Տանձ

Ցողունը ճեղքվածքավոր է, մուգ մոխրագույն, ճյուղերը՝ մոխրագույն, կարմրավուն կամ դեղնավուն, հարթ՝ ոսպահատիկներով պատված, սաղարթը՝ սեղմված բրգաձև, խիտ ճյուղավորվող, բարձրությունը՝ 2-20 մ։ Տերևները ձվաձև են, երկարավուն, կլորավուն, մուգ կանաչ, փայլուն, հարթ, եզրերը՝ մանր ատամնավոր։

Ծաղկաբույլը վահանիկ է, 1 ծաղկաբույլում՝ 5-15 ծաղիկ, ծաղիկները՝ երկսեռ, խոշոր, սպիտակ, երբեմն՝ բաց վարդագույն։

Պտուղը կլորավուն է կամ տանձաձև, տարբեր չափերի (50-800 զ), դեղին կամ կանաչ, երբեմն՝ կարմրավուն երանգով։ Պտղամիսը բարձրորակ է, նուրբ, բուրավետ, զովացնող հաճելի համով։ Սերմերը մանր են, սևավուն։ Երկարակյաց է (ապրում է մինչև 200, Հայաստանում՝ 100-150 տարի)։ Յուրաքանչյուր ծառի բերքատվությունը 30-300 (առանձին դեպքերում՝ 1000) կգ է։

• Տանձենի կովկասյան (Pýarm caucasica),
• Տանձենի սուր-սղոցանման (Pýarm oxyprion),
• Տանձենի Թախտաջյանի (Pýarm takhtadzhjanii),
• Տանձենի ուռատերև (Pýarm salicifolia),
• Տանձենի սիրիական (Pýarm syriaca) և այլն։

Տարածումը Հայաստանում

Տարածված է Արագածոտնի, Լոռու, Տավուշի, Վայոց ձորի, Սյունիքի և այլ մարզերում։ Մեծ թիվ են կազմում նաև տանձենու բնաշխարհիկ տեսակները՝

• Տանձենի բարձր (Pýarm elata),
• Տանձենի Զանգեզուրի (Pýarm zangezura),

• Տանձենի խոնարհված (Pýarm nutans),
• Տանձենի խառնված (Pýarm complexa) և այլն. տարածված են հիմնականում Սյունիքի մարզում։ Հայաստանի բոլոր մարզերում մշակության մեջ տարածված է
• Տանձենի սովորականը (Pýarm communis)՝

Արարատյան, նախալեռնային, հյուսիսարևելյան, Զանգեզուրի, Լոռի-Փամբակի գյուղատնտեսական գոտիներում (հաճախ առաջացնում են ինքնուրույն միադոմինանտհամակեցություններ՝ տանձուտներ)։

Տանձենին հնագույն բույս է։ Հնդավորների մեջ զբաղեցնում է 2-րդ տեղը խնձորենուց հետո։ Տանձենու մասին հիշատակել է Ագաթանգեղոսը (5-րդ դար), ավելիուշ (15-րդ դար) Տանձենու Կարմրենի և Սինի սորտերը նկարագրել է Ամիրղովլաթ Ամասիացին։

Տարբեր սորտերի պտուղները միջին հաշվով պարունակում են

• շաքարներ՝ 8-15 %,
• թթուներ՝ 0,1-0,3 %,
• ազոտային նյութեր՝ 0,4 %,
• աղաղանյութեր՝ 0,03 %,
• A, B, C խմբերի վիտամիններ,
• ճարպեր, որոնց մոտ կեսը միաչհագեցած և բազմաչհագեցած ճարպեր են, և չի պարունակում խոլեստերին,
• պարունակում է մոտավորապես հավասար քանակի պղինձ և ցինկ (0,08 մգ և 0,1 մգ՝ 100 գ հումքի մեջ), 0,17 մգ երկաթ, 4,210 մգ

ասկորբինաթթու։

Տանձենու մշակվող շատ տեսակներ պատկանում են Pyrus communis [syn. Pyrus domestica] տեսակներին

• 'Մալաչա'
• 'Սինի'
• 'Ուիլյամս ' - Pyrus communis ‘Williams' Bon Chrétien’
• 'Դյուշես'
• 'Կարմրենի'
• 'Սիբիրյան'
• 'Անտառային գեղեցկուհի'
• 'Ձմեռնուկ'
• 'Բերե Բոսկ'
• 'Բերե Արդանպոն'
• 'Օլիվյե դը Սեր'
• ' Նելիս ձմեռային'

Որոշ տեսակներ գրանցված են Հայաստանի Կարմիր գրքում։

Կուլտուրական սորտերը հիմնականում առաջացել են հետևյալ տեսակներից՝

• տանձ սովորական կամ անտառային (Pýarm communis), որը վայրի վիճակում աճում է Եվրոպայում, Արևմտյան և Միջին Ասիայում,
• տանձ կովկասյան (Pýarm cavcasica),
• տանձ ուսուրիական (Pýarm ussuriensis),
• տանձ չինական (Pýarm serotina),
• ձյունատանձենի (Pýarm nivalis)։

Պտուղներն օգտագործվում են թարմ և վերամշակված (չիր, շաքարաչիր, մուրաբա, կոմպոտ, պովիդլո, զովացուցիչ ըմպելիքներ)։

Տանձենու բնափայտը շատ արժեքավոր է, ժամանակի ընթացքում ստանում է մուգ շագանակագույն սաթի երանգ։ Փայտանյութի, ինչպես նաև տանձենու պտղի մեջ կան«քարային բջիջներ», որոնց թաղանթները բաղկացած են փայտացած բջջանքից։ Տանձենու պտուղներից պատրաստում են կոմպոտ, ջեմ, զանազան քաղցրավենիքներ.Եվրոպայում հայտնի է Շվեյցարիայում պատրաստվող տանձի դոշաբը։

Թթու տանձը ամրացնում է օրգանիզմը։ Տանձի չիրը օգտակար է ստամոքսի համար։ Ամուր տանձն օժտված է չորացնող հատկությամբ։ Տանձը քայքայում է երիկամների օքսալատային և ուրատային քարերը։

Հայտնի է 33 տեսակ^[2], որոնք բաժանված են 2 բածիներով Pashia և Pyarm^[3]։

Հիբրիդներ

• Pyarm ×bretschneideri Rehder
• Pyarm ×canescens Spach [ = Pyarm ×nivalis × Pyarm salicifolia]
• Pyarm ×complexa Rubtzov
• Pyarm ×lecontei Rehder [ = Pyarm communis × Pyarm pyrifolia]
• Pyarm ×michauxii Bosc ex Poir. [ = Pyarm amygdaliformis × Pyarm ×nivalis]
• Pyarm ×nivalis Jacq. [ = Pyarm communis × Pyarm elaeagrifolia]
• Pyarm ×phaeocarpa Rehder
• Pyarm ×serrulata Rehder
• Pyarm ×sinkiangensis T.T.Yu
• Pyarm ×uyematsuana Makino [ = Pyarm dimorphophylla × Pyarm hondoensis]

Հիբրիդային տեսակի ներկայացուցիչներ

• ×Sorbopyarm — Сорбопирус (= Sorbus × Pyarm)

• Симиренко C. Опыт исследования крымского плодоводства и плодоторговли.
• Груша // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона։ В 86 томах (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.

• Տանձ․ օգտակար հատկություններն ու հակացուցումները
• Описание сортов груши
• The ECP/GR Pyrus Database Արխիվացված 2010-04-14 Wayback Machine

Ընթերցե՛ք «տանձ» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տանձ» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Տանձ» հոդվածին։