Historyzm w Rosji
Historyzm w Rosji – zróżnicowany kierunek w nowożytnej i współczesnej architekturze rosyjskiej. Od lat 20. XVIII wieku architektura w Rosji ewoluowała z baroku i klasycyzmu do architektury sentymentalnej, romantycznej, eklektycznej i historystycznej. Jako pierwsze pojawiły się historyzujące style: egiptyzujący, neogotycki i chinoiserie. Następnie były rozwijane style: narodowy (bizantyjsko-rosyjski lub neorosyjski), neobizantyński, neomauretański, neorenesansowy, neobarokowy, których elementy były często ze sobą swobodnie łączone. Niektóre style na przykład neoromański pojawiały się okazjonalnie, w odosobnionych przykładach. W XIX wieku pojawił się również eklektyzm i tendencje neoromantyczne w architekturze, a na początku XX wieku tzw. retrospektywizm. Za ostatni dominujący nurt w historyzmie rosyjskim bywa niekiedy uważana architektura socrealistyczna.
Style neorosyjski, neobizantyński i socrealistyczny, obok stylu klasycystycznego, zyskiwały status stylu oficjalnego w historii Rosji[1]. Niektóre style historyzujące znalazły swoje odzwierciedlenie również w pozostałych dziedzinach sztuki i rzemiosła w Rosji, m.in. rzeźbiarstwie, malarstwie, grafice, meblarstwie, złotnictwie, ceramice[2][3].
Styl egiptyzujący edytuj
.jpg)
.jpg)
_by_shakko_01.jpg)
Styl egiptyzujący pojawił się w Rosji w okresie baroku piotrowskiego. Najstarszym zachowanym przykładem jest fontanna Piramida w Peterhofie (1721–1724), której pomysłodawcom był Piotr I. Następował szereg obiektów w Petersburgu, Carskim Siole, Pawłowsku i Gatczynie: groby, obeliski, bramy i pomniki w kształcie piramid, mosty, rzeźby sfinksów, faraonów itd. W 1785 roku Nikołaj Lwow wybudował dzwonnicę cerkwi Świętej Trójcy w Petersburgu, mającą według różnych źródeł wynikać z inspiracji piramidą Cestiusza w Rzymie lub kształtem paschy[4]. Podobnymi obiektami są cerkiew św. Mikołaja w Sewastopolu (1857–1870) i czasownia Aleksandra Newskiego w Moskwie (1891). Rozkwit stylu egiptyzującego nastąpił w okresie empire. Wybudowano m.in. pawilon egipski na dworze Golicynów w Kuźminkach (1813), hellenizującą świątynię piramidalną żołnierzy padłych przy wzięciu Kazania w 1552 roku, umiejscowioną na wyspie z własną przystanią (1813–1823), Wrota Egipskie Carskiego Sioła (1829), Most Egipski (1825–1826) i Przystań ze Sfinksami (1833–1834) w Petersburgu. W latach 1913–1914 Leonid Czerniszew wybudował budynek Muzeum Krajoznawczego w Krasnojarsku, stanowiący najbardziej kompleksowy przykład stylu egiptyzującego w Rosji[5].
Do dalszego rozwoju stylu egiptyzującego doszło w początkowym okresie radzieckim, od lat 20. do lat 50. XX wieku. Z okresu tego pochodzi m.in. Mauzoleum Lenina, egiptyzujące stacje metra w Moskwie i wejście główne do budynku MSZu w Moskwie[5].
Chinoiserie i inne style edytuj
.jpg)
.jpg)
W II. połowie XVIII wieku pojawił się chinoiserie (kitajszczina) – eklektyczny styl w sztuce, wzornictwie i architekturze rosyjskiej nawiązujący do kultury chińskiej. Do najbardziej znaczących przykładów tego stylu w Rosji i całej Europie należy Chińska Wioska z Teatrem Chińskim i innymi obiektami w Carskim Siole, wybudowana na zamówienie Katarzyny II. Kolejnym przykładem jest rokokowy Pałac Chiński w Oranienbaumie (1762–1768). Elementem tego nurtu były tzw. chińskie pokoje w barokowych i rokokowych pałacach arystokracji rosyjskiej, np. Sala Chińska, Niebieski Pokój i pokój Aleksandra I w Wielkim Pałacu Jekateryńskim w Carskim Siole. Kolejne przykłady chinoiserie pojawiły się wraz ze wzrostem wymiany handlowej rosyjsko-chińskiej w XIX wieku, np. Jarmark Chiński w Niżnym Nowogrodzie, na którym były sprzedawane głównie towary chińskie[6].
Obok chinoiserie była rozwijana również autentyczna sztuka buddyjska. W latach 1909–1915 wybudowano świątynię buddyjską w Petersburgu. W prace nad jej projektem byli zaangażowani najprzedniejsi ówcześni orientaliści i architekci rosyjscy[7].
Do rzadkich przykładów eklektycznego stylu indosaraceńskiego należy świątynia hinduistyczna w Lachcie w Petersburgu.
Styl neomauretański edytuj
_06.jpg)
.JPG)
Styl neomauretański pojawił się w okresie romantyzmu od lat 20. do lat 50. XIX wieku oraz od lat 80. XIX wieku do 1917 roku pod wpływem neoromantyzmu. Do głównych przykładów należą m.in. Pałac Woroncowa w Ałupce (1828–1855), Pałac Dulber w Mischoriu (XIX wiek, arch. Nikołaj Krasnow), Turecka Bania w Carskim Siole (1852) i Filharmonia w Odessie (1894–1898), która architektonicznym kształtem przypomina Pałac Dożów w Wenecji. Często był łączony z innymi stylami w ramach eklektyzmu: neoromanizmem, stylem neobizantyńskim (np. Teatr Cesarski w Tbilisi z 1896 roku, Tyfilijski Dworzec Kolejowy w Baku z lat 1878–1884), późnogotyckim stylem manuelańskim (np. Dom Morozowa w Moskwie z lat 1895–1899) i architekturą islamu.
Synagogi neomauretańskie edytuj
W II. połowie XIX i na początku XX wieku styl neomauretański stał się stylem synagog carskiej Rosji, np. synagoga w Taganrogu (1859–1876), Synagoga Wojskowa w Rostowie nad Donem (1872), Wielka Synagoga Chóralna w Sankt Petersburgu (1893), Tomska Synagoga Chóralna (1902), Synagoga Chóralna w Samarze (1903–1908), niezachowana Synagoga Chóralna w Smoleńsku, Synagoga Czelabińska (1903–1905), Synagoga Chóralna w Mińsku (1906), Synagoga Halicka w Kijowie (1909). W stylu tym została wzniesiona również bożnica Tempel w Charkowie (1913), będąca największą synagogą Imperium Rosyjskiego i drugą pod względem kubatury w Europie (po Wielkiej Synagodze Budapesztańskiej).
Meczety neomauretańkie edytuj
Charakterystyczne dla sztuki islamskiej w Rosji elementy ludowe i rosyjskie, a także tendencje eklektyczne (np. zaprojektowany przez Józefa Płoszkę meczet we Władykaukazie z 1908 roku, kazańskie meczety Azimowski, Burnajewski i Sułtanowski z 2. połowy XIX wieku) i modernistyczne (np. Meczet w Petersburgu z lat 1909–1921, arch. Nikołaj Wasiljew) odróżniają ją od islamskiej sztuki arabskiej czy tureckiej[8][9][10].
Neoromanizm edytuj
,_Old_Postcard_1900s.jpg)
.jpg)
.jpg)
Budowle w stylu neoromańskim pojawiały się w Rosji od XIX do początku XX wieku okazjonalnie, głównie na potrzeby protestanckiej mniejszości religijnej. Do najstarszych takich obiektów należą luterańskie kościoły w Petersburgu, np. Chrystusa Zbawiciela (1845–1849), św. Jana Apostoła (1859–1860), niemiecki kościół kalwiński (1862) i kościół św. Katarzyny (1863–1865)[11], świątynie protestanckie w Moskwie (np. katedra św. Piotra i Pawła, 1903–1905), Saratowie (np. kościół św. Marii, 1878) i niektórych innych dużych miastach. Wyjątkowym projektem jest Synagoga Brodzka w Odessie (1840–1863) w stylu florencko-romańskim.
Wyjątek w ramach dzisiejszej Rosji stanowi obwód królewiecki usłany neoromańskimi, dawnymi obiektami niemieckimi, np. Baszta Dohna (1852–1853), Twierdza Fryderyka II Wielkiego (1843–1890), kościół Luizy w Królewcu (1899–1901). Neoromanizm niemiecki, zwłaszcza pruski, wpłynął w XIX wieku na niektóre projekty architektoniczne w stylu bizantyjsko-rosyjskim.
Do rzadkich przykładów radzieckiego neoromanizmu należy obserwacyjna Achunska Wieża w Soczi (1935–1936), wybudowana według projektu S. I. Worobjowa[12].
Neogotyk edytuj
.jpg)
.jpg)
W przeciwieństwie do gotyku, styl neogotycki zadomowił się w Rosji bardzo wcześnie i znalazł szerokie zastosowanie w architekturze. Neogotyk pojawił się w Rosji w okresie panowania Katarzyny II (1762–1796) i początkowo bywał łączony z elementami baroku, klasycyzmu i groteski. Do czołowych architektów neogotyckich należeli: Georg Friedrich Veldten, Wasilij Bażenow i Matwiej Kazakow. Jednym z pierwszych przykładów neogotyku w Rosji jest luterańska Kircha Archangielska (1768). Neogotycki styl w sztuce rosyjskiej rozwinął się silnie w latach 70. XVIII wieku. Do najznaczniejszych przykładów należą: Pałac Czesmeński w Petersburgu (1774–1777), Pałac Piotrowski w Moskwie (1776), Wielki Pałac w Carycynie (1776), cerkiew Czesmeńska (1777) i cerkiew Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej w Bykowie (1789)[13][14]. W przeciągu całego XIX i początku XX wieku pojawił się szereg nowo wybudowanych ruin, bram, niewielkich zamków i pałaców w duchu romantyzmu, np. Jaskółcze Gniazdo na Krymie (1911–1912)[1]. W latach 20. i 30. XIX wieku pojawiły się pierwsze budowle w stylu gotyku angielskiego, np. Cottage w Peterhofie (1826–1829), kaplica św. Aleksandra Newskiego w Peterhofie (1833) i dworzec kolejowy „Nowy Peterhof” (1857)[15]. Styl neogotycki bywał niekiedy łączony z innymi stylami, np. neobarokowym, neomauretańskim i neorosyjskim. Cechy eklektyczne z dominacją neogotyku noszą m.in. cerkiew Trójcy Świętej w Gus-Żeleznym (1802–1866) i dom Sewastianowa w Jekaterynburgu (1863)[16].
Styl neogotycki stał się w XIX wieku stylem rosyjskich kościołów katolickich. Pierwszą świątynią katolicką w stylu neogotyckim był przypuszczalnie kościół św. Jerzego w Samarze (1854–1863). Najokazalszymi neogotyckimi świątyniami katolickimi wybudowanymi w europejskiej części Cesarstwa Rosyjskiego były katedra Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Moskwie (1899–1911) i kościół św. Mikołaja w Kijowie (1899–1909), a w części azjatyckiej kościół Najświętszej Maryi Panny we Władywostoku (1909–1921). Na przełomie XIX i XX wieku wielu rosyjskich architektów tworzących w stylu neogotyckim było polskiej narodowości, m.in. Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki, Władysław Horodecki, Józef Płoszko[17][18].
Osobny rozdział stanowią dawne, niemieckie obiekty neogotyckie obwodu królewieckiego: bramy miejskie (m.in. Frydlandzka, Brandenburska, Rosgarteńska), kościoły (m.in. Świętej Rodziny w Królewcu, św. Wojciecha w Królewcu, Opieki Najświętszej Bogurodzicy w Królewcu), szpitale (np. św. Elżbiety w Królewcu, św. Jerzego w Królewcu) dom dozorcy mostów w Królewcu i inne.
Neorenesans edytuj
.jpg)
Neorenesans w XIX wieku, podobnie jak neobarok, był stylem mniej lub bardziej łączonym z elementami innych stylów w ramach eklektyzmu. Do budynków z przeważającymi cechami neorenesansowymi należą m.in. dawny francuski kościół św. Pawła w Petersburgu (1839–1840, arch. Harald Julius von Bosse), Moskiewski Dworzec Kolejowy w Petersburgu według projektu Konstantina Thona (1844–1851) i Instytut Wawilowa w Petersburgu (1844–1850, arch. Nikołaj Efimow) i gmach dumy miejskiej w Petersburgu (1847–1852, arch. Nikołaj Efimow, później przebudowany). Do pierwszych w całości neorenesansowych budowli należy Pałac Władymirowski w Petersburgu (1867–1872) zaprojektowany przez Andrieja Huna oraz Pałac w Liwadii Nikołaja Krasnowa (XIX wiek).
W 2. połowie XIX wieku rozwinął się w Rosji styl châteauesque, nawiązujący do architektury renesansowych zamków Doliny Loary, m.in. Zamek Meyendorff w Poduszkinie (1874–1875) i Pałac Carski w Massandrze na Krymie (1881–1902).
Przykładem XX-wiecznej retrospektywnej architektury neorenesansowej jest dom Tarasowa w Moskwie (1912). Neorenesans obok neoklasycyzmu i innych stylów stał się po 1917 roku inspiracją dla rozwoju architektury socrealistycznej w Rosji Radzieckiej[19].
Neobarok i neorokoko edytuj
.jpg)
Neobarok w XIX wieku był stylem mniej lub bardziej łączonym z elementami innych stylów w ramach eklektyzmu. Do budynków z przeważającymi cechami neobarokowymi należą m.in. Pałac Biełosielskich-Biełozierskich w Petersburgu (1846–1848), Pałac Alferaki w Taganrogu (1848) i dacza księżnej Zinaidy Jusupowej w Carskim Siole (1856). Pojawiły się również projekty neorokokowe Ippolita Monighettiego, np. wnętrza Pałacu Jekateryńskiego w Carskim Siole.
Powrót do czystych form barokowych nastąpił wraz z retrospektywizmem w latach 1900–1917. Wybudowano m.in. cerkiew Zmartwychwstania Chrystusa na Cmentarzu Smoleńskim w Petersburgu (1901–1903) w stylu baroku naryszkińskiego, cerkiew Opieki Matki Bożej w Plesziwecu (1902–1907) w stylu baroku kozackiego z wpływami modernizmu i czasownię przy soborze św. Samsona w Petersburgu (1909) w stylu baroku jelizawetyńskiego[20].
Eklektyzm edytuj
Tendencje eklektyczne występowały w sztuce rosyjskiej od zawsze, jednak dopiero w XIX wieku eklektyzm zaczął stanowić odrębny, świadomy kierunek w architekturze. Wczesny eklektyzm w Rosji pojawił się w latach 30.–60. XIX wieku i dotyczył początkowo architektury głównie świeckiej, później także sakralnej. Wzorcowymi budynkami eklektycznymi są: Pałac Biełosielskich-Biełozierskich w Petersburgu z wyraźnie dominującym neobarokiem (1846–1848), katolicki kościół św. Piotra i Pawła w Moskwie (1839–1845) i sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie (1839–1880) w stylu neorosyjskim. Czołowymi przedstawicielami wczesnego eklektyzmu są: Andriej Stackenschneider, Michaił Wykowski i Konstantin Thon, który stworzył eklektyczny styl neorosyjski, łączący w sobie elementy głównie staroruskie i klasycystyczne. Większość rosyjskich budowli neobarokowych lub neorenesansowych nosi cechy innych stylów, jednak były one początkowo wykorzystywane w poszczególnych projektach z osobna, nie współtworząc nowych form[16].roDojrzały eklektyzm w Rosji przypada na lata 70.–90. XIX wieku a czołowymi przedstawicielami tego nurtu są: Aleksandr Kaminski, Roman Klein, Alfred Parland, Aleksandr Pomierancew i Dmitrij Cziczagow. Styl ten charakteryzował się bogactwem dekoracji, podkreślającej reprezentatywne formy. Do tej pory używane z osobna różne style historystyczne zaczęły być łączone razem, tworząc nowe formy architektoniczne, głównie na licach budynków. Pojawiły się także bardziej oryginalne projekty, np. Wierchnije Torgowyje Riady (1890–1893), stanowiące splot stylu neorosyjskiego, neorenesansu i inżynierii strukturalnej Władimira Szuchowa. Do przykładów eklektyki sakralnej należy dzwonnica przy cerkwi Mądrości Bożej w Moskwie (1890)[16]. Eklektyzm pojawił się w Rosji również w architekturze wnętrz, meblarstwie i innych rzemiosłach artystycznych, czerpiąc pod koniec XIX wieku liczne wzory z modernizmu i jednocześnie samemu na niego oddziałując[21][22].
Styl narodowy (neorosyjski) edytuj
.jpg)
.jpg)
_1910s_1.jpg)
_06.JPG)
_05.jpg)
_02.jpg)
.jpg)
Początki poszukiwań rosyjskiego stylu narodowego sięgają okresu romantyzmu. W 1824 roku został wydany pierwszy w historii Rosji album 31 urzędowo zatwierdzonych projektów sakralnych w duchu klasycyzmu[23]. W 1826 roku Świątobliwy Synod pod naciskiem opinii publicznej zwrócił się do cara Mikołaja I z prośbą uzupełnienia albumu o nowe projekty, odwołujące się do dawnej architektury prawosławnej[24]. Najstarszymi przykładami poszukiwań nowego stylu są rosyjska kolonia Alexandrowka w Poczdamie (1826–1827), cerkiew św. Aleksandra Newskiego w Poczdamie (1826–1829) i niezachowana druga cerkiew Dziesięcinna w Kijowie (1828–1842), zaprojektowane przez Wasilija Stasowa i noszące cechy m.in. dawnej architektury rosyjskiej oraz niemieckiego neoklasycyzmu[25][26].
Neorosyjska architektura sakralna edytuj
Konstantin Thon stał się twórcą i pierwszym teoretykiem stylu neorosyjskiego, zwanego niekiedy „pseudorosyjskim”[27]. Styl ten opracowany na prośbę Mikołaja I nawiązywał do staroruskich wzorów architektury z zachowaniem nowoczesnych elementów, głównie klasycystycznych. Zapoczątkowany przez Thona monumentalny i eklektyczny styl wpisał się w poszukiwania rosyjskiego stylu narodowego i cieszył się szeroką aprobatą do lat 70. XIX wieku. Do najważniejszych sakralnych projektów Thona należą: cerkiew św. Katarzyny w Jelizawethofie (1830–1837), sobór Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni w Petersburgu (1834–1842)[28] i sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie (1839–1880), stanowiący do dziś największą świątynię prawosławną na świecie[29]. Projekty Thona zostały uznane w ukazie z 1841 roku za „zalecane” przy budowie prawosławnych cerkwi[30][31][32]. Od lat 40. XIX wieku dochodziło do nasilania się krytyki eklektycznego, surowego i chłodnego stylu Thona oraz mniejszych lub większych odstępstw od jego projektów. Do wczesnych przykładów modyfikacji projektu Thona należy sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Jelcu (1845–1889)[26]. Mimo krytyki architektura Thona stanowiła ważny impuls w rozwoju sztuki rosyjskiej, który zwrócił uwagę budowniczych na tradycyjną architekturę prawosławną i wpłynął na formowanie się „czystego” stylu neorosyjskiego pod koniec lat 60. XIX wieku. Liczniejsze odwołania do stylu Thona pojawiły się ponownie w latach 1898–1917 oraz po 1991 roku.
Pomimo promocji sztuki bizantyjskiej rozpoczętej przez Mikołaja I w 1826 roku i ukazu z 1841 roku, w którym położono nacisk na stosowanie „w miarę możliwości” starożytnych wzorów bizantyjskich[30], styl Thona lat 30. i 40. XIX wieku nie wykazywał żadnych cech bizantyjskich świątyń[33]. Styl neobizantyński wykształcił się w Rosji dopiero w latach 50. XIX wieku i od tego czasu bywał niekiedy łączony ze stylem neorosyjskim, np. w soborze metropolitalnym Świętej Równej Apostołom Marii Magdaleny w Warszawie (1867–1869, arch. Nikołaj Syczew) i soborze Aleksandra Newskiego w Niżnym Nowogrodzie (1868–1881)[26].
W latach 40. XIX wieku Thon rozpoczął projektowanie nowych świątyń z rosyjskimi dachami hełmowymi, m.in. cerkiew Zwiastowania w Petersburgu (1844–1849) i sobór Narodzenia Bogurodzicy w Krasnojarsku (1845–1861). Aleksiej Gornostajew, zainspirowany dawną architekturą Rosyjskiej Północy, wzbogacił styl neorosyjski o kolejne tradycyjne elementy, odrzucając większość wzorów klasycyzujących Thona. Zaprojektował m.in. skit św. Mikołaja Monastyru Wałaamskiego (1851), sobór Zaśnięcia Bogurodzicy Ławry Świętogórskiej (1859–1868) i sobór Zaśnięcia Matki Bożej w Helsinkach (1862–1868)[26].
Od końca lat 60. XIX wieku styl neorosyjski zaczął ulegać zróżnicowaniu na szereg wariantów nawołujących do odrzucenia sztuki Zachodu, czerpania wzorów z budownictwa ludowego, architektury rosyjskiej XVII wieku, ewentualnie dawnej architektury rosyjskiej z zachowaniem niektórych wpływów bizantyjskich, renesansu, baroku, klasycyzmu lub modernizmu. Do najważniejszych zabytków należą: sobór Aleksandra Newskiego w Niżnym Nowogrodzie (1867–1880), sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Petersburgu (1883–1907), sobór Świętych Piotra i Pawła w Peterhofie (1895–1905)[25].
W 1898 roku w architekturze sakralnej nastąpił ponowny zwrot ku klasycyzującej architekturze i zmodyfikowanego stylu Thona. Zostają wzniesione m.in. niezachowany sobór Objawienia Pańskiego w Moskwie-Dorogomiłowie (1898–1910), sobór Iwerskiej Ikony Matki Bożej Monasteru Pierierwińskiego (1904–1908), cerkiew-dzwonnica Zmartwychwstania Pańskiego na Cmentarzu Rogożskim (1907–1913), staroobrzędowa cerkiew św. Mikołaja Cudotwórcy w Moskwie (1914–1921)[26].
W latach 1900–1917 w stylu neorosyjskim obserwowany jest retrospektywizm. Pojawiły się „czyste”, specjalnie podkreślane formy architektury staroruskiej łączone niekiedy z elementami modernizmu. Głównymi wzorami stały się dawna architektura pskowska i nowogrodzka z „białego kamienia”. Do zachowanych cerkwi należą sobór Zmartwychwstania Pańskiego w Twerze (1912–1913) i świątynia św. Piotra Metropolity Moskiewskiego w Petersburgu (1911–1912)[26]. Do głównych świątyń nawiązujących do budownictwa włodzimiersko-suzdalskiego należała cerkiew Chrystusa Zbawiciela na Wodach w Petersburgu (1910), która zarazem była najbardziej zbliżona do autentycznej architektury staroruskiej.
Od lat 80. XIX wieku do 1917 roku w neorosyjskiej architekturze sakralnej pojawił się trend modernistyczny, dotyczący głównie mniejszych projektów. Modernizm nie miał na celu zaprzeczania czy zrywania z rosyjską cerkiewną tradycją architektoniczną, lecz stanowił jej rozwinięcie poprzez stosowanie nowoczesnych rozwiązań technicznych i artystycznych w ramach tradycyjnych form.
Najstarszymi przykładami tego typu budowli są m.in. cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Abramcewie (1881–1882) według projektu Wiktora Wasniecowa, niezachowana drewniana cerkiew Wszystkich Świętych w Nadieżdinsku (1896–1898), cerkiew św. Ducha w Tałaszkinie (1902–1905)[34][35], cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego w Sokolnikach (1903–1912), świątynia Św. Trójcy w Bałakowie (1908–1909), monaster Świętych Marty i Marii w Moskwie (1908–1911), cerkiew Opieki Najświętszej Bogurodzicy w Petersburgu (1912–1913)[36][37], drewniana cerkiew Ikony Matki Bożej Kazańskiej w Wyricy (1912–1914), cerkiew Sergiusza z Radoneża na Kulikowym Polu (1913) i cerkiew Obrazu Chrystusa Nie Ludzką Ręką Uczynionego w Klaźmie (1913)[38], będąca zarazem najstarszą żelbetową świątynią w Rosji.
Na początku XX wieku również niektóre cerkwie staroobrzędowców zaczęły być budowane w stylu modernizmu. Do najstarszych modernistycznych cerkwi staroobrzędowych należy cerkiew Ikony Matki Bożej „Znak” w Petersburgu (1906–1907) wybudowana według projektu Dmitrija Kryżanowskiego z własną kotłownią, parowym systemem ogrzewania ścian i wentylacją. Do kolejnych należały projekty Ilji Bondarenki, np. cerkiew na Małym Gawrikowie w Moskwie (1911).
Po upadku komunizmu w 1991 roku nastąpiło odrodzenie się stylu neorosyjskiego. Odbudowano wiele zniszczonych obiektów, m.in. sobór Chrystusa Zbawiciela w Moskwie (1990–2000) i Wielkiego Złatousta w Jekaterynburgu (2006–2013). Wybudowano nowy sobór Zwiastowania w Woroneżu (1998–2009), sobór św. Trójcy w Magadanie (2001–2008) i sobór Przemienienia Pańskiego w Chabarowsku (2001–2004). Pojawiło się także kilka przykładów zmodernizowanego stylu rosyjskiego, np. cerkiew św. Jerzego w Dorogomiłowie (1994–1995), cerkiew św. Pantelejmona w Rostowie nad Donem (1996–1997), cerkiew św. Piotra w Petersburgu (2005–2010), czasownia św. Aleksandra Newskiego w Korolowie (1998–1999) i sobór Chrystusa Zbawiciela w Królewcu (2004–2006).
Neorosyjska architektura świecka edytuj
_by_shakko_02.jpg)
.jpg)
.jpg)
_by_shakko_01.jpg)
.jpg)
W okresie od lat 30. XIX wieku do lat 20. XX wieku pojawiły się często monumentalne i funkcjonalne budynki świeckie w stylu neorosyjskim. Do najstarszych należały Wielki Pałac (1838–1849) i zbrojownia kremla moskiewskiego (1849–1851) zaprojektowane przez Thona. Architekt wykorzystał w swych projektach elementy istniejących, przedbarokowych pałaców w dawnym stylu rosyjskim, łącząc je z architekturą klasycystyczną[25].
Pod koniec lat 60. XIX wieku Wiktor Hartmann i Iwan Ropet rozpoczęli projektowanie kolejnych budowli neorosyjskich znacznie bardziej odwołujących się do autentycznych wzorów rosyjskiej architektury przedbarokowej i budownictwa ludowego. W 1872 roku wybudowano Typografię Mamontowa i Teatr Narodowy na Placu Warwarinskim w Moskwie, które stały się wzorami dla kolejnych budynków. W 1875 roku rozpoczęto budowę Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie i Muzeum Politechnicznego w Moskwie nawiązujących do XVI-wiecznej moskiewskiej architektury[25].
Następnymi ważnymi obiektami były: Teatr Korsza w Moskwie (1882), Teatr Paradies w Moskwie (1885), Teatr Dramatyczny w Samarze (1888), elektrostacja „Nowy Maneż” w Moskwie (1888), moskiewska Duma Miejska (1890–1892), dworzec kolejowy we Władywostoku (1891–1893), Targi w Niżnym Nowogrodzie (1893–1896), Wierchnije Torgowyje Riady z zastosowaną inżynierią strukturalną (1893). Wiele obiektów nosiło cechy eklektyczne. Za najbardziej „czysty” przykład stylu neorosyjskiego w architekturze świeckiej uważany jest dom Igumnowa w Moskwie (1888–1895)[25].
Na początku XX wieku dochodzi do splotu stylu neorosyjskiego z modernizmem i retrospektywizmem, np. Dworzec Jarosławowski w Moskwie (1902) i dom przy ulicy Plutałowej 2 w Petersburgu (1911–1913)[25]. Styl neorosyjski w budownictwie świeckim przestał być szerzej stosowany w latach 20. XX wieku. Do rzadkich przykładów nawiązań do stylu neorosyjskiego w okresie radzieckim należy kawiarnia „Łabędź” na terenie WWC z połowy lat 50.[39] Po 1991 roku zaczęto ponownie realizować projekty w stylu neorosyjskim, np. kreml izmajłowski w Moskwie (1998–2007)[40].
Neorosyjska architektura drewniana edytuj
_12.JPG)
Przedbarokowa architektura rosyjska znajdowała się do XVII wieku pod silnym wpływem sztuki ludowej, z której zaczerpnięto wiele tradycyjnych motywów: specyficzne dachy namiotowe, kokoszniki, rosyjskie dachy hełmowe i sześcianowe. Przykładem architektury świeckiej tego okresu jest drewniany pałac carski w Kołomienskoje (1667–1672). Drewniane budynki rosyjskiej arystokracji, nawiązujące do architektury ludowej znane są także z XVIII wieku, np. dom Piotra I pod Archangielskiem z 1702 roku. W 1815 roku rosyjsko-włoski architekt Carlo Rossi zaprojektował dla carycy Elżbiety typowo rosyjską wieś do parku w Pawłowsku. W latach 1826–1827 zostało na zlecenie Fryderyka Wilhelma III wybudowane rosyjskie osiedle Alexandrowka w Poczdamie. Osiedle w formie hipodromu z krzyżem świętego Andrzeja zostało zaprojektowane przez Petera Josepha Lennégo, a wybudowane przez Johanna Georga Morscha Starszego. Plany poszczególnych domów Alexandrowki bazowały na rysunkach Carla Rossiego, który podarował swoje szkice pruskiemu królowi podczas wizyty u carycy w 1818 roku. W 1853 roku został na zamówienie cara Mikołaja I wybudowany we wsi Nizino pod Peterhofem „wzorcowy” wiejski, drewniany dom rosyjski. W 1856 roku Nikołaj Nikitin zaprojektował w duchu słowianofilstwa malutką Izbę Pogodinską na Dziewiczym Polu.
Wznoszenie wiejskich budynków ze specjalnie podkreślanymi elementami ludowymi w pierwszej połowie XIX wieku wynikało z trendów sentymentalnych, romantycznych i poczucia wyjątkowości rosyjskiej architektury ludowej. Projekty te stały się źródłem inspiracji dla kolejnych, niekiedy bardzo okazałych drewnianych: izb, dacz, bani, siedzib (ros. usadba), dworków (ros. osobnjak), pałaców i dworów (ros. dworiec). Ważnymi zabytkami, które miały wpływ na rozwój stylu są: dworek braci Stiepanowych w Czelabińsku z około 1865 roku zainspirowany uralskim budownictwem ludowym, bania „Teremok” (1872–1878)[41] i studio-pracownia w Abramcewie (1873–1877)[42], dom Sazanowa w Ostaszewie (1897) i izba „Teremok” we Fljonowie (1901). Budownictwo tego typu uległo z czasem wpływom modernizmu (np. dworek Szorina w Gorochowcu z początku XX wieku) i eklektyzmu, np. dacza Marii Kleinmichel na Wyspie Kamiennej (1908–1911) i dacza Pawła Baszenina w Sarapule (1909) z elementami neogotyku[25][43]. Do rzadkich, zachowanych przykładów małej architektury neorosyjskiej w Polsce należy Dworek Gubernatora Grodzieńskiego (1845, neorosyjska przebudowa nastąpiła później) w parku pałacowym w Białowieży.
Do architektów inspirujących się folklorem i stosujących nowe, niestandardowe formy należeli Wiktor Hartmann i Iwan Ropet. Zapoczątkowany przez nich fantazyjny styl bywa nazywany „baśniowym”. Położyli oni podwaliny pod rosyjską architekturę pawilonów wystawienniczych, carskich stacji koronacyjnych, przystanków, kiosków itp. W XX wieku kontynuatorami tej tradycji stali się Fiodor Schechtel i Ilja Gołosow[25][43].
Styl neobizantyński edytuj
.jpg)
_1900.jpg)
.jpg)
Rosyjskie budownictwo neobizantyjskie pojawiło się wraz z obecnością Rosjan na Bałkanach i Kaukazie na przełomie lat 40. i 50. XIX wieku, inspiracją miejscową sztuką i zabytkami bizantyjskimi, w tym Hagią Sophią[33][44]. Najstarszym, odosobnionym przykładem nawiązań do architektury bizantyńskiej połączonej z klasycyzmem jest sobór Mądrości Bożej w Carskim Siole (1780–1788). Od lat 20. XIX wieku pewne cechy bizantyjskie wykazują również staroruskie formy w stylu neorosyjskim. W przeciwieństwie do stylu neorosyjskiego, styl neobizantyjski był rozwijany również w pozostałych krajach prawosławnych, krajach niemieckich, Palestynie, Anglii, USA i innych[45].
Architektura neobizantyńska była rozwijana w wielu odmianach i regionach Rosji, w szczególności na południu Cesarstwa[33][46]. Do pionierów architektury neobizantyjskiej należeli m.in. Grigorij Gagarin, Dawid Grimm, Wasilij Kosjakow, Roman Kuźmin. Najstarsze przykłady stylu neobizantyjskiego stanowią kolejno: sobór Wniebowstąpienia Pańskiego w Ałagirze (1851), sobór. św. Włodzimierza w Sewastopolu (1854–1888), sobór św. Włodzimierza w Chersonezie (1858–1891), sobór Trójcy Świętej w Jerozolimie (1860) i niezachowana cerkiew św. Dymitra z Sołunia w Petersburgu (1861–1865). W latach 1862–1882 z okazji 900. rocznicy chrztu Rusi wybudowano sobór św. Włodzimierza w Kijowie. W prace nad soborem byli zaangażowani najprzedniejsi ówcześni artyści rosyjscy (m.in. Aleksandr Beretti, Wiktor Wasniecow, Michaił Wrubel, Michaił Niestierow). Niezachowany sobór wojskowy Aleksandra Newskiego w Tbilisi (1871–1897) stał się wzorem przemysłowym dla następnych neobizantyjskich soborów rosyjskich, zanim został jeszcze ukończony. Ostateczny wariant proporcji świątyń neobizantyjskich został ustalony w projekcie cerkwi Ikony Matki Bożej „Miłująca” w Petersburgu (1887–1898). Do budowli najbardziej odbiegających od panujących standardów należą monumentalny sobór Zwiastowania w Charkowie (1888–1901) i sobór św. Piotra i Pawła w Kownie z kolumnami korynckimi (1891–1895)[44]. Do najokazalszych świątyń Królestwa Polskiego należała niezachowana cerkiew św. Mikołaja we Włocławku (1902–1906)[47][48].
Od początku XX wieku styl neobizantyński zaczął być łączony z elementami modernizmu, np. w soborze św. Mikołaja w Kronsztadzie (1903–1913). Wpływ modernizmu był szczególnie widoczny w projektach Fiodora Schechela, Siergieja Sołowjowa i Ilji Bondarenki. Pojawiły się próby połączenia stylu neobizantyjskiego z neoklasycyzmem (projekty Władimira Adamowicza), neoromanizmem lub stylem neomauretańskim, np. Wielka Synagoga Chóralna w Petersburgu (1883–1893) oraz Teatr Cesarski w Tbilisi (1896)[44].
Do rzadkich przykładów architektury świeckiej należą np. niezachowana dolna dacza w Peterhofie (1883–1897), dom mieszkalny dworu konstantynopolitańskiego (1883) i przytułek braci Bojewych w Moskwie (lata 90. XIX wieku). Po 1917 roku styl neobizantyjski był rozwijany przez diasporę i emigrację rosyjską[44]. Po 1991 roku doszło do odrodzenia się stylu w Rosji i powstania szeregu nowych obiektów cerkiewnych.
Retrospektywizm edytuj
.jpg)
Retrospektywizm w szerszym znaczeniu obejmował szereg rewizjonistycznych tendencji w sztuce rosyjskiej w latach 1900–1917, polegających na projektowaniu funkcjonalnych budynków, grafiki użytkowej itd. z użyciem nowoczesnych wówczas technologii i wyrazistych, czystych form sztuki minionych epok[49]. Do głównych przedstawicieli retrospektywizmu w architekturze należeli propagatorzy architektury staroruskiej (Aleksiej Szczusiew, Siergiej Sołowjow, Ilja Bondarenko), włoskiej sztuki renesansowej (Andriej Biełogrud, Iwan Żołtowski, Marian Peretjakowicz, Marian Lalewicz, Władimir Szczuko), późnego baroku (Aleksandr Dmitriew, Lew Iljin, Nikołaj Lanceray) i przede wszystkim klasycyzmu (Jewgraf Wortyłow, Władimir Pokrowski, Stepan Kriczinski, Andriej Aplaksin, Iwan Żołtowski, Władimir Szczuko, Iwan Fomin)[50].
Retrospektywizm w ścisłym znaczeniu oznaczał nową falę neoklasycyzmu rosyjskiego na początku XX wieku. Neoklasycyzm jako jedyny nurt retrospektywizmu był rozwijany również po rewolucji w 1917 roku i ewoluował w kierunku monumentalnej architektury komunistycznej, bliskiej empire. Wielu spośród klasycystów zostało czołowymi przedstawicielami oficjalnej sztuki radzieckiej. Do głównych przykładów retrospektywizmu klasycystycznego należą liczne domy mieszkalne i towarowe Petersburga i Moskwy (lata 1900–1930), Pałac Popowcewa na Wyspie Kamiennej (1911–1912), siedziba dyrekcji Kolei Świerdłowskiej (1925)[50][51].
Retrospektywizm renesansowy reprezentuje m.in. dom Tarasowa w Moskwie (1912), a retrospektywizm barokowy czasownia przy Soborze Sampsonowskim w Petersburgu (1909) i Miejski Dom Uczelniany Aleksandra Dmitriewa w Petersburgu (1910–1912).
Retrospektywizm staroruski wywodził się wprost ze stylu neorosyjskiego. W przeciwieństwie do architektów neorosyjskich retrospektywiści przywiązywali większą wagę do posługiwania się wyrazistymi, autentycznymi wzorami dawnej architektury rosyjskiej i nie wahali się korzystać ze zdobyczy modernizmu. Do najważniejszych budynków zaliczane są m.in. budynek Banku Państwowego w Niżnym Nowogrodzie (1910–1912) i Dworzec Kazański w Moskwie (1913–1940)[50].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Валерий Стефанович Турчин, Эпоха романтизма в России. К истории русского искусства первой трети XIX столетия. Очерки, Москва: Искусство, 1981 (ros.).
- ↑ Виктор Георгиевич Власов, Русский Модерн, [w:] Большой энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 8 т., ЛИТА, Санкт-Петербург 2000–2001 [dostęp 2016-03-31] (ros.).
- ↑ Павел Юрьевич Климов, Модерн в России, Владимир Алексеевич Леняшин, Юлия Борисовна Демиденко, Москва: Арт-Родник, 2010, ISBN 978-5-404-00025-2.
- ↑ Вера Александровна Дубровина, Египетские мотивы в архитектуре Западной Европы и России XVIII – начала XX веков, Москва: Московская государственная художественно-промышленная академия имени С. Г. Строганова, 2011, s. 18 (ros.).
- ↑ a b Вера Александровна Дубровина, Египетские мотивы в архитектуре Западной Европы и России XVIII – начала XX веков, Москва: Московская государственная художественно-промышленная академия имени С. Г. Строганова, 2011, s. 26–29 (ros.).
- ↑ Софья Александровна Чапкина-Руга, Стиль Шинуазри в России от истоков до наших дней, Москва: Контакт-культура, 2010, ISBN 978-5-903406-14-2 (ros.).
- ↑ А.И. Андреев, Храм Будды в Северной столице, СПб: Нартанг, 2004, ISBN 5-901941-14-4.
- ↑ Галина Семеновна Трифонова, Ориентализм в искусстве России и Южного урала в XX веке, „Вестник Южно-Уральского государственного университета. Социально-гуманитарные науки”, 2012, № 32.
- ↑ С.И. Иванников, Мавританский стиль в архитектуре Санкт-Петербурга, „Петербургские чтения, 98-99. Материалы Энцикл. б-ки „Санкт-Петербург-2003””, СПб 1999, s. 196–198.
- ↑ Последние Романовы и императорские резиденции в конце XIX - начале XX века: материалы Научной конференции, Санкт-Петербург: АЛЕС, 2009.
- ↑ Р.П. Костылев, Г.Ф. Пересторонина, Петербургские архитектурные стили (XVIII – начало XX века), СПб.: «Паритет», 2007, ISBN 978-5-93437-127-3.
- ↑ Е.А. Джанджугазова, Башня на горе Ахун и ее роль в туристском пространстве г. Сочи [online], futureruss.ru [dostęp 2016-05-29], Cytat: С этого момента на вершине самой высокой точки курорта появилась красивая светло-серая башня в средневековом романском стиле, хорошо вписавшаяся в горный ландшафт.
- ↑ Павел Анатольевич Клубков (red.), Псевдоготика (екатерининская), Москва: Гуманитарный издательский центр Владос: Филологический факультет Санкт-Петербургского государственного университета, 2002, Т. 3: П-Я, ISBN 5-8465-0021-8 [dostęp 2016-04-04] (ros.).
- ↑ Сергей Валерьевич Хачатуров, „Готический вкус” в русской художественной культуре XVIII века, Москва: Прогресс-Традиция, 1999 (ros.).
- ↑ Е. Борисова, Русская архитектура и английская псевдоготика (К вопросу о месте английских художественных традиций в русской культуре середины XIX в.), Г.Ю. Стернин (red.), [w:] Взаимосвязь искусств в художественном развитии России второй половины XIX века. Идейные принципы. Структурные особенности, Москва 1982, s. 60–108 (ros.).
- ↑ a b c Евгения Ивановна Кириченко, Русская архитектура 1830-1910-х годов, wyd. 2, poprawione i uzupełnione, Москва: Искусство, 1982 (ros.).
- ↑ Станислав Козлов-Струтинский, Павел Парфентьев, История Католической Церкви в России, Белый камень, 2014, ISBN 978-5-98974-014-7.
- ↑ Mariusz Świder, Jak podbiliśmy Rosję, Warszawa: Penelopa, 2014, ISBN 978-83-62908-20-2.
- ↑ Елена Радашевич, Источники по истории русского неоренессанса [online], Свидетельство о публикации №213070901846, proza.ru, 2013 [dostęp 2016-05-28].
- ↑ Алексей Викторович Бурдяло, Необарокко в архитектуре Петербурга (Эклектика. Модерн. Неоклассика), Санкт-Петербург: Искусство, 2002, ISBN 5-210-01566-1 (ros.).
- ↑ Эклектизм, [w:] Большая Советская Энциклопедия, wyd. 3, Советская энциклопедия, Москва 1978, Т. 30 „Экслибрис – Яя” [dostęp 2016-04-05], Cytat: Эклектизм 19 в. с его «вселенским» охватом архитектурных и орнаментальных мотивов оказал значительное влияние на зарождение целостного в своей сущности, но питающегося из самых различных источников стиля «модерн». (ros.).
- ↑ Генрих Гацура, Мебель, Интерьеры периода эклектики. 1851-1899: поиск нового стиля: история одного из самых интересных периодов в мебельном искусстве России и Европы, wyd. 2, uzupełnione i zmienione, Москва: АРТ-Корона, 2011, ISBN 978-5-90523302-9 (ros.).
- ↑ Андрей Алексеевич Михайлов, Собраніе плановъ, фасадовъ и профилей для строенія каменныхъ церквей съ краткимъ наставленіемъ Какъ о самомъ производствҍ строенія, такъ и о вычисленіи потребныхъ къ тому матеріаловъ; При чемъ приложены и объяснительные чертежи важнҍйшихъ частей зданій, съ означеніемъ размҍра оныхъ для практическаго употребленія, Иосиф Иванович Шарлеман, По высочайшему Его Императорскаго Величества повелҍнію Министерства Внутреннихъ дҍлъ отъ Департамента Государственнаго Хозяйства и Публичныхъ Зданій изданное, Санктпетербургъ: Бъ типографіи Медицинскаго департамента Министерства Внутреннихъ дҍлъ, 1824 (ros.).
- ↑ Александр Витальевич Берташ, Храмостроительство в Российской империи под покровительством государей из династии Романовых и поиски национального стиля [online], conf.gorkilib.ru, 2013 [dostęp 2016-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04], Cytat: В начале 1826 года, в ответ на многочисленные пожелания «снизу», Синод обратился к императору Николаю Павловичу с просьбой дополнить собрание образцовых проектов 1824 года несколькими новыми, составленными «по примеру древних православных церквей» (ros.).
- ↑ a b c d e f g h Евгения Ивановна Кириченко, Русский стиль: Поиски выражения национальной самобытности. Народность и национальность. Традиции древнерусского и народного искусства в русском искусстве XVIII-начала XX века, Москва: Галарт АСТ, 1997, ISBN 978-5-269-00930-8 (ros.).
- ↑ a b c d e f Владимир Григорьевич Лисовский, Архитектура России XVIII – начала XX века. Поиски национального стиля, Москва: Белый город, 2009, ISBN 978-5-7793-1629-3 (ros.).
- ↑ Псевдорусский стиль [online], sovencyclopedia.ru [dostęp 2016-02-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-02-19].
- ↑ 1842 год. Введенский собор. [online], spb300.osis.ru [dostęp 2016-03-03].
- ↑ Gavin Ambrose, The Visual Dictionary of Architecture, Paul Harris, Lausanne, Switzerland: AVA Publishing, 2007, s. 78, ISBN 2-940373-54-X (ang.).
- ↑ a b Mikołaj I Romanow, Najwyższy ukaz nr 14392 z 25 marca 1841 roku, [w:] Полное собрание законов Российской империи. Собрание 2. 1841 : От № 14141-14986, 1842, s. 213, Cytat: (...) подъ вҍдомствомъ коихъ могутъ быть составляемы проекты на построеніе православныхъ церквей, чтобы при соствленіи таковыхъ проектовъ, преимущественно и по возможности сохраняемъ былъ вкусъ древняго Византійского зодчества. (...) для сего могутъ съ пользою принимаемы быть въ соображеніе чертежи, составленные на построеніе православныхъ церквей Профессоромъ Архитектуры Константиномъ Тономъ.
- ↑ Инесса Николаевна Слюнькова (red.), Предмет архитектуры: Искусство без границ. Сборник научных работ, Российская Академия Художеств, Научно-исследовательский институт теории и истории изобразительных искусств, Москва: Прогресс-Традиция, 2011, s. 267–305, ISBN 5-89826-383-7 [dostęp 2016-03-03] (ros.).
- ↑ Евгения Ивановна Кириченко, Русская архитектура 1830-1910-х годов, wyd. 2, poprawione i uzupełnione, Москва: Искусство, 1982 [dostęp 2016-03-03] (ros.).
- ↑ a b c Елена Андреевна Борисова, «Русский стиль». Новые тенденции в русской архитектуре конца XIX в., [w:] Русская архитектура второй половины XIX века, АН СССР, ВНИИ искусствознания М-ва культуры СССР, Наука, Москва 1979 [dostęp 2016-03-03], Cytat: Так, например, как уже отмечалось выше, введенное современниками наименование «русско-византийский», а чаще «византийский стиль» обозначало такие различные образцы, как, с одной стороны, «тоновская архитектура», не имеющая ничего общего с византийскими прототипами, и с другой – более поздние сугубо подражательные сооружения, исходящие из кавказских и балканских прообразов.
- ↑ Усадьба „Талашкино”. Церковь Сошествия Святого Духа (церковь Спаса) [online], kulturnoe-nasledie.ru [dostęp 2016-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-10] (ros.).
- ↑ Фленово. Церковь Сошествия Святого Духа [online], sobory.ru [dostęp 2016-03-03], Cytat: Архитектурные стили: Модерн, Романтический стиль. Адрес: Смоленская область, Смоленский район, п. Фленово, музей „Талашкино” (ros.).
- ↑ Энциклопедия Санкт-Петербурга [online], encspb.ru [dostęp 2016-03-03], Cytat: 6 июня 1912 выдержанная в древнерусском стиле с элементами модерна постройка была заложена в честь Покрова, в память о дне основания института.
- ↑ Памятники истории и культуры (объекты культурного наследия) народов Российской Федерации [online], kulturnoe-nasledie.ru [dostęp 2016-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-10].
- ↑ Памятники истории и культуры (объекты культурного наследия) народов Российской Федерации [online], kulturnoe-nasledie.ru [dostęp 2016-03-03] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-10].
- ↑ Архнадзор » Архив » Пережить второе рождение [online], 30 stycznia 2012 [dostęp 2016-03-10], Cytat: Особое место занимает бывшее кафе «Лебедь» – небольшая архитектурная аномалия середины 1950-х, по своему резному декору напоминающая неорусский стиль рубежа 19-ХХ века в духе Абрамцева.
- ↑ Кремль в Измайлово. История создания [online], kremlin-izmailovo.com, 2014 [dostęp 2016-05-29].
- ↑ Памятники истории и культуры (объекты культурного наследия) народов Российской Федерации [online], kulturnoe-nasledie.ru [dostęp 2016-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-24].
- ↑ Памятники истории и культуры (объекты культурного наследия) народов Российской Федерации [online], kulturnoe-nasledie.ru [dostęp 2016-03-02] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-10].
- ↑ a b К.Ю. Нарвойт, Сокровища русского стиля: произведения мастеров и художников Абрамцева, Сергиева Посада и Московского кустарного музея: из собрания Всероссийского музея декоративно-прикладного и народного искусства и Государственного историко-художественного и литературного Музея-заповедника „Абрамцево”, Москва: Всероссийский музей декоративно-прикладного и народного искусства, 2013, ISBN 978-5-9904009-4-8 (ros.).
- ↑ a b c d Юрий Ростиславович Савельев, „Византийский стиль” в архитектуре России: вторая половина XIX – начало XX века, Санкт-Петербург: Лики России – Проект-2003, 2005, ISBN 5-87417-207-6 (ros.).
- ↑ J.B. Bullen, Byzantium Rediscovered, London, New York: Phaidon, 2003, ISBN 978-0-7148-4638-5 (ang.).
- ↑ Алексей Иванович Некрасов, Византийское и русское искусство: Для строительных факультетов Высших Учебных Заведений, Москва: Издание Государственного Универсального Магазина, 1924, s. 183.
- ↑ Andrzej Winiarski, Włocławek na starej fotografii, Wyd. pod patronatem Stowarzyszenia Kolekcjonerów Dziedzictwa Kulturowego Ziemi Kujawsko-Dobrzyńskiej we Włocławku, Włocławek: Oficyna Wydawnicza „Lars-Antyki”, 2008, s. 143, ISBN 83-920391-2-2.
- ↑ K. Sokoł, A. Sosna, Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce w latach 1815–1915, Moskwa, MID „Synergia”, ISBN 5-7368-0301-2, s. 97–98.
- ↑ Николай Иванович Епишкин, Ретроспективизм, [w:] Исторический словарь галлицизмов русского языка [online], Словари и энциклопедии на Академике, 2010 [dostęp 2016-03-31], Cytat: Ретроспективизм а, м. retrospective f. Обращение к прошлым стилям в искусстве. В общем уклоне к „ретроспективизму” мы обращались к первоисточникам, не было в помине тех пособий и тех неисчислимых книг по искусству, в которых все разжевано теперешнему художнику. М.В. Добужинский. // НН 1997 41 116 (...) (ros.).
- ↑ a b c В.Г. Власов, Ретроспективизм, [w:] Большой энциклопедический словарь изобразительного искусства. В 8 т., Лита, СПб. 2000 [dostęp 2016-03-31].
- ↑ Владимир Круглов, Неоклассицизм в России, Владимир Леняшин, Ольга Мусакова, Русский музей, Санкт-Петербург: Palace Editions Graficart, 2008, ISBN 978-5-93332-254-2 (ros.).