Զանգեզուր
Զանգեզուր, պատմական շրջան Արևելյան Հայաստանում, Զանգեզուրի լեռնաշղթայի լանջերին։
| Հայոց պատմություն | |
|---|---|
 | |
| Նախապատմություն Մ.թ.ա. 2800 - մ.թ.ա. 590 | |
| Արատտա Մ.թ.ա. 2800~16-րդ | |
| Հայասա Մ.թ.ա. 16-13-րդ | |
| Վանի թագավորություն Մ.թ.ա. 9-6-րդ | |
| Հին շրջան Մ.թ.ա. 590 - մ.թ. 428 | |
| Երվանդունիների թագավորություն | |
| Մեծ Հայք, Փոքր Հայք, Ծոփք և Կոմմագենե | |
| Արտաշեսյանների թագավորություն | |
| Արշակունիների թագավորություն | |
| Քրիստոնեության ընդունում | |
| Ավատատիրության հաստատում | |
| Գրերի գյուտ | |
| Միջնադար 428 - 1375 | |
| Պարսկա-Բյուզանդական տիրապետություն | |
| Արաբական տիրապետություն | |
| Բագրատունիների թագավորություն | |
| Վասպուրական | |
| Վանանդ, Լոռի և Սյունիք | |
| Կիլիկիայի հայկական թագավորություն | |
| Զաքարյան իշխանապետություն | |
| Օտար տիրապետություն 1375 - 1918 | |
| Խաչենի իշխանություն | |
| Կարա-Կոյունլուներ և Ակ-Կոյունլուներ | |
| Թուրք-պարսկական տիրապետություն | |
| Արևելյան Հայաստանը Ռուսաստանի կազմում | |
| Հայոց ցեղասպանություն | |
| Հայկական սփյուռք | |
| Ժամանակակից պատմություն 1918 - ներկա | |
| Հայաստանի առաջին հանրապետություն | |
| Լեռնահայաստան | |
| Խորհրդային Հայաստան | |
| Արցախյան ազատամարտ | |
| Հայաստան | |
| Արցախի Հանրապետություն | |
Հայաստանի պորտալ |
Պատմություն խմբագրել
Զանգեզուրը պատմականորեն ընդգրկված է եղել Մեծ Հայքի Սյունիք նահանգի կազմում և սահմանակից է եղել Այրարատ, Վասպուրական, Արցախ, Ուտիք և Գուգարք նահանգներին։ Սյունիքի տարածքում հայտնաբերվել են Արտաշես Ա-ի (մ․թ․ա․ 189-160 թվականներ) արձանագրություններից[1][2]։ Մ․թ․ա․ 2-րդ դարից մինչև մ․թ․ 4-րդ դարի վերջը Սյունիքը եղել է Մեծ Հայքի կազմում, որտեղ թագավորել են Արտաշեսյանները, ապա Արշակունիները։ Շուրջ հազար տարի Սյունիքում իշխել են հին հայկական Սյունի տոհմի ներկայացուցիչները։ 301 թվականին Սյունիքը, ինչպես և ողջ Մեծ Հայքը, ընդունել է քրիստոնեություն[3]։ Ըստ Զորանամակի՝ Մեծ Հայքի թագավորական բանակին Սյունիքը տվել է ամենաշատ թվով զինվորները (19 400)։ Չորրորդ դարից Սյունիքը հիշատակվում է որպես հայկական ամենամեծ նախարարություններից մեկը, որտեղ ժառանգաբար իշխում են Սյունի տոհմի ներկայացուցիչները[4]։ Սյունիքի 12 գավառներից Զանգեզուրի տարածքում էին յոթը (Ճահուկ, Աղահեճք, Հաբանդ, Բաղք կամ Բալք, Ձորք, Արևիք և Կովսական)։ 5-րդ դարի սկզբում այստեղ գործունեություն է ծավալել Մեսրոպ Մաշտոցը[5][6]։ 428 թվականից մինչև 8-րդ դարի սկիզբը Զանգեզուրը եղել է Սասանյան Պարսկաստանի Հայկական մարզպանության կազմում։ 7-րդ դարում Զանգեզուրը գրավել են արաբները։
9-11-րդ դարերում Զանգեզուրը եղել է Սյունիքի թագավորության մաս[7], որը եղել է Հայկական թագավորության կազմում[8], իսկ 11-րդ դարի երկրորդ կեսին՝ Հայկական թագավորության անկումից հետո, եղել է ինքնուրույն թագավորություն մինչև 1170 թվականը։ Այսպիսով՝ Հայկական թագավորության կործանումից հետո Սյունիքը Տաշիր-Ձորագետի թագավորության հետ միասին եղել է հայկական այն սակավաթիվ տարածքներից մեկը, որ պահպանել է իր անկախությունը[9]։ 1211-1435 թվականներին Սյունիքում ծաղկում է ապրում Օրբելյանների իշխանական տոհմը։
16-18-րդ դարերում Զանգեզուրում ծավալվել է հայերի ազատագրական պայքարն ընդդեմ Թուրքիայի ու Պարսկաստանի։ Պայքարն առավել ուժեղացել է 18-րդ դարում՝ Դավիթ Բեկի օրոք, ով ազատագրել է Զանգեզուրն օտարի տիրապետությունից, և ում իշխանությունը ճանաչվել է Սեֆյանների կողմից[10]։ 16-19-րդ դարերում Զանգեզուրն Արևելյան Հայաստանի հետ միասին ընդգրկված է եղել Երևանի կուսակալության կազմում եղել է Սեֆիդյանների, ապա Աֆշարների տիրապետության տակ, իսկ հետագայում բաժանվել է Երևանի, Նախիջևանի ու Ղարաբաղի խանությունների միջև[11][12][13]։
1813 թվականին Գյուլիստանի պայմանագրով Զանգեզուրը միացվել է Ռուսական կայսրությանը, որի կազմում 1868 թվականի հունվարի 25-ին Ելիզավետպոլի նահանգի կազմավորման ժամանակ Բաքվի նահանգի Շուշիի գավառի ու Երևանի նահանգի Օրդուբադի գավառի տարածքների մի մասից կազմավորվել է Զանգեզուրի գավառը։ 1897 թվականին Զանգեզուրի շրջանի 137,9 հազար բնակչից 71,2 հազարը ադրբեջանցիներ էին, 63,6 հազարը՝ հայեր (46,2%), 1,8 հազարը՝ քրդեր (1,3%), 1,0 հազարը՝ սլավոններ (հիմնականում) ռուսներ, ինչպես նաև ուկրաինացիներ և բելառուսներ) (0,73%)։ Իսլամադավան բնակչությունը կենտրոնացած էր հիմնականում Արաքս և Հագարու գետերի հովիտներում, ինչպես նաև Նախիջևանի գավառի սահմանին։
1917 թվականի Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից և Անդրկովկասյան Դեմոկրատական Ֆեդերատիվ Հանրապետության անկումից հետո Հայաստանի ու Ադրբեջանի միջև վեճեր են սկսել մի շարք տարածքների պատկանելության վերաբերյալ, որոնց թվում էր նաև Զանգեզուրը։ 1918 թվականից Զանգեզուրի գավառում տեղի են ունեցել ռազմական բախումներ հայերի ու ադրբեջանցիների միջև։ Այդ տարածքում իշխանությունն իր ձեռքն է վերցրել Անդրանիկ Օզանյանը, ապա Գարեգին Նժդեհը։
1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության ու ՌՍՖՍՀ միջև կնքվում է պայմանագիր, համաձայն որի՝ մինչև տարածքային վեճերի լուծումը Զանգեզուրի տարածքում տեղակայվում են խորհրդային զորքեր։
1920 թվականի նոյեմբերի 29-ին Հայաստանում հռչակվել է խորհրդային իշխանություն, իսկ նոյեմբերի 30-ին Խորհրդային Ադրբեջանի ԱզՌևԿոմը, դադարեցնելով սահմանային վեճերը, հայտարարել է, որ Զանգեզուրը պատկանում է Խորհրդային Հայաստանին[14][15]։
1920 թվականի դեկտեմբերին ՌՍՖՍՀ-ի և Հայաստանի միջև կնքվել է պայմանագիր, որով հաստատվել է, որ Զանգեզուրը պատկանում է Հայկական ԽՍՀ-ին[16]։
Ըստ ԽՍՀՄ ԳԱ Կովկասի ժողովրդագրական ժողովածուի՝ Հայաստանի՝ ադրբեջանցիներով բնակեցված տարածքները դատարկվել են. դաշնակների կողմից այստեղ իրականացվել է հատուկ քաղաքականություն՝ «երկիրը մաքրելու օտարազգիներից» և առաջին հերթին մուսուլմաններից, որոնք վտարվել են Նոր Բայազետի, Երևանի, Էջմիածնի ու Շարուր-Դարալագյազի գավառներից։ Միևնույն ժամանակ դատարկվել են Ադրբեջանի՝ հայերով բնակեցված տարածքները, վտարվել են տասնյակ հազարավոր հայեր[17]։ Ն. Վոլկովան նշում է, որ 1897 թվականին Զանգեզուրի գավառի (որ ընդգրկում էր նաև Ադրբեջանական ԽՍՀ՝ հետագայում ձևավորված Լաչինի, Զանգելանի ու Ղուբաթլուի շրջանները) 137, 9 հազար բնակչից 71, 2 հազարը ադրբեջանցիներ էին (51, 7 %), 63, 6 հազարը՝ հայեր (46, 2 %), 1, 8 հազարը՝ քրդեր (1, 3 %)։ 1922 թվականին անցկացված գյուղատնտեսական հաշվառման տվյալներով՝ Զանգեզուրի՝ Հայկական ԽՍՀ-ին անցած տարածքում ապրում էր 63, 5 հազար մարդ, այդ թվում՝ 56, 9 հազար հայ (89, 5 %), 6, 5 հազար ադրբեջանցի (10, 2 %), 0, 2 հազար ռուս (0, 3 %)[18]։
1918 թվականին թուրքական զորքերի դուրսբերումից հետո հայկական զինված ուժերն Անդրանիկ Օզանյանի գլխավորությամբ մեծ դեր խաղացին Զանգեզուրի՝ մուսուլմաններով բնակեցված տարածքների դատարկեցմանն ու շրջանի էթնիկական մաքրմանը։ Բրիտանական հրամանատարությունը քաղաքական նպատակներով Անդրանիկին թույլ չտվեց նույն կերպ վարվել նաև Ղարաբաղում։ Անդրանիկն Արևմտյան Հայաստանից իր հետ Արևելյան Հայաստան է բերում 30 հազար հայ փախստականներ, ովքեր հիմնականում Մուշից ու Բիթլիսից էին, որոնք կարողացել էին դիմադրել թուրքերի հարձակումներին։ Փախստականների մեծ մասը բնակություն է հաստատում Զանգեզուրում, մյուսները՝ Երևանի և Դարալագյազի շրջաններում՝ փոխարինելով այդտեղից վտարված մուսուլմաններին[19]։
Խորհրդային տարիներին Զանգեզուրի կազմում էին գտնվում Հայկական ԽՍՀ Գորիսի, Կապանի, Մեղրիի և Սիսիանի շրջանները, ինչպես նաև Ադրբեջանական ԽՍՀ Լաչինի, Զանգելանի և Կուբաթլուի շրջանները; 1992-1993 թվականին Զանգեզուրի արևելյան շրջանները ազատագրվել են Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության կողմից և ընդգրկվել Քաշաթաղի շրջանի կազմում, իսկ 1995 թվականին Հայկական ԽՍՀ չորս շրջանները միավորվում են Սյունիքի մարզի կազմում։ 2020 թվականին Քաշաթաղի շրջանի մի մասը գրավվում, մի մասն էլ հանձնվում է Անդրբեջանին։
Ստուգաբանություն խմբագրել
.jpg)
Զանգեզուր անվան ծագման վերաբերյալ գոյություն ունեն մի քանի վարկածներ։
Ըստ Ղևոնդ Ալիշանի՝ «Զանգեզուր» բառը կապված է Ձագաձոր բերդավանի անվան հետ։ Վերջինս իր հերթին ծագում է Սյունյաց Ձագիկ նահապետի անունից, ով եղել է Սիսակ նահապետի տոհմից։ Ժամանակի ընթացքում Ձագաձոր անունը փոփոխության է ենթարկվել և դարձել Զանգեզուր[20]։ Զանգեզուր բառի ծագումը կապվում է նաև Ծակեձոր տեղանվան հետ[21], որ տեղակայված է Գորիս քաղաքից դեպի հարավ-արևելք՝ Գորիս գետի հովտում[22]։
Տեղանունը բացատրվում է նաև որպես «զանգ» և «ձոր», սակայն նման բացատրությունը հավանական չէ[23]։ Ավանդություններից մեկի համաձայն՝ բառի հիմքում ընկած է «Զանգը զոռ» արտահայտությունը, որ նշանակում է «զորեղ զանգ»[20]. Գորիսից երկու կիլոմետր հեռավորության վրա եղել է վանք, որն ունեցել է զորեղ զանգ, որի ձայնը լսվել է շատ հեռվից[20]։
Ավանդության համաձայն՝ Զանգեզուր անվանումն սկսել է օգտագործվել Լենկ-Թեմուրի արշավանքներից հետո։ Մեհրի անունով մի հայ իշխան Լենկ-Թեմուրին առաջարկում է իր օգնությունը՝ ասելով, թե նա չի կարողանա գրավել Սյունիքը, քանի դեռ Խոտ գյուղում կա մեծ զանգը, որով վտանգի դեպքում զգուշացնում են մարդկանց։Լենկ-Թեմուրը ոսկի ու իշխանություն է խոստանում դավաճանին, եթե նա լռեցնի զանգը։ Մեհրին ու իր մարդիկ գիշերը զանգի տակ կրակ են վառում և կտրում նրա ձայնը։ Առավոտյան Լենկ-Թեմուրի զորքերն անցնում են Արաքսը և ներխուժում Սյունիք։ Զանգի միջոցով հնարավոր չի լինում զգուշացնել մարդկանց, և Լենկ-Թեմուրը մեկ օրվա ընթացքում գրավում է Սյունիքը։ Մարդիկ հետո հարցնում են, թե ինչ էր եղել զանգին։ Նրանց պատասխանում են. «Զանգը զուր է, զանգը զուր է...»։ Դրանից հետո տեղանքը սկսել են կոչել Զանգեզուր[24]։
Արդյունաբերություն խմբագրել
Զանգեզուրում գործում է Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը, որտեղ վերամշակվում է Քաջարանի պղինձ-մոլիբդենային հանքավայրից բերված հանքանյութը։ Քաջարանի պղինձ-մոլիբդենային հանքավայրն պղնձամոլիբդենային ամենամեծ հանքավայրերից մեկն է աշխարհում։ Այնտեղից հանված հանքանյութում պարունակվում է մոտավորապես 7 % մոլիբդեն։ Կոմբինատում վերամշակված հանքանյութն ուղարկվում է Եվրոպա (Իրանով ու Վրաստանով)։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Историко-филологический журнал, 1965 г., № 4; А. Я. Борисов, Надписи Артаксия (Арташеса), царя Армении, ВДИ, 1946 г., N2
- ↑ Периханян А. Г. Арамейская надпись из Зангезура (Некоторые вопросы среднеиранской диалектологии) // Ист.-филол. журн.. — 1965. — № 4. — С. 107-128.
- ↑ Агатангелос. «История Армении»; «Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика», 795 CXII
- ↑ Всемирная история / Под ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М., 1956. — Т. 2, ч. V, гл. XXV.:
Помимо постоянного войска, которым располагал царь, основные военные силы выставлялись нахарарами. Численность армии во время войны доходла до 100—120 тыс. Нахарары распределялись по рангам в зависимости от количества выставляемых ими воинов. Наиболее сильными после царей были князья Сюни. Особая воинская грамота определяла количество воинов, выставляемых каждым нахараром.
- ↑ Корюн, 14
- ↑ Henri-Jean Martin. The History and Power of Writing / Пер. Lydia G. Cochrane. — University of Chicago Press, 1995. — С. 39.:
St. Sahac, the patriarch, and King Vramshapuh encouraged various attempts to constitute a national writing system, but the merit of having resolved the problem falls to St. Mesrop Machtots. Mesrop had studied Greek literature in his youth, after which he served as «chancellor of the ordinances of the sovereign» and custodian of the royal archives until he went to evangelize the province of Siunia.
- ↑ Зангезур // Большой энциклопедический словарь. — 2012. — С. 467.
- ↑ Сюникское царство — статья из Большой советской энциклопедии (3-е издание).
- ↑ University of Cambridge. The Cambridge history of Iran. — Cambridge University Press, 1991. — Т. 5. — С. 64.:
Alp-Arslan’s victory at Malazgirt also meant that, apart from the districts of Tashir and eastern Siunik', Armenia passes definitely into Muslim hands; and within the nest decade or so, the Byzantines, resolutely anti-Armenian to the end, exterminated several survivors of the native Bagratid and Ardzrunid dynasties.
- ↑ Armenia and Iran Արխիվացված 2011-08-10 Wayback Machine — Encyclopædia Iranica. G. Bournoutian::
Having only recently shaken off the yoke of the qezelbāš, the Armenian people reengaged in a struggle for liberation, this time against Ottoman occupation troops. The armed Armenian forces waged heroic battles on the outskirts of Erevan, in Qarabāḡ, in the mountainous regions of Siwnikʿ and elsewhere. Daviṭʿ Beg, leader of the liberation battles being waged in Siwnikʿ, defeated the Ottoman troops and reached the banks of the Aras. He linked with Shah Ṭahmāsp II who was conducting the war against the Ottomans in Azerbaijan. Shah Ṭahmāsp by special edict recognized the dominion of Daviṭʿ Beg over the province of Siwnikʿ
- ↑ Петрушевский И. П. Очерки истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—XIX вв. — Ленинград, 1949.
- ↑ Искандер Мюнши «Тарих-и алем арай-и Аббаси» Тегеран 1914 г.
- ↑ «A Chronicle of the Early Safavis Being the Ahshan ut-tawarikh of Hasan-i Rumlu» C.N. Seddon Barode 1931—1934. t.I, s.59
- ↑ Коммунист (Баку), 2 декабря 1920. Цит. по: Нагорный Карабах в 1918—1923 гг. Сборник документов и материалов. Ереван, 1992. С. 601
- ↑ К истории образования Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской ССР. Документы и материалы. Баку-1989. стр 44. ПААФ ИМЛ. Ф. 1. Сп. 74. Д. 124. Л. 58 — 59
- ↑ Audrey L. Altstadt. The Azerbaijani Turks: power and identity under Russian rule. — Hoover Press, 1992. — P. 116. — 331 p. — (Studies of nationalities). — ISBN 0-8179-9182-4, ISBN 978-0-8179-9182
But the December 1920 treaty between the Russian Soviet Federative Socialist Republic (RSFSR) and Armenia recognized Armenian claims to Zangezur, not to Karabagh or Nakhjivan.
- ↑ Н. Г. Волкова. «Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX веках», Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 10
- ↑ Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный учёный в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М.Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз.
- ↑ Bloxham. The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians. — P. 103—105.
On the Armenian side, many of the key perpetrators were the former leaders of the volunteer battalions and Turkish-Armenian 'self-defense' operations. From mid-1918, Andranik was prominent in the destruction of Muslim settlements during the purging of the Armenian-Azeri border region of Zangezur. Hovannisian describes his actions as the beginning of the process of 'transforming Zangezur into a solidly Armenian land'. Alexandr Khatisian, one-time Prime minister of Armenia, used similar language, averring that 'it was not the will of the diplomats which was to bring about homogeneous populations in this or that region, but through the course of elemental behaviour'. Andranik was stopped from expanding this policy into Karabakh by the local British commander, who had his own distinct political agenda.
Andranik brought with him 30, 000 Armenian refugees, mostly from eastern Anatolia, particularly Mush and Bitlis, where, under the protection of fedayee forces lead by Ruben Ter Minassian, they had managed to resist the Turkish assault and escape to the Caucasus. Some refugees stayed in Zangezur, but Ter Minassian, a former member of the Armenian national council, ordered the transfer of many of them to the Erivan and Daralgiaz regions, where they replaced evicted Muslims in a move to ethnically homogenize key areas of the Armenian state. One of the fedayees accurately described this as ethnic cleansing, and the parallels to the settlement of muhajirs at Armenian expense in the late Ottoman empire are obvious.
- ↑ 20,0 20,1 20,2 Կամսար Ավետիսյան, Հայերենագիտական էտյուդներ, «Սովետական գրող», Երևան, 1979:(հայ.)
- ↑ Շահեն Մկրտչյան, Լեռնային Ղարաբաղի պատմա-ճարտարապետական հուշարձանները, Երևան, 1980։
- ↑ Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, Թ.Խ. Հակոբյան, Ստ.Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ.Խ. Բարսեղյան, Երևանի համալսարանի հրատարակչություն, Երևան, 1986-2001։
- ↑ Поспелов Е. М. Зангезурский хребет // Географические названия мира: Топонимический словарь.. — М.: АСТ, 2001.
- ↑ Дорога Мгера. Армянские легенды и предания, Москва, 1990, стр. 22.
Արտաքին հղումներ խմբագրել
- Большой энциклопедический словарь
- БСЭ
- «Зангезурский уезд». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 655)։  |