ჩეჩნური ენა
ჩეჩნური ენა, ჩაჩნური ენა (ჩეჩ. нохчийн мотт) — ნახურ-დაღესტნური ენათა ოჯახის ნახური ჯგუფის ვაინახური ქვეჯგუფის ენა. მასზე 1 354 705 კაცი ლაპარაკობს,[1] რომელთა უმრავლესობა ჩეჩნეთში, ჩრდილო კავკასია (ამჟ. რუსეთის ფედერაციის ნაწილი) სახლობს.
| ჩეჩნური ენა нохчийн мотт | |
| გავრცელებულია |  რუსეთი |
| მოლაპარაკეთა რაოდენობა | 1 354 705 (2010 წ.)[1] |
| ლინგვისტური კლასიფიკაცია | ნახურ-დაღესტნური ენები |
| დამწერლობის სისტემა | კირილური დამწერლობა |
| ენის კოდები | ce |
| რუკა | |
 მოლაპარაკეთა არეალი | |
| ვიკისივრცე | |
| ენის თარგი | {{Lang-ce}} |
| |
კლასიფიკაცია
რედაქტირებალინგვისტურად ჩეჩნური ენა იბერიულ-კავკასიურ ენათა ოჯახის ნახურ ჯგუფს მიეკუთვნება ახლომონათესავე ინგუშურ და ბაცბურ ენებთან ერთად. ინგუშურსა და ჩეჩნურს შორის შუალედური დიალექტები არსებობს.
გავრცელების არეალი
რედაქტირებაჩეჩნურად მოსაუბრე ადამიანთა უმრავლესობა ჩრდილო კავკასიაში - ჩეჩნეთსა და ინგუშეთში, ნაწილობრივ დაღესტანში, საქართველოში - პანკისის ხეობაში და ახლო-აღმოსავლეთის ქვეყნებში (ჩეჩენთა დიასპორა), განსაკუთრებით კი იორდანიაში ცხოვრობს.
ოფიციალური სტატუსი
რედაქტირებაჩეჩნური ენა ჩეჩნეთის (ავტ. რესპუბლიკა რუსეთის ფედერაციაში) ოფიციალური ენაა.
დიალექტები
რედაქტირებაჩეჩნურის დიალექტებია:
- ბარის დიალექტი
- გალაჲნ-ჭაჟური (ა̈ჴჴური, ქისტური, მა̈ლხური, ნაშხური, ორსტხური, ტერლური)
- ითონ-ჴალლური
- ჭებერლოური
- ოუხური
- შაროული
ბგერითი შედგენილობა
რედაქტირებაჩეჩნურს აქვს ხმოვანთა და თანხმოვანთა რთული სისტემა. ხმოვანთა სისტემაში, გარდა ხუთი მარტივი ხმოვნისა, მოიპოვება გრძელი, უმლაუტიზებული, უმლაუტიზებულ-გრძელი და ვიწრო ხმოვნები. თანხმოვანთა სისტემით ჩეჩნური ახლოს დგას ქართულთან. ჩეჩნურს, ქართულისგან განსხვავებით აქვს სამი სპეციფიკური თანხმოვანი: ფარინგალური მჟღერი ჵ, ფარინგალური ყრუ ჰ' და ლარინგალური აბრუპტივი ' (იგივეა, რაც მეგრული ' სიტყვაში 'უდე „სახლი“)
მორფოლოგიური მიმოხილვა
რედაქტირებაჩეჩნურში არსებობს ხუთი გრამატიკული კლასი: 1) მამაკაცის (ნიშანია ვ-), 2) ქალის (ნიშანია ჲ-), 3) ნივთის (ნიშანია დ-), 4) აბსტრაქტულ ცნებათა (ნიშანია ჲ-) და 5) ცხოველთა (ნიშანია ბ-), თუმცა გრამატიკულ კლასთა სისტემისადმი ცნებათა კუთვნილების პრინციპები ჯერ არაა დადგენილი. ძირითადი ბრუნვებია: სახელობითი, მოთხრობითი, ნათესაობითი, მიცემითი, გამსჭვალვითი, მოქმედებითი:
სახ. სთაგ „კაცი“მოთხ. სთაგა „კაცმა“ნათეს. სთაგან „კაცის“მიც. სთაგანა „კაცს“გამსჭ. სთაგახ „კაცში“მოქმ. სთაგაცა „კაცით, კაცთან“
ჩეჩნურს აქვს აგრეთვე თხუთმეტამდე ლოკატიური (ადგილობითი) ბრუნვა.
ჩეჩნური ზმნა იუღლვის კლასთა მიხედვით. გარდამავალ ზმნაში აღინიშნება ობიექტის კლასი: სან ვოშას ზუდა ჲიგირა „ჩემმა ძმამ ცოლი მოიყვანა“, გარდაუვალში - სუბიექტისა: სუო წა ვე'ანა „მე (მამაკაცი) სახლში მოვედი“. ზმნას აქვს რთული დრო-კილოთა სისტემა - როგორც სინთეზური ('ოოხუ „ხნავს“) ისე ანალიზური ('ოოხუშ ვუ „ხნავს, ხვნის პროცესშია“) ფორმები.
ბრუნვები
რედაქტირება| ბრუნვა | მხოლობითი | IPA | მრავლობითი | IPA |
|---|---|---|---|---|
| Nominativ | бедар | /bʲɛdər/ | бедарш | /bʲɛdərʃ/ |
| Genitiv | бедаран | /bʲɛdarən/ | бедарийн | /bʲɛdariːn/ |
| Ergativ | бедаро | /bʲɛdaruo/ | бедарша | /bʲɛdarʃə/ |
| Dativ | бедарна | /bʲɛdarnə/ | бедаршна | /bʲɛdarʃnə/ |
| Instrumental | бедарца | /bʲɛdərtsʰ/ | бедаршца | /bʲɛdarʃtsʰə/ |
| Materialis | бедарах | /bʲɛdarəx/ | бедаршех | /bʲɛdarʃɛx/ |
| Komparativ | бедарал | /bʲɛdarəl/ | бедарел | /bʲɛdarɛl/ |
| Allativ | бедаре | /bʲɛdarie/ | бедаршка | /bʲɛdarʃkʰə/ |
| Ablativ II | бедарехьара | /bʲɛdarieʜarə/ | бедаршкара | /bʲɛdarʃkʰarə/ |
| Allativ II | бедарехьа | /bʲɛdarieʜə/ | бедаршкахьа | /bʲɛdarʃkʰaʜə/ |
| Essiv | бедарехь | /bʲɛdarieʜ/ | бедаршкахь | /bʲɛdarʃkʰəʜ/ |
| Komparativ II | бедаралла | /bʲɛdaralːə/ | бедарелла | /bʲɛdarʲɛlːə/ |
| Translativ | бедарехула | /bʲɛdariexulə/ | бедаршкахула | /bʲɛdarʃkʰaxulə/ |
ლექსიკა
რედაქტირებაჩეჩნურს მდიდარი საკუთარი ლექსიკური ფონდი აქვს. გვხვდება ნასესხები სიტყვები ქართულიდან, ოსურიდან, არაბულ-სპარსულიდან, თურქულიდან, დაღესტნური ენებიდან და რუსულიდან
ისტორია
რედაქტირებათანამედროვე ჩეჩნური სალიტერატურო ენა შეიქმნა 1917-ის ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ. ჩეჩნური ანბანი ლათინურ გრაფიკაზე შექმნა ხალიდ ოშაევმა 1925 წელს. მანამდე გამოიყენებოდა არაბული გრაფიკა - ე.წ. „აჯამური დამწერლობა“, რომელიც შეიხ შამილის დავალებით შეიმუშავა დაღესტნელმა მოლამ დიბირ-ყადი ხუნძახელმა. 1938 წლიდან ჩეჩნური გრაფიკა შეიცვალა - ახალი ანბანი კირილიცაზე დაყრდნობით შეიმუშავეს (რუსულ ანბანს ემატებოდა ასოთშეერთებები და ლათინური ერთიანი). 1992 წელს, ჩეჩნეთის რესპუბლიკა-იჩქერიის გამოცხადების შემდეგ, დამწერლობა გადაიყვანეს ისევ ლათინურ გრაფიკაზე, რომელსაც დღესაც იყენებენ კირილიცის პარალელურად
დამწერლობა
რედაქტირება| კირილიცა | სახელი | ლათინურის ეკვივალენტი | სახელი | იპა |
|---|---|---|---|---|
| А а | а | A a | a | /ə/, /ɑː/ |
| Аь аь | аь | Ä ä | ä | /æ/, /æː/ |
| Б б | бэ | B b | be | /b/ |
| В в | вэ | V v | ve | /v/ |
| Г г | гэ | G g | ge | /ɡ/ |
| ГI гI | гIа | Ġ ġ | ġa | /ɣ/ |
| Д д | дэ | D d | de | /d/ |
| Е е | е | E e | e | /e/, /ɛː/, /je/, /ie/ |
| Ё ё | ё | yo | /jo/ etc. | |
| Ж ж | жэ | Ƶ ƶ | ƶe | /ʒ/, /dʒ/ |
| З з | зэ | Z z | ze | /z/, /dz/ |
| И и | и | I i | i | /ɪ/ |
| Й й (я, ю, е) | доца и | Y y | doca i | /j/ |
| К к | к | K k | ka | /k/ |
| Кх кх | кх | Q q | qa | /q/ |
| Къ къ | къа | Q̇ q̇ | q̇a | /q’/ |
| КI кI | кIа | Kk | kha | /k’/ |
| Л л | лэ | L l | el | /l/ |
| М м | мэ | M m | em | /m/ |
| Н н | нэ | N n | en | /n/ |
| О о | о | O o | o | /o/, /ɔː/, /wo/, /uo/ |
| Оь оь | оь | Ö ö | ö | /ɥø/, /yø/ |
| П п | пэ | P p | pe | /p/ |
| Пп пп | Pp pp | /pː/ | ||
| ПI пI | пIа | Ṗṗ | pha | /p’/ |
| Р р | рэ | R r | er | /r/ |
| С с | сэ | S s | es | /s/ |
| Т т | тэ | T t | te | /t/ |
| ТI тI | тIа | Ṫṫ | tha | /t’/ |
| У у | у | U u | u | /uʊ/ |
| Уь уь | уь | Ü ü | ü | /y/ |
| Ф ф | фэ | F f | ef | /f/ |
| Х х | хэ | X x | xa | /x/ |
| Хь хь | хьа | Ẋ ẋ | ẋa | /ʜ/ |
| ХI хI | хIа | H h | ha | /h/ |
| Ц ц | цэ | C c | ce | /ts/ |
| ЦI цI | цIа | Ċ ċ | ċe | /ts’/ |
| Ч ч | чэ | Ç ç | çe | /tʃ/ |
| ЧI чI | чIа | Ç̇ ç̇ | ç̇e | /tʃ’/ |
| Ш ш | шэ | Ş ş | şa | /ʃ/ |
| Щ щ | щэ | |||
| (Ъ) ъ | чIогIа хьаьрк | Ə ə | ç̇oġa ẋärk | /ʔ/ |
| (Ы) ы | ы | |||
| (Ь) ь | кIеда хьаьрк | |||
| Э э | э | E e | e | /e/ etc. |
| Ю ю | ю | yu | /ju/ etc. | |
| Юь юь | юь | yü | /jy/ etc. | |
| Я я | я | ya | /ja/ etc. | |
| Яь яь | яь | yä | /jæ/ etc. | |
| I I | Iа | J j | ja | /ʡ/, /ˤ/ |
ლიტერატურა
რედაქტირება- ლ. სანიკიძე, ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 90-91.
რესურსები ინტერნეტში
რედაქტირებასქოლიო
რედაქტირება- ↑ 1.0 1.1 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. დაარქივებულია ორიგინალიდან — 2021-10-06. ციტირების თარიღი: 2019-12-31.