zifra] Horrela, intentsitate handiena ff da (15*16)+15=255 hamartarrean, eta txikiena 00. Eredu honetan, kolore bakoitza 3 digitu parerekin (6 digiturekin) irudikatua dago.

• CMYK kolore-eredua (ingelesezko Cyan = zian, Magenta, Yellow = horia, eta Key = beltza, inprimatzeko erabilitako key plateren laburtzapena) sintesi kengarrian erabiltzen da. CMY kolore nahasketa kengarria da eta orri zurian ziana, magenta eta horia inprimatzean, beltza lortzen da. Hala ere, hainbat arrazoirengatik, beltz hori ez da oso egokia eta tinta beltza ere erabiltzen da oinarrizko beste koloreez gain.

Pigmentu edo tindu bat islatzen duen argiaren kolorea aldatzen duen materiala da argi uhin jakin batzuk selektiboki xurgatzen dituztelako. Argi zuria argi-espektro ikusgaiaren nahasketa baten berdina da, gutxi gorabehera. Argi horrek pigmentu batekin topo egiten duenean, zenbait uhin pigmentuaren lotura kimiko eta ordezkatzaileek xurgatzen dituzte, eta beste batzuk islatzen. Islatutako argi-espektro berri horrek kolorearen itxura sortzen du. Adibidez, itsasoz haraindiko pigmentu urdin batek argi urdina islatzen du, eta gainerako koloreak xurgatzen ditu.

Pigmentuen edo tinduen itxura estu-estu lotuta dago jasotzen duten argiarekin. Eguzki-argiak kolore altuko tenperatura eta espektro nahiko uniforme ditu, eta argi zurirako estandartzat hartzen da. Argi artifizialak, bere aldetik, aldakuntza handiak izan ohi ditu bere espektroko zati batzuetan. Baldintza horietan ikusita, pigmentuak edo tinduak kolore ezberdinetakoak dira.

Tinduek materialak koloreztatzeko balio dute, hala nola ehunak; pigmentuek, berriz, gainazal bat estaltzeko balio dute, koadro bat, adibidez. Glaziazioetatik, gizakiek landareak eta animalia-zatiak erabiltzen zituzten beren ehunak koloreztatzeko erabiltzen zituzten tindu naturalak lortzeko. Gero, margolariek beren pigmentuak prestatu dituzte. 1856an tindu sintetikoak agertu ziren^[7]

• Gorriak

• Berdeak

• Urdinak

• Zianak edo urdin argiak

• Arrosak

• Horiak

• Arreak edo marroiak

• Moreak

• Laranjak

• Zuri-beltzak

12 kolorez osatutako zirkulu kromatikoen arteko konparazioa lehen, bigarren eta hirugarren moten arteko koloreak.

Espektro ikusgaiaren bi muturrak, gorria eta morea, uhin luzeran ezberdinak diren arren, bisualki, antzekotasun batzuek dituzte, Newtonek espektro koloreen banda zuzena espektro ikusgaiaren muturrak elkartuz forma zirkular batean banatzea proposatu zuen. Horixe izan zen lehen zirkulu kromatikoa, kolore-ñabarduren arteko antzekotasunak eta desberdintasunak finkatzeko ahalegina. Aditu askok, kolore ezberdinen arteko erlazioak azaltzeko, Newtonen zirkulua onartu zuten. Elkarrekin dauden koloreak antzeko uhin-luzerakoak dira^[8]

Ikuspuntu teoriko batetik, hamabi koloretako zirkulu kromatikoa hiru oinarrizkoek osatuko lukete; horien artean, hiru sekundarioak kokatuko lirateke, eta, bigarren eta lehen sekundarioen artean, horien arteko loturatik sortzen den tertziarioa. Horrela, laburpen gehigarriko jardueretan, hiru oinarrizkoak bana daitezke (gorria, berdea eta urdina) zirkuluan uniformeki bereizita; bi oinarrizkoen artean, bi primarioek osatzen duten sekundarioa; primario eta sekundario bakoitzaren artean, horien nahasketan sortzen den tertziarioa jarriko litzateke. Horrela, hamabi koloretako sintesi gehigarriko zirkulu kromatikoa dugu. Gauza bera egin daiteke kendutako sintesiko hiru oinarrizkoekin, eta zirkulu kromatiko baliokide batera iritsiko ginateke^[9].

Zirkulu kromatikoa hamabi zatitan banatutako gurpil gisa irudikatu ohi da. Oinarrizko koloreetako bat goiko erdiko zatian eta beste biak hortik aurrerako laugarren zatian jartzeko moduan jartzen dira, eta, horrela, hirurak alegiazko lerro batzuekin elkartuz gero, triangelu ekilateroa osatuko lukete oinarri horizontalarekin. Oinarrizko bi kolore artean, hiru tonu sekundario jartzen dira, eta horien arteko erdiko zatian oinarrizko bi kantitate berdinen nahasketa bat egongo litzateke, eta oinarrizko bakoitzetik hurbilen dagoen kolorea erdiko sekundarioaren eta ondoko oinarrizkoaren nahasketa izango litzateke.

Artistek gaur egun erabiltzen dituzten zirkulu kromatikoak CMY ereduan oinarritzen dira, nahiz eta pinturan erabilitako oinarrizko koloreak inprentako prozesu-tintetatik desberdinak izan intentsitatean. Pinturan, olioan zein akrilikoan eta beste teknika piktoriko batzuetan erabiltzen diren pigmentuak ftalozianinaren urdina (PB15 Index kolore notazioan) zian deitua, kinakridonaren magenta (PV19 Index kolore notazioan) eta hori arilidoren bat edo kadmiozkoa izan ohi dira, tonu hori neutroa dutenak (zenbait pigmentu balido edo horien nahasketa daude, oinarrizko hori gisa erabil daitezkeenak). Zenbait etxek oinarrizko koloreen joko gomendatuak dituzte, elkarrekin saldu ohi direnak, eta izen bereziak jasotzen dituzte katalogoetan, hala nola «oinarrizko urdina» edo «oinarrizko gorria», «oinarrizko horiaren» ondoan, nahiz eta urdina eta gorria, berez, ez oinarrizko koloreak izan gaur egun erabiltzen den CMYK ereduaren arabera.

Hala ere, fabrikatzaileek beren oinarrizko koloreei emandako izenek agerian uzten dutenez, oraindik ere, RYB ereduan ainguratuta dagoen tradizio bat dago, eta, noizbehinka, oraindik ere, liburuetan eta pinturazaleei zuzendutako ikastaroetan aurkitzen da. Baina irakaskuntza arautuak, arte-eskoletan zein unibertsitatean, eta erreferentziazko testu garrantzitsuek alde batera utzi dute eredu hori duela hamarkada batzuek. Froga hainbat fabrikatzaileren arte-irakaskuntzara bideratutako koloreetan dago. Kolore horiek, salbuespenik gabe, CMYKn oinarritutako kolore-eredu bat erabiltzen dute, eta hiru CMY oinarrizko koloreez gain, beltza eta zuria ere sartzen dituzte ikaslearentzako oinarrizko sorta gisa.

Zuria eta beltza ez dira koloretzat hartzen, eta ez dira zirkulu kromatiko batean agertzen, zuria kolore guztien presentzia baita eta beltza, berriz, kolorerik eza. Hala ere, kolore neutroak ere deitzen zaie: beltzak eta zuriak konbinatzean, grisa eratzen dute, eta hori ere eskaletan markatzen da; horrek zirkulu propio bat osatzen du: grisen eskalako zirkulu kromatikoa edo grisen zirkulua deiturikoa.

Kolore osagarriak edo kontrakoak aldatu

Zirkulu kromatikoan, kolore osagarriak edo kolore kontrajarriak esaten zaie zirkunferentzian diametroz lotuta dauden eta diametroki kontrajarrita dauden kolore-pareei. Kolore osagarriak elkarrekin eta nahastu gabe kokatzean, lortzen den kontrastea gorena da.

Osagarri izendapena, neurri handi batean, erabilitako zirkulu kromatikoaren ereduaren araberakoa da. Horrela, zirkulu kromatiko naturalean (RGB sistemak, CMY), kolore berdearen osagarria magenta kolorea da; urdinarena, berriz, horia, eta gorriarena ziana. Zirkulu kromatiko tradizionalean (RYB), horia morearen osagarria da, eta laranja, urdinaren osagarria.

Gaur egun, zientzialariek badakite multzo zuzena RGB eta CMY ereduena dela. Egungo kolorearen teorian, bi kolore osagarriak dira, baldin eta proportzio jakin batean nahastuta, nahasketaren emaitza kolore neutrala bada (grisa, zuria edo beltza).

kolorearen sintesi hiru dimentsioko ereduen arteko konparazioa, propietateen arabera.

• Ñabardura, tonua edo tonalitatea: kolore baten posizioa kokatzen du zirkulu kromatikoaren barruan, eta, beraz, uhin-luzeren araberakoa da.

• Asetasuma, kolorea edo purutasuna: kolore jakin baten eta grisen eskalaren arteko distantziaren araberakoa da; asetasun handiagoarekin, kolorea biziagoa, garbiagoa edo koloretsuagoa izango da.

• Distira, ereduaren arabera, argitasunaren edo balioaren araberakoa: kolorearen argitasunaren edo iluntasunaren arabera ematen da, non balio minimoa (zero) beltzari dagokion eta maximoa HSL (argitasuna) edo HSV (balioa) ereduari dagokion, irudian ikusten den bezala.

RGB oinarrizko hiru koloretako batek edo bik (sailkapen hau R=Red, G=Green, B=Blue pantaila informatiko baten argizko konposizioaren oinarrizko koloreei dagokie, eta, horiekin, argi-gehikuntzaren bidez osatzen dira pinturaren oinarrizko edo lehen mailako koloreen sailkapenaz bestelakoa, non pigmentu materikoak edo fisikoak gehituz nahasten diren) kolore bat gailentzen dute. RGB kantitateak berdindu ahala, kolorea asetasuna galtzen doa gris edo zuri bihurtu arte.

Elkarren artean konbinatutako 3 propietate horiek, hala, dauden kolore-sorta guztiak sintetizatzeko gai dira oinarrizko kolore gehigarrien konbinazioa (RGB) ez den beste bide batetik. Hori da HSL eta HSV ereduen kolorearen sintesiaren oinarria.

Ondo ulertutako asetasunak azalera bati aplikatzen zaion materia-kantitatearekin du zerikusia; beraz, asetzeak azalera pigmentuz betetzea esan nahi du. Koloreei grisa gehitzeak asetzeko modu gisa, nahasketaren ondoriozko kolore berri bat lortzea besterik ez du egiten. Hori esperimentazio bidez froga daiteke. Beraz, kolore batek (grisa gehituta ere) azalera bat eraginkortasun handiagoarekin edo txikiagoarekin bete dezake erabilitako teknikaren eta fabrikatzeko erabili diren materialen kalitatearen arabera. Adibidez, akuarelaren teknikak akrilikoarenak baino gaitasun txikiagoa du asetzeko.

Koloreen teoria liburuan, Johann Wolfgang von Goethe alemaniar poeta eta zientzialariak kolore simetrikoko zirkulu bat proposatu zuen, Isaac Newton matematikari eta fisikari ingelesak ezarritakoa eta espektro osagarriak ulertzen dituena. Newtonen kolore-zirkuluak, aldiz, kolore desberdineko eta azpiratutako zazpi angelurekin, ez zuen azaltzen Goethek kolorearen funtsezko ezaugarritzat hartu zuen simetria eta osagarritasuna. Newtonentzat kolore espektralak soilik jo zitezkeen funtsezkotzat. Goetheren ikuspegi enpirikoenak magenta kolorearen funtsezko papera, espektrala ez dena, kolorezko zirkulu batean onartzea ahalbidetu zion. Ondoren, kolorearen pertzepzioaren azterketek CIE 1931 estandarra definitu zuten. Eredu pertzeptual horrek aukera ematen du oinarrizko koloreak zehaztasunez irudikatzeko eta kolore-eredu bakoitzera egoki bihurtzeko^[10].

Wilhelm Ostwald-en teoria aldatu

Wilhelm Ostwald alemaniar kimikari eta filosofoak proposatutako kolorearen teoriak oinarrizko lau sentsazio kromatiko (horia, gorria, urdina eta berdea) eta tarteko bi sentsazio akromatiko ditu.

Kolore-espazio batek kolorearen konposizio-eredu bat definitzen du. Oro har, kolore-espazio bat N bektoreen oinarri batek definitzen du (adibidez, RGB espazioa 3 bektorek osatzen dute: gorriak, berdeak eta urdinak), eta horien konbinazio linealak kolore-espazio osoa sortzen du. Kolore-espazio orokorrenek giza begiak ikus ditzakeen koloreen ahalik eta kopuru handiena biltzen saiatzen dira, nahiz eta badiren kolore espazio batzuk horien azpimultzo bakarra isolatzen saiatzen direnak.

Badaude kolore-espazio edo -eredu desberdinekoak:

• Dimentsio bat: grisen eskala, Jet eskala, etab.
• Bi dimentsio: rg azpiespazioa, xy azpiespazioa, etab.
• Hiru dimentsio: RGB espazioa, HSV, YCbCr, YUV, YI 'Q', etab.
• Lau dimentsio: CMYK espazioa.

Horietatik, hiru dimentsioko kolore-espazioak dira zabalduenak eta erabilienak. Orduan, kolore bat hiru koordenatu edo atributu erabiliz zehazten da, kolore-espazio espezifiko baten barruan duen posizioa adierazten dutenak. Koordenatu horiek ez digute esaten kolorea zein den, baizik eta kolore-espazio jakin baten barruan, kolore bat non dagoen erakusten dute.

• Perurena, Patziku. (1998). Koloreak euskal usarioan. Erein Argitaletxea.
• Zelanski, Paul; Fisher, Mary Pat. (2001). Color. Madrid : Tursen SA/ M. Blume ISBN 84-89840-21-0..

• CMYK kolore-eredua
• RGB kolore-eredua
• Kolore ikusmen

• ralcolores, Ral koloreak euskaraz