अद्वैतवाद

मॉनिझम (अद्वैतवाद किंवा एकेश्वरवाद) हा सिद्धांत वास्तविकता (Reality) ही एकाच मूल घटकाची बनलेली असते हे सांगतो.आदी शंकराचार्य ह्यांच्या मते जीव (आत्मा) व ब्रह्म ह्या दोन भिन्न गोष्टी नसून त्या एकच आहे.

अद्वैतवाद म्हणजे परमात्मा, जीवात्मा व इतर अचेतन विश्व ही परस्परांहून स्वभावतः भिन्न नसून एकच आहेत, किंवा आत्मा व ज्ञेत विश्व स्वभावतः एकच आहेत किंवा त्यांची उत्पत्ती स्थान वा मूळ एक आहे, असा मूलभूत सिद्धांत होय आणि या अश्या मूलभूत सिद्धांतावर आधारलेले तत्त्वज्ञानही अद्वैतवाद होय.विविध प्रकारचे अद्वैतवाद ओळखले जाऊ शकतात:

• प्राधान्य अद्वैतवाद सांगते की सर्व विद्यमान गोष्टी त्यांच्यापासून वेगळ्या स्त्रोताकडे परत जातात; उदा., निओप्लेटोनिझममध्ये सर्व काही The One मधून घेतले जाते. ^[१] या दृष्टिकोनात केवळ 'The One' तत्त्वशास्त्रीयदृष्ट्या मूलभूत किंवा इतर सर्व गोष्टींपेक्षा आधी आहे.
• अस्तित्वात्मक अद्वैतवाद असे मानतो की, काटेकोरपणे सांगायचे तर, केवळ एकच गोष्ट अस्तित्वात आहे, विश्व, जी केवळ कृत्रिम आणि अनियंत्रितपणे अनेक गोष्टींमध्ये विभागली जाऊ शकते. ^[२]
• पदार्थ अद्वैतवाद असे प्रतिपादन करतो की अस्तित्वात असलेल्या विविध गोष्टींचे एकल वास्तव किंवा पदार्थाच्या संदर्भात स्पष्टीकरण केले जाऊ शकते. ^[३] पदार्थ अद्वैतवाद (Subsatance Monism) असे मानतो की केवळ एक प्रकारचा पदार्थ अस्तित्वात आहे, जरी या पदार्थापासून अनेक गोष्टी बनल्या असतील, उदा., पदार्थ किंवा मन.
• द्वैत अद्वैतवाद म्हणजे मानसिक आणि शारीरिक हे एकाच पदार्थाचे दोन पैलू किंवा दृष्टीकोन आहे. द्वैताद्वैतवाद नुसार द्वैत व अद्वैत दोन्ही बरोबर आहे. ज्या पद्धतीने मातीपासून भांडी तयार केल्यावर माती व मातीची भांडी ह्या दोन भिन्न गोष्टी होतात पण भांडीचा शेवट मातीतच होतो. किंवा जसे समुद्र व एक थेंब हे दोन भिन्न आहेत मात्र ते एक पण असू शकतात.
• तटस्थ अद्वैतवादाचा विश्वास आहे की वास्तविकतेचे मूलभूत स्वरूप मानसिक किंवा शारीरिक नाही; दुसऱ्या शब्दांत सांगायचे झाल्यास ते "तटस्थ" आहे.

1. ^ Brugger 1972.
2. ^ Strawson, G. (2014 in press): "Nietzsche's metaphysics?". In: Dries, M. & Kail, P. (eds): "Nietzsche on Mind and Nature". Oxford University Press. PDF of draft
3. ^ Cross & Livingstone 1974.