Перу

Төбәк	ISO	UBIGEO	Администрати үҙәк	Майҙаны (км²)	Халҡы кеше (2017)	Халыҡ тығыҙлығы (кеше/км²)	Урынлашыуы
Амасонас	AMA	01	Чачапояс	39 249,13	379 384	9,7
Анкаш	ANC	02	Уарас	35 826	1 083 519	30,2
Апуримак	APU	03	Абанкай	20 895,79	405 759	19,42
Арекипа	ARE	04	Арекипа	63 345,39	1 382 730	21,83
Аякучо	AYA	05	Аякучо	43 814,80	616 176	14,06
Кахамарка	CAJ	06	Кахамарка	33 248	1 341 012	40,3
Кальяо	CAL	07	Кальяо	146,98	994 494	6815,8
Куско	CUS	08	Куско	71 892	1 205 527	16,75
Уанкавелика	HUV	09	Уанкавелика	22 131,47	347 639	15,71
Уануко	HUC	10	Уануко	36 938	721 047	19,3
Ика	ICA	11	Ика	21 327,83	850 765	39,89
Хунин	JUN	12	Уанкайо	44 410	1 246 038	28,1
Ла-Либертад	LAL	13	Трухильо	25 570	1 778 080	69,7
Ламбаеке	LAM	14	Чиклайо	14 231,30	1 197 260	82,7
Лима	LIM	15	Уачо	32 137	910 431	28,3
Лорето	LOR	16	Икитос	368 851,95	883 510	2,4
Мадре-де-Дьос	MDD	17	Пуэрто-Мальдонадо	85 183	141 070	1,68
Мокегуа	MOQ	18	Мокегуа	15 733,97	174 863	11,11
Паско	PAS	19	Серро-де-Паско	25 319,59	254 065	10,2
Пьюра	PIU	20	Пьюра	35 892,49	1 856 809	52,1
Пуно	PUN	21	Пуно	71 999	1 172 697	16,29
Сан-Мартин	SAM	22	Мойобамба	51 253,31	813 381	15,9
Такна	TAC	23	Такна	16 075,89	329 332	20,49
Тумбес	TUM	24	Тумбес	4 669,20	224 863	48,2
Укаяли	UCA	25	Пукальпа	102 410,55	496 459	4,9
Лима-Метрополитана			Лима	2 665	8 574 974	3276,8

Иҡтисады үҙгәртергә

2018 йылда Перуҙа хеҙмәткә түләүҙең минималь күләме 930 соль (280,08) тәшкил итә. 2018 йылда Перуҙа хеҙмәткә түләүҙең уртаса күләме 1704,14 соль (520,36) тәшкил итә^{[10][11][12][13][14][15]}

Тәбиғи ресурстар - баҡыр, көмөш, алтын, нефть, урман, тимер мәғдәне, күмер, фосфаттар, гидроэнергия, газ.

Перу - тау сығарыу һәм эшкәртеү сәнәғәте үҫешкән аграр ил.

2009 йылда йән башына эске тулайым продукт - 8,6 мең доллар (донъяла 15-се урын). Эшһеҙлек - 9 % (2009 й.), ярлылыҡ кимәленән түбәнерәк - халыҡтың 45 % (2006 й.).

Сәнәғәт (тулайым эске продукттың 25 %, эшләүселәрҙең 24 %) - минераль ҡаҙылмалар сығарыу һәм эшкәртеү; ҡорос һәм башҡа металдарҙы иретеү; нефть һәм газ сығарыу һәм эшкәртеү; балыҡ, туҡыма, кейем, аҙыҡ-түлек сәнәғәте.

Ауыл хужалығы - спаржа, кофе, какао, мамыҡ үләне, шәкәр ҡамышы, дөгө, картуф, кукуруз, виноград, әфлисундар, ананас, гуава, банан, алма, лимон, персик, кока, помидор, манго, арпа, дарыу үҫемлектәре, кокос, бойҙай, борсаҡ; ҡош-ҡорт, ит-һөт малсылығы; балыҡсылыҡ.

Хеҙмәтләндереү өлкәһе - эске тулайым продукттың 67 проценты, эшләүселәрҙең 75 проценты.

Тышҡы сауҙа үҙгәртергә

Экспорт — $42,47 млрд (2017 йылда)^[16] — баҡыр, алтын, ҡурғаш, цинк, аҡ ҡурғаш, тимер мәғдәне, молибден, көмөш, сей нефть һәм нефть продукттары, тәбиғи газ, кофе, спаржа һәм башҡа йәшелсәләр, емеш-еләк, кейем-һалым һәм туҡыма, балыҡ оно, балыҡ, химикаттар, әҙер металл изделиелар, иретмәләр.

Төп һатып алыусылар — Ҡытай — 26,5 %, АҠШ — 15,2 %, Швейцария — 5,2 %, Көньяҡ Корея — 4,4 %, Испания — 4,1 %, Һиндостан — 4,1 %.

Импорт — $38,8 млрд (2017 йылда) — нефть продуктары, химикаттар, пластмасалар, машиналар, транспорт саралары, электр-техник һәм телекоммуникация ҡорамалдары, ҡорос, бойҙай, кукуруз, соя продукттары, ҡағыҙ, кизе-мамыҡ, дарыуҙар.

Төп тәьмин итеүселәр — Ҡытай — 22,3 %, АҠШ — 20,1 %, Бразилия — 6 %, Мексика — 4,4 %.

Халҡы үҙгәртергә

Халыҡ һаны — 31 237 385 (2017 йылғы иҫәп алыу).

Йыллыҡ үҫеш — 1,0 % (бер ҡатын-ҡыҙға 2,3 тыуым).

Уртаса ғүмер оҙонлоғо — 74 йәш: ир-аттар өсөн 72 йәш һәм ҡатын-ҡыҙҙар өсөн 77 йәш^[17].

Ҡала халҡы — 79,3 % (2017).

Енес структураһы: 49,2 % — ир-аттар, 50,8 % — ҡатын-ҡыҙҙар.

СПИД (ВИЧ)вирусы менән зарарланыу — 0,5 % (2007 йылғы баһа).

Этник- раса составы: метистар — 60,2 %, кечуа — 22,3 %, аҡ тәнлеләр — 5,9 %, афроперуандар — 3,6 %, аймара — 2,4 %, ҡалғандары (ерле Амазонка ҡәбиләләре, ашанинка, агуаруна, шипибо-конибо, япондар, ҡытайҙар) — 2,3 %.

Телдәр: рәсми — испан һәм кечуа теле, аймара һәм башҡа индей телдәре киң таралған.

Грамоталылыҡ — 95 %: ир-аттар араһында 97,4 % һәм ҡатын-ҡыҙҙар араһында 92,7 % (2017 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса)Дини состав: католиктар — 76 %, протестанттар — 14,1 %, башҡалар — 4,8 %, билдәһеҙ һәм атеистар — 5,1 % (2017 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса). Протестант төркөмдәр араһында — Алла Ассамблеяһы яҡлылар, адвентистар һәм баптистар^[18].

Индей цивилизациялары үҙгәртергә

Күрше Латин Америкаһы дәүләттәре халҡы кеүек үк, Перу халҡы ла автохтон элементтарҙы, Европа миграциялары тулҡындарын һәм мәҙәниәттәрҙең, телдәрҙең төрлө ҡатышыуын үҙ эсенә алған Көньяҡ Американың этнографик картинаһын сағылдыра. XVI быуат урталарына тиклем Перу биләмәһе ҡырыҫ бейек тау климаты шарттарында цивилизацияны яйға һалыусы иң үҫешкән индеец ҡәбиләләренең береһе - инкылар империяһының үҙәге булған.

Испания колониаль баҫып алыуҙар үҙгәртергә

XVI быуат аҙағында Перу испандарҙың ике ҡитғаның көнбайыш яры буйлап мең саҡрымға һуҙылған колониаль биләмәләренең бер өлөшөнә әүерелә. Колониаль империяның ике төп үҙәгенең береһенә (Мехико менән бер рәттән) әйләнгәндән һуң, Лима испан иммиграцияһы үҙәгенә әүерелә, әммә был аҙ һанлы була. Шул осорҙа Испаниянан ҡайтыусыларҙың күбеһе йә Лимала, йә башҡа яр буйындағы ҡалаларҙа төпләнә. Күскенселәрҙең күбеһе - испан ир-егеттәре  — испан телле креолдар һәм метистарҙың киң төркөмөнә башланғыс һалып, индей ҡатын-ҡыҙҙары менән тиҙ ҡушыла башлайҙар. Дөйөм алғанда, Урта диңгеҙ буйындағы Испания мәҙәниәте Перу ысынбарлығына ярайһы уҡ тура килә, һәм, индеецтар менән ҡайһы бер конфликттарға һәм европалылар тарафынан индерелгән ауырыуҙарға ҡарамаҫтан, ул Америка Ҡушма Штаттарында һәм Канадала урын алған кеүек тоталь коллапсҡа йәки төп халыҡтың геноцидына килтермәй. Перуҙың көнсығыш райондарында (сьерра) һәм ауылдарҙа Европа йоғонтоһо аҙ була, һәм уларҙа, испан теле киң таралыуға ҡарамаҫтан, индейҙарҙың йолалары һәм мәҙәниәте беҙҙең көндәргә тиклем тиерлек дауам итә.

Хәҙерге заман үҙгәртергә

Хәҙерге илдә халыҡ илдә ландшафт төркөмдәре һаны буйынса шартлы рәүештә өс өлөшкә бүленә. Айырыуса коста (Тымыҡ океан ярҙары) һәм сьерра (эргә-тирә тау үҙәндәре), иң аҙы - илдең көнсығышындағы Амазонка ауылдары төпләнгән. Халыҡтың күпселек өлөшө ҡатнаш сығышлы. Баш ҡалала һәм яр буйында, хәҙерге Перуҙың сәйәси һәм иҡтисади элитаһын тәшкил итеүсе, күбеһенсә Европа (башлыса испан, шулай уҡ француз, итальян һәм немец - һуңыраҡ булған иммигранттар) сығышлы (халыҡтың 10 %) халыҡтың күпмелер өлөшө йәшәй. Улар менән бер рәттән баш ҡалала илдең иҡтисади тормошонда мөһим роль уйнаған, башлыса япон һәм ҡытай сығышлы азиаттар төркөмө йәшәй. Перуҙың элекке президенты Альберто Фухимори ҙа сығышы буйынса япон булып тора. Халыҡтың күпселеге - косталар, католик динен тотоусы испан телле метистар. Илдең тауҙарында һәм көнсығышында, ил халҡының 52 % самаһын тәшкил иткән индей сығышлы кешеләр өҫтөнлөк итә.

Теле үҙгәртергә

Күп индейҙар ныҡ ҡына ассимиляцияланған һәм испан телендә һөйләшә. Әгәр быуат башында ул Перу халҡының өстән бер өлөшө өсөн генә туған булһа, 1960 йылға - 60 проценттан ашыуы өсөн (2001 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса), хәҙерге ваҡытта - 80 проценттан ашыуы өсөн, ә автохтон телдәр (кечуа һәм аймар) рәсми булһа ла, шулай уҡ испан теленең көслө йоғонтоһон кисерә, ул үҙ сиратында төп телдәрҙең йоғонтоһон кисерә.

Перуҙың иң эре ҡалалары үҙгәртергә

Ил халҡының яҡынса өстән бер өлөшө баш ҡаланың ун миллионлы Лима агломерацияһында йәшәй.

Мәҙәниәте үҙгәртергә

Испания колониялаштырыуына тиклем хәҙерге Перу территорияһында көршәк яһау, таш эшкәртеү, зәргәрлек, иләү һөнәрҙәрендә үҫешә.

Әҙәбиәт үҙ тамырҙары менән колумбияға тиклемге цивилизацияларҙың ауыҙ-тел ижады йолаларына барып тоташа. Перу әҙәбиәтенең сағыу вәкилдәре араһында Рикардо Пальма, Сиро Алегия, Хосе Мария Аргедас, Сесар Вальехо, Марио Варгас Льоса бар.

Музыка үҙгәртергә

• Төньяҡ Перуҙан милли маринер бейеүе
• Лиманан милли маринер бейеүе
• Анна Павлова хөрмәтенә Перу музыкаһы

Киң мәғлүмәт саралары үҙгәртергә

Дәүләт IRTP телерадиокомпанияһы үҙ эсенә TV Perú, TV Perú Internacional телеканалдарын, Radio Nacional del Perú (1925 йылда эшләй башлай), Radio La Crónica AM (1935 йылда эшләй башлай), Radio Filarmonía (1984 йылда эшләй башлай), Radio Internacional del Perú радиостанцияларын ала.

Тышҡы сәйәсәт үҙгәртергә

Рәсәй һәм Перу үҙгәртергә

2011 йылдың 21 июнендә ике ил араһында визаһыҙ режим индерелгән. Сикте үтеүгә хоҡуҡ биргән дипломатик, хеҙмәт һәм рәсми паспорттарҙан тыш, ғәмәлдәге паспорттарҙың хужалары булған Рәсәй Федерацияһы граждандары һәм Перу Республикаһы граждандары беренсе инеү көнөнән башлап һәр осор дауамында 180 көн эсендә сит дәүләткә 90 көнгә тиклем визаһыҙ инергә, сығырға, транзит менән барырға һәм килергә мөмкин. Бынан алда Перу властары ошо илгә туризм маҡсатында 90 көнгә килгән Рәсәй граждандары өсөн бер яҡлы визаһыҙ режим индерҙе.

Әҙәбиәт үҙгәртергә

• Дунаев В. Н. Перу / Оформление художника Н. В. Батаева. — М.: Мысль, 1984. — 136 с. — (У карты мира). — 65 000 экз. (обл.)

Иҫкәрмәләр үҙгәртергә

1. ↑ https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/southamerica
2. ↑ ^{2,0 2,1} Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел;geoslovar төшөрмәләре өсөн текст юҡ
3. ↑ ^{3,0 3,1} Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел;pospelov төшөрмәләре өсөн текст юҡ
4. ↑ Пе́ру // Панипат — Печура. — М. : Советская энциклопедия, 1955. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.]; vol. 1949—1958, вып. 32).
5. ↑ Ҡалып:КГЭ
6. ↑ Хуан де Самано. Доклад о первых открытиях Франсиско Писарро и Диего де Альмагро, 1526 г.  (билдәһеҙ) www.kuprienko.info (А.Скромницкий) (8 ноябрь 2009). — Первый документ об обнаружении Перу, из книги "Colleccion de documentos ineditos para la historia de España". – Tomo V, Madrid, Imprenta de la viuda de Calero, 1844. pp. 193-201. Дата обращения: 17 ноябрь 2012. Архивировано 9 декабрь 2012 года.
7. ↑ Tom Dillehay et al, «The first settlers», с. 20.
8. ↑ Traces of some of South America’s earliest people found under ancient dirt pyramid, May. 24, 2017
9. ↑ Haas, Jonathan; Winifred Creamer, Alvaro Ruiz Dating the Late Archaic occupation of the Norte Chico region in Peru (инг.) // Nature : journal. — 2004. — Т. 432. — С. 1020—1023. — DOI:10.1038/nature03146
10. ↑ Decreto Supremo N° 004-2018-TR
11. ↑ Sueldo mínimo: PPK aprobó aumentó a S/930 antes de renunciar | Economía | El Comercio Perú
12. ↑ Sueldo mínimo: oficializan aumento a S/930 a partir de abril de 2018 | Perú | Foto 1 de 3 | Economía y Finanzas | Actualidad | Peru.com
13. ↑ Sueldo mínimo: Gobierno plantearía aumentarlo a S/930 | Economía | Perú | El Comercio Perú
14. ↑ Sueldo mínimo aumentaría a S/930 | Publimetro Peru 2018 йыл 16 июнь архивланған.
15. ↑ Germán Lora: Sueldo mínimo aumentaría a S/ 930 | Economía | Gestion
16. ↑ Внешняя торговля по данным Книги фактов ЦРУ 2016 йыл 5 ноябрь архивланған.
17. ↑ Данные из статистического сборника 2014 года // El Instituto Nacional de Estadística e Informática (INEI)
18. ↑ Данные переписи населения 2017 года
19. ↑ World Gazeteer: The population of all Peruvian cities with more than 10,000 inhabitants according to census results (ингл.). City Population. Дата обращения: 16 ноябрь 2018.

Һылтанмалар үҙгәртергә

	Портал «Перу»
	Перу Викиһүҙлектә
	Перу Викикитапханала
	Перу Викимилектә
	Перу Викияңылыҡтарҙа
	Перу Викигид

• Официальный сайт правительства Перу
• Материалы по новейшей истории Перу
• Данные о Перу в Книге Фактов ЦРУ 2016 йыл 5 ноябрь архивланған.
• Ю. Е. Берёзкин. «Из истории древнего Перу: Социальная структура мочика сквозь призму мифологии»
• Профиль на BBC News (инг.)
•  Викисклад: Атлас: Перу 
• Перу Open Directory Project (dmoz) һылтанмалар каталогында.
• Педро де Сьеса де Леон. «Хроника Перу Часть Первая