जपान ( उच्चार (सहाय्य·माहिती))(जपानी- 日本) हा पूर्व आशियामधील एक द्वीप-देश आहे. जपानच्या पश्चिमेला जपानचा समुद्र, चीन, उत्तर कोरिया, दक्षिण कोरिया व रशिया, उत्तरेला ओखोत्स्कचा समुद्र व दक्षिणेला पूर्व चीन समुद्र व तैवान आहेत. जपानी भाषेत "जपान" या नावासाठी वापरल्या जाणाऱ्या कांजीचा (日本) (कांजी = चिनी / जपानी भाषेचे वर्ण) अर्थ "सूर्य उगम" असा होतो. त्यामुळे आणि जपानच्या अतिपूर्वेकडील स्थानामुळे जपानला उगवत्या सूर्याचा देश असे संबोधण्यात येते.

जपान 日本 निप्पोन-कोकू जपान
ध्वज चिन्ह
राष्ट्रगीत: किमी गा यो (君が代?)
जपानचे जागतिक नकाशावरील स्थान
राजधानी (व सर्वात मोठे शहर)	टोकियो
अधिकृत भाषा	जपानी
सरकार	वैधानिक राजतंत्र व सांसदीय लोकशाही
- राष्ट्रप्रमुख	सम्राट नारुहितो (राजा)
- पंतप्रधान	योशिहिदे सुगा
महत्त्वपूर्ण घटना
- स्वातंत्र्य दिवस	फेब्रुवारी ११, इ.स.पू. ६६०
क्षेत्रफळ
- एकूण	३,७७,९४४ किमी२ (६२वा क्रमांक)
- पाणी (%)	०.८
लोकसंख्या
- २०११	१२,७९३,६०,०००[१] (१०वा क्रमांक)
- गणती	{{{लोकसंख्या_गणना}}} {{{लोकसंख्या_गणना_वर्ष}}}
- घनता	३३७/किमी²
वार्षिक सकल उत्पन्न (पीपीपी)
- एकूण	५.०६८ निखर्व[२] अमेरिकन डॉलर (३वा क्रमांक)
- वार्षिक दरडोई उत्पन्न	३२,६०८ अमेरिकन डॉलर (२३वा क्रमांक)
मानवी विकास निर्देशांक  .	▲ ०.८८४[३] (अति उच्च) (११वा) (२०१०)
राष्ट्रीय चलन	जपानी येन (JPY)
आंतरराष्ट्रीय कालविभाग	जपानी प्रमाणवेळ (JST) (यूटीसी+९)
आय.एस.ओ. ३१६६-१	JP
आंतरजाल प्रत्यय	.jp
आंतरराष्ट्रीय दूरध्वनी क्रमांक	८१

जपान प्रशांत महासागरामधील एकूण ६,८५२ बेटांवर वसला असून होन्शू, क्युशू, शिकोकू व होक्कायडो ही येथील चार प्रमुख बेटे आहेत. सुमारे १२.८ कोटी लोकसंख्या असलेल्या जपानचा लोकसंख्येच्या बाबतीत जगात दहावा क्रमांक लागतो. टोकियो हे जपानमधील सर्वात मोठे शहर, राष्ट्रीय राजधानी व जगातील सर्वात मोठे महानगर आहे. प्राचीन इतिहास असलेला हा देश औद्योगिकदृष्ट्या प्रगत असून जपानची अर्थव्यवस्था जगात तिसऱ्या क्रमांकावर (अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने व चीनच्या खालोखाल) आहे. येथील राहणीमानाचा दर्जा उच्च असून एका अंदाजानुसार जपानमधील लोकांचे आयुष्यमान जगात सर्वाधिक आहे. वयाची शंभरी म्हणजेच १०० वर्ष पार केलेले लक्षावधी लोकं जपानमध्ये आहेत.

जपान भौगोलिकदृष्ट्या ६,८५२ बेटांचा स्ट्रॅटोव्होल्कॅनिक द्वीपसमूह आहे. होन्शू, क्युशू, शिकोकू व होक्कायडो या चार मोठ्या द्वीपगटांनी जपानच्या जमीनी क्षेत्राचा ९७% भाग व्यापला आहे आणि त्यांना मुख्य बेट म्हणून ओळखले जाते. जपान देश ८ विभागांतील ४७ प्रांतांमधे विभागला आहे, ज्यात होक्कायडो सगळ्यात उत्तरेकडील, आणि ओकिनावा सगळ्यात दक्षिणेकडील प्रांत आहे. जपानच्या एकूण लोकसंख्येच्या ९८.५% लोक हे जपानचे मूळ निवासी आहेत. ९.१ दशलक्ष लोक टोकियोमध्ये राहतात.

पुराणवस्तुसंशोधनाने असे सूचित केले की जपानची लोकभूमी पाषाण युगाच्या अखेरिस वसवली गेली. पहिल्या शतकातील जपानची लिखित माहिती चिनी इतिहासआच्या ग्रंथांमध्ये आहे. इतर क्षेत्रांमध्ये, मुख्यत्वे चीन, विशेषतः पश्चिम युरोपातील अलगावच्या कालावधीनंतर, जपानच्या इतिहासाचे वर्णन केले आहे.

१२ व्या शतकापासून ते १८६८ पर्यंत जपानवर साम्राज्याच्या नावावर राज्य शागन्सने केले. जपानने १७ व्या शतकाच्या सुरुवातीस एकेरीचा कालावधी ओलांडला जो १८५३ मध्ये संपुष्टात आला होता जेव्हा अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानाने जपानला पश्चिमेसाठी दारे उघडण्यासाठी दबाव आणला. जवळपास दोन दशके अंतर्गत चळवळ आणि बंडखोरांचा सामना केल्यानंतर, इ.स. १८६८ मध्ये आणि इ.स.१९६८ मध्ये चोशु आणि सत्सुमा-आणि साम्राज्य साम्राज्याच्या स्थापनेमुळे इम्पीरियल कोर्टाने आपली राजकीय सत्ता पुन्हा मिळवली. १९व्या आणि २० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, पहिले चीन-जपानच्या युद्धांत विजय, रशिया-जपानच्या युद्धकाळात जपानमध्ये वाढत्या युद्धनियमांच्या काळात आपले साम्राज्य विस्तारित करण्याची परवानगी दिली.१९३७ चे दुसरे चीनी-जपानी युद्ध १९४१ मध्ये दुसऱ्या महायुद्धाच्या भागामध्ये विस्तारले, ते १९४५ मध्ये हिरोशिमा व नागासाकी आणि जपानी शरणागतीवरील आण्विक बम-विस्फोटानंतर समाप्त झाले.३ मे १९४७ रोजी सुधारित संविधानाने एससीएपी हस्तगत करत असताना, जपानने सम्राट आणि राष्ट्रीय आहार नावाची निर्वाचित विधानमंडळ असलेल्या एका एकात्म संसदीय संवैधानिक राजेशाही कायम राखली आहे.

इतिहास संपादन

जपानला संन्यासीराष्ट्र असेही म्हणतात.

जपानला २,०००हून जास्त वर्षांचा लिखित इतिहास आहे.सुमारे इ.स.पू. ३०,००० च्या पॅलियोलिथिक काळात जपानच्या द्वीपसमूहांमध्ये वस्ती असलेले आढळलेआहे. यानंतर मेसोलिथिकने (सुमारे इ.स.पू. १४,०००) (जोमोन काळाची सुरुवात) नोलिथिक्समिया-सेसेन्ट्री शिकारी-गेएथेरर संस्कृतीच्या गटात राहणारी आणि प्राथमिक कृषी म्हणून ओळखली जाते, ज्यामध्ये समकालीन एनु लोक आणि यमाटो लोकांचे पूर्वज होते. या काळातील सजावटीतील मातीच्या भांड्यांना जगातील बऱ्याच वृद्ध मूर्तींची उदाहरणे आहेत. इ.स.पू. ३०० च्या सुमारास, यायोक लोक जम्मोनसोबत एकत्र येऊन जपानी बेटांमध्ये प्रवेश करण्यास सुरुवात केली. इ.स.पू. ५०० च्या सुमारास सुरू होणारा य्योय काळ, ओलसर भातशेतीसारख्या पद्धतींचा परिचय, मातीची एक नवीन शैली आणि चीन आणि कोरियाकडून सुरू होणारी धातूची ओळख.

जपान प्रथम लिखित इतिहासात चीनी भाषेतील हनमध्ये प्रतीत होते. थ्री राज्यांचे रकमेनुसार, तिसरी शतकादरम्यान द्वीपसमूहवरील सर्वात शक्तिशाली साम्राज्याला यमॅटिकोकू असे म्हटले जाते. बाईकजे, कोरियापासून जपानमध्ये बौद्ध धर्म परिचय व प्रिन्स शोतोको यांनी पदोन्नती दिली होती परंतु त्यानंतरच्या जपानच्या बौद्ध धर्माचा विकास मुख्यत्वे चीनने प्रभावित केला. [लवकर प्रतिकार असूनही, बौद्ध धर्म शासक वर्गाद्वारे प्रोत्साहित करण्यात आला आणि असुका काळात (५९२-७१०) सुरू होणारे व्यापक स्वीकृती प्राप्त झाली.

नारा काळ (७१०-७८४) हेजोजी-क्यो (आधुनिक नारा) मधील शाही न्यायालयावरील केंद्रस्थानी असलेल्या जपानी राज्यातील एक उदय झाला. नाराचा काळ एखाद्या नवप्रसिद्धतेच्या तसेच बौद्ध-प्रेरित कला व आर्किटेक्चरच्या विकासामुळे दर्शविला जातो. ७३५ -७३७ च्या थॅस्मॉल्पॉक्स रोगराईने जपानची एक तृतीयांश लोकसंख्या म्हणून मृत्युमुखी पडले असे मानले जाते. ७८४ मध्ये, सम्राट कानमूने राजधानी नारापासून नागाका-क्योपर्यंत, त्यानंतर ७९४ मध्ये हायियायन-क्यो (आधुनिक क्योटो) येथे हलवला.

हेनियन काळात सुरुवात झाली, ज्या दरम्यान एक विशिष्ट देशी जपानी संस्कृती उदयास आली, त्याच्या कला, कविता आणि गद्य साठी प्रसिद्ध. मुरासाकी शिकिबुच्या द गाव ऑफ जेनजी आणि जपानच्या राष्ट्रीय गीता "किमिगायओ" या गीतांचे या वेळी लिहिले होते.

बौद्धधर्मीय हीनयान काळात मुख्यत्वे दोन प्रमुख पंथांद्वारे पसरले होते, कोंकाई यांनी सैदा आणि सिगोन यांनी. ११ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात शुद्ध जमीन बौद्धधर्म (जोदो-शू, जोडो शिन्शु) खूप लोकप्रिय ठरली.जपानमध्ये बौद्ध धर्म येण्याच्यापूर्वी शिंटो धर्म प्रचलित होता.आजही जपानमध्ये बौद्ध,शिंटो धर्माचे पालन केले जाते.

नावाची व्युत्पत्ती संपादन

जपानी भाषेत जपानला "निहोन" किंवा "निप्पोन" असं म्हणतात. "उगवत्या सूर्याचा देश" असा अर्थ या संबोधनातून व्यक्त होतो.

प्रागैतिहासिक कालखंड संपादन

भूगोल संपादन

जपान देश पूर्णपणे बेटांवर वसला असून त्याची कोणत्याही इतर देशासोबत जमिनीवरील सीमा नाही. पूर्व आशियाच्या पॅसिफिक किनारपट्टीवर जपानकडे एकूण 6,852 बेटे आहेत. देश, ज्या सर्व बेटांना ते नियंत्रित करते, यामध्ये अक्षांश 24° आणि 46°N आणि लांबी 122° आणि 146°Eच्या दरम्यान राहते. मुख्य बेटे, उत्तर ते दक्षिणेस, होक्काइदो, होन्शु, शिकोकू आणि क्युशू आहेत. रायुकू द्वीपसमूह, ज्यात ओकिनावाचा समावेश आहे, ते क्युशूच्या दक्षिणेला एक शृंखलेत आहेत. एकत्रितपणे ते बऱ्याचदा जपानी द्वीपसमूह म्हणून ओळखले जातात.

सुमारे 73 टक्के जपान शेती, औद्योगिक किंवा निवासी वापरासाठी, अयोग्य आहे. परिणामी, किनारपट्टीच्या भागात प्रामुख्याने राहण्यायोग्य क्षेत्रे, अत्यंत उच्च लोकसंख्या घनता आहे. जपान जगातील सर्वात घनता असलेल्या देशांपैकी एक आहे.

जपान बेटे प्रशांत महासागरतील रिंग ऑफ फायरवरील ज्वालामुखीच्या झोनमध्ये स्थित आहेत. जपान मूलतः युरियन खंडाच्या पूर्व किनारपट्टीशी संलग्न होता सुमारे 15 दशलक्ष वर्षांपूर्वी उपनगमन करणाऱ्या पट्ट्या जपानच्या पूर्वेकडे नेली.

जपानमध्ये 108 सक्रिय ज्वालामुखी आहेत. विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला अनेक नवीन ज्वालामुखी उदयास आले, ज्यामध्ये होक्काइदोवर शोवा-शिनझन आणि पॅसिफिकमधील बायोनीज रॉक्स ऑफ मायोजिअन-शो प्रमुख आहेत. विनाशकारी भूकंपामुळे अनेकदा त्सुनामीची परिस्तिथी निर्माण होते. 1923 मधील टोकियो भूकंपात 140,000 पेक्षा जास्त लोक मारले गेले. 1995 मधील ग्रेट हन्शिन भूकंप आणि 2011 टोहोकू भूकंप हा 9.1 तीव्रतेचा भूकंप 11 मार्च 2011 रोजी जपानवर झाला. पॅसिफिक रिंग ऑफ फायरच्या स्थानामुळे जपानवर भूकंपाचे, त्सुनामी आणि ज्वालामुखीमुळे प्रादुर्भाव झालेला आहे. 2013च्या जागतिक जोखमी निर्देशांकात हा 15 वा सर्वोच्च नैसर्गिक आपदाचा धोका आहे.

चतुःसीमा संपादन

पॅसिफिक महासागरातील द्वीपसमूह असलेला जपान आशियाच्या पूर्व भागात आहे. जपानच्या पश्चिमेस ओखोत्स्कचा समुद्र व पूर्व चीन समुद्र आहेत. त्यांपलीकडे चीन, दक्षिण कोरिया व रशिया हे देश आहेत.

राजकीय विभाग संपादन

मुख्य लेख: जपानचे प्रभाग

जपान एकूण ८ भौगोलिक प्रदेशांमध्ये व ४७ प्रभागांमध्ये (प्रिफेक्चरस् मध्ये) विभागला गेला आहे.

मोठी शहरे संपादन

समाजव्यवस्था संपादन

वस्तीविभागणी संपादन

धर्म संपादन

मुख्य लेख: जपान मधील धर्म

शिंतो हा जपानमध्ये मुख्य धर्म आहे । शिंतो हा हिंदूधर्माप्रमाणेच एक प्राचीन निसर्गपूजक धर्म आहे । शिंतो देवी देवता, उत्पत्ति कथा ह्या हिंदू धर्माशी पुष्कळ साधर्म्य दाखवतात । बौद्ध धर्म हा जपान मध्ये ८ व्या शतकात चीनी बौद्ध प्रचारकांकडून आला । नंतर शिंतो व बौद्ध धर्म हे एकमेकात विणले गेल्याने आज बहुतांश जपानी लोक स्वतःला दोन्ही धर्मांचे अथवा निधर्मी मानतात । जपानमध्ये ख्रिश्चन व मुस्लिम धर्मीयही अल्प आहेत. प्रत्येक धर्माची प्रार्थनास्थळे आहेत. काही तरुण जपानी लोक निधर्मी आहेत तसेच प्रत्येकाला स्वतःच्या आवडीचा धर्म स्वीकारण्याची मुभा आहे. त्यामुळे एकाच कुटुंबाचे सदस्य असूनही धर्म वेगवेगळा असण्याची उदाहरणे दिसून येतात.

शिक्षण संपादन

जपान मध्ये मेइजि काळाची पुनःस्थापन करताना (१८७२) मध्ये प्राथमिक,माध्यमिक आणि महाविद्यलयांची स्थापना करण्यात आली.१९४७ च्या नंतर जपान मध्ये प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण (नऊ वर्षांसाठी म्हणजे वयवर्षे ६ पासुन १५पर्यन्त) अनिवार्य करण्यात आले । जपान हा उच्च तंत्रशिक्षणासाठी सर्वोत्तम देशांपैकी एक गणला जातो।

संस्कृती संपादन

उद्योग संपादन

पूर्वी कापड,मातीची भांडी,खेळणी इत्यादी उद्योग प्रमुख होते.गेल्या काही दशकात जपानने औद्योगिक क्षेत्रात फार मोठी झेप घेतली आहे.त्यामुळे आता जपान मोटारी,जहाजे इत्यादींच्या निर्मितीत अग्रगण्य मानला जातो.तसेच विजेवर चालणारी उपकरणे,घड्याळे कॅमेरा,संगणक,रोबो इत्यादी इलेक्ट्रोनिक वस्तूंच्या उत्पादनातही जपान पुढे आहे.रेशमी किड्यांचे पालन करून त्य्पासून रेशीम व रेशमी कापड तयार करणे हा येथील महत्त्वाचा व्यवसाय आहे.मोती काढण्याचा व्यवसायही येथे मोठ्या प्रमाणावर चालतो.

वाहतूक संपादन

रेल्वे संपादन

जपानमध्ये अतिशय वेगवान आणि प्रगत रेल्वेसेवा आहे । जगातील सर्वाधिक वेगवान या सुरक्षित अश्या शिनकानसेन ह्या बुलेट ट्रेन खूप प्रसिद्ध आहे । जपान ने द्वितीय महायुद्धा नंतर केवळ २० वर्षातच वैज्ञानिक संशोधनात झेप घेत राष्ट्रीय प्रवास वेगवान करण्यासाठी, शिनकानसेनचं जाळं उभारलं । दंतुर किनाऱ्यामुळे जपानमध्ये बंदारांसाठी अनेक सुरक्षित जागा आहेत.कोबे,ओसाका,याकोहामा,टोकियो ही महत्त्वाची बंदरे आहेत.

खाणकाम संपादन

जपानमध्ये मुख्यतः चुनखडकाचे आणि कोळशाचे साठे आहेत.महत्त्वाच्या कोळशाच्या खाणी होक्काइडो व क्युशु बेटांत आहेत.

मासेमारी संपादन

या देशाला सर्व बाजूनी समुद्रकिनारा लाभल्याने मासेमारी हा येथील महत्त्वाचा व्यवसाय आहे.येथे खोल समुद्रातील मासेमारी जास्त चालते.सालमन,हेरिंग,ट्युना,बोनिटो,सार्दीन इत्यादी प्रकारचे मासे येथे मिळतात.

राजकारण संपादन

डिसेंबर २०१२ मधील सार्वत्रिक निवडणुकीत लिबरल डेमोक्रॅटिक पार्टीने (एलडीपी) २९४ जागा जिंकून बहुमत मिळविले; तर सत्ताधारी डेमोक्रॅटिक पार्टी ऑफ जपानला (डीपीजे) ५७ जागांवर समाधान मानावे लागले. यामध्ये जपानच्या पंतप्रधानपदी शिंझो अबे यांची दुसऱ्यांदा निवड झाली.

अर्थतंत्र संपादन

हेसुद्धा पहा संपादन