Adnan Menderes Havalimanı

Eski adı Cumaovası Havaalanı olan Adnan Menderes Havalimanı yeniden inşa edilmeden önce, İzmir'deki sivil uçuşlar Çiğli Havaalanı'ndan gerçekleştiriliyordu. Çiğli Havaalanı onarıma girdiği zamanlarda Cumaovası Havaalanı devreye alınıyordu; ancak teknik yetersizlikler nedeniyle gece uçuşları yapılamıyordu ve büyük uçaklar piste inemiyordu.^[5][6][7] Cumaovası Havaalanı'nda ayrıca Türkiye'nin ilk havacılık müzesi kuruluydu.^[8][9] 15 Mayıs 1971'de açılan ve 1978 yılına kadar açık kalan müze, daha sonra İstanbul'a taşındı.^[9]

Artan ihtiyaçla birlikte Cumaovası Havaalanı'nın sivil uçuşlara tahsis edilmesi yönündeki planlar 1980'lerin başında oluşturuldu ve çevredeki araziler istimlak edildi.^[10] Proje tutarı 15 milyar 300 milyon lira olarak belirlenen havalimanının temelini Mayıs 1984'te Cumhurbaşkanı Kenan Evren attı.^[11] Eski başbakanlardan Adnan Menderes'in adı verilen ve 17 Kasım 1987'de Başbakan Turgut Özal'ın katılımıyla açılan havalimanı, o tarihte İstanbul Atatürk Havalimanı'nın ardından Türkiye'nin ikinci büyük havalimanıydı.^[12][13] Evren'in havalimanına İzmir'in Kurtuluşu anısına 9 Eylül adının verilmesi önerisi Özal hükûmetince kabul edilmedi.^[14]

1998'de ortaya çıkan kapasite ihtiyacı nedeniyle Devlet Hava Meydanları İşletmesi, iç hatlar terminalinin dış hatlar terminaline taşınmasına ve eski iç hatlar terminalinin yerine yeni bir dış hatlar terminali yapılmasına karar verdi.^[15][16] 16 Ağustos 2004'te Havaş ile Bayındır İnşaat Ortak Girişim Grubu'nun yap-işlet-devret modeliyle gerçekleştirilen ihaleyi 6 yıl 7 ay 29 gün işletme süresi karşılığında 125 milyon avro ile kazandığı açıklandı.^[17] Havaş'ın yüzde 65, Bayındır'ın ise yüzde 35 pay sahibi olduğu girişimin inşaatı 24 ayda bitirmesi öngörüldü.^[18] Haziran 2005'te Havaş'ın yüzde 60 hissesinin Ciner Grubu tarafından o tarihte İstanbul Atatürk Havalimanı Dış Hatlar Terminali'ni de işleten TAV Havalimanları'na satıldığı duyuruldu.^[19] Terminalin temel atma töreni 22 Eylül 2005'te gerçekleştirildi.^[20] 150 milyon euroya mal olan yeni dış hatlar terminali, 9 Eylül 2006'da açıldı ve TAV tarafından işletilmeye başladı.^[21] Eski dış hatlar terminali yenilenerek 11 Mayıs 2007'den sonra iç hatlar terminali olarak hizmet vermeye başladı.^[22] 2009'da Doha Havacılık Zirvesi'nde Yılın Çevreci Havalimanı seçilen Adnan Menderes Havalimanı, bir yıl sonra ACI Europe tarafından ilk kez verilen Eko-Yenilik Ödülü'nü aldı.^[23]

DHMİ'nin havalimanının işletme hakkının 2032 yılının sonuna kadar devri ve iç hatlar terminalinin yenilenmesi için 17 Kasım 2011'de gerçekleştirdiği ihaleyi 610 milyon euro bedelle TAV kazandı.^[24] 2 Ocak 2012'de kapatılarak yıkımına başlanan iç hatlar terminalinin yerine yapılacak olan yeni binanın temeli 15 Haziran 2012'de atıldı.^[25][26] 266 milyon euroya mal olan yeni iç hatlar terminali, 17 Mart 2014'te açıldı.^[27][28] Havalimanı iç hatlar terminalinin ilk girişindeki güvenlik kontrolü, 1 Temmuz 2015'te kaldırıldı ve Türkiye'de ilk kez böyle bir uygulama gerçekleştirilmiş oldu.^[29][30] Ancak 22 Mart 2016'da meydana gelen Brüksel Havalimanı saldırısı nedeniyle bu uygulamadan 23 Mart itibarıyla vazgeçildi.^[31][32] Adnan Menderes Havalimanı, 2020'de Airports Council International (ACI) tarafından Avrupa'daki en iyi 5-15 milyon yolcu kapasiteli havalimanlarından biri seçildi.^[33] Kasım 2020'de ACI tarafından COVID-19 pandemisi önlemlerine uyan havalimanlarına verilen sağlık akreditasyonunu aldı.^[34]

Adnan Menderes Havalimanı, Gaziemir ve Menderes ilçeleri sınırları içerisindeki 125 m rakımlı ve 8.230.945 m² büyüklüğünde bir alan üzerine kuruludur.^[35][36] Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü tarafından yapılan sınıflandırmaya göre CAT-II seviyesindedir.^[36][37] Havalimanında iç hatlar, dış hatlar, kargo ve genel havacılık terminali olmak üzere dört terminal binası bulunmaktadır. Havalimanı, yaklaşık 310 bin m² kapalı alan büyüklüğü ile İstanbul Havalimanı ve İstanbul Sabiha Gökçen Havalimanı'nın ardından ülkenin üçüncü büyük havalimanıdır.^[38][39]

Eski iç hatlar terminali 28.500 m² büyüklüğündeydi.^[24] Yeni terminal yaklaşık 200 bin metrekare kapalı alana sahiptir ve yaklaşık 20 milyon yolcuya hizmet verebilecek durumdadır. Projede 2.537 araçlık kapalı otopark ve 3 bin araçlık açık otopark da bulunuyor.^[40]

İç hatlar terminali, Sürdürülebilir kalkınma derneği (SKD) tarafından İnovatif Sürdürülebilirlik Uygulama ödülüne ve Türk Yapısal Çelik Derneği tarafından Ulusal Çelik Yapı Tasarımı ödülüne layık görülmüştür. 2016'da Türkiye'nin ilk LEED sertifikalı binası oldu.^[41]

Dış hatlar terminali 107 bin 699 metrekare^{[42][43][44][45]} büyüklükle Türkiye'deki dördüncü büyük dış hatlar terminalidir. 10 milyon yolcu kapasitelidir.^[46] Dokuz adet yolcu köprüsüne sahiptir.^[47] Dış hatlar terminali projesi Devlet Hava Meydanının düzenlediği mimari proje yarışması ile elde edilmiştir. Düzenlenen yarışmada Yük.Mim. Rest. Uz Yakup Hazan'ın tasarladığı proje 1. olmuş ve uygulanmıştır. Yarışma bünyesinde Havalimanı gelişme perspektifiyle ilgili çalışmalar istenmiş bu kapsamda Yakup Hazan'ın tasarladığı iç hatlar terminalide 1. etap gelişme planı çerçevesinde uygulanmıştır. Dış hatlar terminali 2007 yılında ECCS tarafından Avrupa Çelik Yapı ödülüne layık görülmüştür.^[23]

Adnan Menderes Havalimanı Dış Hatlar Terminali'ndeki gümrüksüz satış mağazaları TAV Havalimanları ve Unifree ortaklığıyla kurulan ATÜ Duty-Free tarafından işletilmektedir. Toplam 2 bin 353 metrekareye yayılan mağazalarda günün her saati hizmet verilmektedir. Gidiş katında yedi, geliş katında iki mağaza bulunmaktadır.^[48]

Adnan Menderes Havalimanı Dış Hatlar Terminali gidiş katında, pasaport kontrolü öncesinde TAV Galeri İzmir adlı bir sergi alanı yer almaktadır. Şubat 2011'de açılan galeride yıl boyunca resim, fotoğraf ve benzeri alanlarda sergiler düzenlenmektedir.^[49]

Kargo terminalinde radyoaktif malzeme, kıymetli eşya, soğuk hava depoları ile özel kargo acentelerinin ofisleri bulunmaktadır. Terminalde THY Kargo, PTT, Gümrük Müdürlükleri binası ile kargo, acente ve gümrük komisyoncularının ofisleri yer almaktadır. Ayrıca THY'ye ait ithalat ve ihracat antrepoları da kargo terminalinde bulunmaktadır.^[50] Kargo terminalinin 7.794 m²'si kapalı olmak üzere toplam büyüklüğü 21.319 m²'dir.^[51]

İç hatlar terminalinin yanında yer alan ve TAV tarafından işletilen genel havacılık terminali özel jetlerle hava taksilere hizmet vermektedir. Terminalde gümrük ve pasaport işlemleri yapılabilmektedir.^[52]

Havalimanında 3.240 m uzunluğunda ve 45 m genişliğinde paralel iki pist vardır. 16L/34R ana pist iken aslında taksi yolu olan 16R/34L, ana pist bakımdayken pist görevi görmektedir.^[42]

Havalimanının taksi yollarıyla birlikte 716 bin m² genişliğindeki üç apronu 61 uçağın park edebileceği büyüklüktedir.^[53][54] Hava trafik kontrol kulesi 45 m yüksekliğinde olup 140 m² kullanım alanına sahiptir.^[55] Havalimanında 3.426 araç kapasiteli park yeri bulunmaktadır.^[22] Ayrıca havalimanı içerisinde TAV Airport Hotel adlı ve 81 odalı bir otel hizmet vermektedir.^[56]

Adnan Menderes Havalimanı, 2021 verilerine göre yolcu ve uçak trafiğinde sırasıyla İstanbul, İstanbul Sabiha Gökçen ve Antalya havalimanlarının ardından dördüncü sıradadır. Kargo trafiği bakımından ise İstanbul Atatürk, İstanbul ve İstanbul Sabiha Gökçen havalimanlarının ardından dördüncü sıradadır. 2016 verilerine göre dış hatlarda en fazla yolcu %43 oranla Almanya'dan gelmektedir.^[70]

Yıl	İç hat	Değişim (%)	Dış hat	Değişim (%)	Toplam	Değişim (%)
2023[2]	6.415.091	%5,61	4.141.108	%10,12	10.556.199	%7,33
2022[71]	6.074.056	%5,15	3.760.522	%109,7	9.834.578	%29,93
2021[72]	5.776.477	%29,2	1.792.577	%80,1	7.569.054	%38,5
2020[73]	4.469.524	%50,5	995.334	%70,1	5.464.858	%55,8
2019[74]	9.031.924	%15,4	3.333.332	%22	12.365.256	%7,8
2018[75]	10.679.606	%2	2.730.772	%16	13.410.378	%5
2017[76]	10.474.760	%5	2.349.550	%12	12.824.310	%6
2016[77]	9.955.167	%4	2.096.076	%20	12.051.243	%1
2015[78]	9.545.443	%14	2.632.657	%2	12.178.100	%11
2014[79]	8.390.425	%8	2.580.238	%4	10.970.663	%7
2013[80]	7.753.983	%12	2.479.157	%3	10.233.140	%9
2012[81]	6.945.044	%13	2.410.858	%1	9.355.902	%10
2011[82]	6.125.076	%14,3	2.398.457	%12,7	8.523.533	%13,9
2010[83]	5.357.610	%18,2	2.127.488	%27,6	7.485.098	%20,7
2009[84]	4.534.339	%20,7	1.667.455	%1,8	6.201.794	%13,7
2008[85]	3.757.891	%3,4	1.697.407	%6	5.455.298	%4,2
2007[85]	3.635.414	Bilinmiyor	1.600.890	Bilinmiyor	5.236.304	Bilinmiyor

Yıl	İç hat	Değişim (%)	Dış hat	Değişim (%)	Toplam	Değişim (%)
2023[3]	44.156	%4,15	28.844	%6,56	73.000	%5,09
2022[86]	42.396	%1,71	27.067	%78,5	69.463	%19,14
2021[87]	43.136	%19	15.163	%55,2	58.299	%26,7
2020[88]	36.236	%39,2	9.765	%59,1	46.001	%44,9
2019[89]	59.669	%16,5	23.916	%19,7	83.585	%8,6
2018[90]	71.466	%1	19.981	%12	91.447	%2
2017[91]	72.073	%4	17.834	%4	89.907	%4
2016[92]	69.037	%4	17.211	%17	86.248	%1
2015[93]	66.157	%5	20.837	%10	86.994	%6
2014[94]	62.873	%7	18.883	%4	81.756	%6
2013[95]	58.658	%7	18.207	%0	76.865	%5
2012[96]	55.013	%6	18.139	%3	73.152	%4
2011[97]	51.700	%11,9	18.627	%9,8	70.327	%11,3
2010[98]	46.206	%14,1	16.972	%23,8	63.178	%16,6
2009[99]	40.492	%6,5	13.705	%2,1	54.197	%4,2
2008[100]	38.014	%1	14.000	%0,9	52.014	%0,5
2007[100]	37.647	Bilinmiyor	14.127	Bilinmiyor	51.774	Bilinmiyor

Yıl	İç hat (ton)	Değişim (%)	Dış hat (ton)	Değişim (%)	Toplam (ton)	Değişim (%)
2023[4]	25.687	%10,3	2.627	%26,2	28.314	%5,5
2022[101]	23.280	%9	3.560	%2,4	26.840	%7,6
2021[102]	25.578	%140,9	3.476	%3,6	29.054	%108
2020[103]	10.616	%9,8	3.353	%34,7	13.969	%17,4
2019[104]	11.775	%57,8	5.140	%16	16.915	%42,2
2018[105]	7.459	%42	4.429	%47	11.889	%44
2017[106]	12.816	%21	8.405	%143	21.221	%8
2016[107]	16.164	%25	3.456	%9	19.620	%20
2015[108]	21.478	%4	3.161	%35	24.640	%7
2014[109]	20.702	%8	2.341	%12	23.043	%8
2013[110]	19.152,2	%22	2.086,5	%16	21.238,8	%21
2012[110]	15.706,3	%10,2	1.802,1	%23,3	17.508,4	%5,5
2011[111]	14.241	%1	2.351	%35,2	16.592	%6,4
2010[112]	14.096	%23,1	3.629	%79,3	17.725	%31,6
2009[112]	11.447	Bilinmiyor	2.024	Bilinmiyor	13.471	Bilinmiyor

Adnan Menderes Havalimanı, şehir merkezine D 550 karayolu üzerindeki Akçay Caddesi ile bağlıdır.^[113] Havalimanına toplu taşıma araçları ile ulaşım olanağı da vardır. İç hatlar terminalinin önündeki aynı adlı istasyondan geçen TCDD'ye ait; Basmane-Denizli, Basmane-Tire, Basmane-Ödemiş, Basmane-Nazilli ve Basmane-Isparta trenleriyle İzmir'in çevresindeki şehirlere ve ayrıca banliyö hattı İZBAN aracılığıyla şehrin kuzey ve güneyine yolcu taşınmaktadır.^[114] İZBAN hattı üzerindeki Hilal ve Halkapınar istasyonlarından İzmir Metrosuna; Halkapınar, Alsancak istasyonlarından T2 tramvay hattına ve Alaybey, Mavişehir istasyonlarından ise T1 tramvay hattına aktarma yapılabilmektedir.^[115] Mavişehir istasyonundan kalkan 200, Cumhuriyet Meydanı'ndan kalkan 202, Bornova metro istasyonundan kalkan 204 ve Şirinyer Aktarma Merkezi'nden kalkan 206 numaralı ESHOT otobüsleri havalimanına ulaşım sağlamaktadır.^[116][117] Havaş servis otobüsleri ise İzmir'in Bornova, Çeşme, Karşıyaka, Konak, Selçuk ve Urla ilçelerine, Aydın'ın Efeler, Köşk, Kuşadası, Nazilli, Söke ve Sultanhisar ilçelerine ve Manisa'nın Şehzadeler ve Yunusemre ilçelerine havalimanından yolcu taşımaktadır.^[118][119] Ayrıca havalimanında taksiler ve araç kiralama firmaları hizmet vermektedir.^[120][121]

• 26 Ocak 1974'te, İzmir'den İstanbul Yeşilköy Havaalanı'na giden Türk Hava Yolları'nın 301 sefer sayılı Fokker F28 tipi Van uçağı, kalkış sırasında yalpalayarak pistten çıktı ve infilak etti. Uçaktaki altmış sekiz yolcudan elli sekizi ve beş mürettebattan dördü hayatını kaybetti.^[122]

• Resmî site
• DHMİ'de Adnan Menderes Havalimanı 23 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.