Potwór

fikcyjne stworzenie o przerażającym wyglądzie

Potwór, monstrum, bestia (łac. zły omen, cud) – określenie szerokiej grupy fikcyjnych stworzeń występujących w mitologii, legendach, wierzeniach ludowych oraz literaturze grozy. Stworzenia takie zwykle cechują się przerażającym wyglądem, a także agresywnym zachowaniem, często utożsamianym z wcieleniem zła.

Święty Jerzy walczy ze smokiem, obraz Gustave Moreau (1880)

Terminem tym zwykle nie opisuje się istot paranormalnych, które posiadają dominujące cechy ludzkie, chyba że ich osobowość lub wygląd uległy znacznemu wynaturzeniu. Często przedstawiany w kreskówkach.

Etymologia i znaczenie

edytuj

Samo słowo wywodzi się od „po tworzeniu” czyli ma to być istota „stworzona już po właściwym dziele stworzenia”. Zbliżonym znaczeniowo terminem jest bestia, choć z założenia, wygląd „bestii” ma przywodzić na myśl istniejący organizm(y) (zwykle kręgowca – gada, ssaka, płaza, względnie rybę lub ptaka), podczas gdy „potwór” ma stanowić zupełnie nową jakość – istotę niepodobną do żadnego znanego ludzkości organizmu. Innym synonimem potwora, występującym zwłaszcza w fantastyce naukowej, jest mutant.

W folklorze

edytuj

Od zarania dziejów, potwory pojawiały się w wierzeniach i opowieściach, gdzie łączone były z groźnymi i niezrozumiałymi zjawiskami oraz niezbadanymi regionami świata, często stanowiąc przestrogę przed lekkomyślnością (przykładami mogą być smoki, wilkołaki, czy słowiańskie zmory). Pod tym względem, odgrywały istotną rolę socjologiczną, silniej wiążąc lokalne społeczności i plemiona. Warto jednak odnotować, że w pewnych sytuacjach, potwory występują po prostu jako barwne lokalne przypowieści, bez szczególnej wagi moralizatorskiej – przykładem może być Nessie lub Yeti; znane są też przypadki celowych mistyfikacji i współczesnego tworzenia legend w celu zyskania rozgłosu, czego przykładem może być Paskuda, czyli polski odpowiednik Nessie, grasujący rzekomo pod koniec lat 80. i na początku lat 90. XX w. w Zalewie Zegrzyńskim pod Warszawą.

W wierzeniach

edytuj

W religii oraz w licznych mitologiach, potwory niosące chaos i zniszczenie występują jako przeciwnicy bogów oraz ich wysłanników. Przykładem może być biblijny Lewiatan, grecka Hydra lernejska oraz harpie, nordyckie stwory Sköll, Hati, oraz liczne inne potwory Ragnaröku.

W literaturze

edytuj

Wymyślone lub wzorowane na wierzeniach potwory stanowią integralną część współczesnej literatury fantastycznej, gdzie często zarówno historia ich powstania, jak i dalszej egzystencji, stają się tematem pierwszoplanowym. Do godnych wzmianki przykładów należą m.in. powieści Frankenstein, Drakula, czy Doktor Jekyll i pan Hyde.

Potwory spotyka się również w utworach fantasy. Dobrym przykładem może tu być także świat Śródziemia, jaki w swoich powieściach stworzył John Ronald Reuel Tolkien. Do potworów należą tu orkowie, trolle czy pajęczyca Szeloba[1].

Na co dzień

edytuj

Współczesne społeczeństwa często odwołują się do tego określenia w celu zdehumanizowania i odcięcia się od postaci, która ze względu na swoje postępowanie, kryteria moralne lub cechy fizyczne wzbudza szczególną odrazę. Potworami określeni mogą zostać zbrodniarze hitlerowscy i bolszewiccy, terroryści czy seryjni mordercy, ale także – co dziś nie spotyka się z otwartą aprobatą – dzieci z poważnymi wadami wrodzonymi (np. anencefalia).


Przypisy

edytuj
  1. Władca Pierścieni / J.R.R. Tolkien ; przeł. Jerzy Łoziński, Poznań : Zysk i S-ka. Wydaw., cop. 2001; ISBN 83-7298-156-6