Ստալինյան մրցանակ
Ստալինյան մրցանակ (ռուս.՝ Сталинская премия), 1940-1954 թվականներին գիտության և տեխնիկայի, ռազմական գիտելիքների, գրականության և արվեստի բնագավառներում ունեցած ձեռքբերումների համար, ինչպես նաև արտադրական աշխատանքի մեթոդների արմատական կատարելագործմանն ուղղված ներդրումների համար ԽՍՀՄ քաղաքացիներին խրախուսելու նպատակով տրվող մրցանակ։ 1954 թվականից հետո չի շնորհվել, իսկ 1966 թվականին հավասարեցվել է նորաստեղծ ԽՍՀՄ Պետական մրցանակին։
| Ստալինյան մրցանակ | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | մրցանակ, շքանշան և պարգև |
| Կազմված է | Ստալինյան 1-ին աստիճանի մրցանակ, 2-րդ աստիճանի ստալինյան մրցանակ և Ստալինյան 3-րդ աստիճանի մրցանակ |
| Երկիր |  ԽՍՀՄ |
| Հիմնադրվել է | 1941 |
| Անվանված է | Իոսիֆ Ստալին |
Մրցանակի սահմանում խմբագրել
Ստալինյան մրցանակները կամ Ստալինի անվան մրցանակները սահմանվել են ԽՍՀՄ ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի երկու որոշումներով.
1) «Ստալինի անվան մրցանակի և թոշակի (կրթաթոշակ, կենսաթոշակ) սահմանման մասին»։ Ընդունվել է 1939 թվականի դեկտեմբերի 20-ին` Իոսիֆ Ստալինի 60-ամյա հոբելյանի կապակցությամբ։ Այն սահմանում էր 16 անուն մրցանակ, յուրաքանչյուրը 100 հազար ռուբլի գումարի չափով և շնորհվում էր ամեն տարի` գիտության և արվեստի գործիչներին, մեծագույն աշխատանքի համար` հետևյալ բնագավառներում.
- Ֆիզիկա-մաթեմատիկական գիտությունների
- Տեխնիկական գիտությունների
- Քիմիական գիտությունների
- Կենսաբանական գիտությունների
- Գյուղատնտեսական գիտությունների
- Բժշկական գիտությունների
- Փիլիսոփայական գիտությունների
- Տնտեսական գիտությունների
- Պատմա-բանասիրական գիտությունների
- Իրավաբանական գիտությունների
- Երաժշտության
- Գեղանկարչության
- Քանդակագործության
- Ճարտարապետության
- Թատերական արվեստի
- Կինեմատոգրաֆիայի
Նույն որոշմամբ սահմանվել էր նաև 10` առաջին (100 հազար ռուբլի), 20` երկրորդ (50 հազար ռուբլի) և 30` երրորդ (25 հազար ռուբլի) աստիճանների Ստալինյան մրցանակներ, որոնք պետք է շնորհվեին յուրաքանչյուր տարի, համապատասխանաբար` լավագույն հայտնագործության և ռազմական գիտելիքների ոլորտում մեծագույն ձեռքբերումների համար[1]։
2) «Գրականության ասպարեզում Ստալինի անվան մրցանակի սահմանման մասին»։ Ընդունվել է 1940 թվականի փետրվարի 1-ին։ Այն սահմանում էր չորս մրցանակ, յուրաքանչյուրը 100 հազար ռուբլու չափով, որը պետք է շնորհվեր գրականության մեծագույն ստեղծագործության համար։ Դրա հետ միասին շեշտվում էր, որ չորս մրցանակները շնորհվում էին յուրաքանչյուր ժանրի համար մեկ մրցանակ` պոեզիա, արձակ, դրամատուրգիա և գրական քննադատություն[2]։
Մրցանակների քանակը և գումարի չափը բազմիցս փոփոխվել է։ Որպես հավելում, 1949 թվականին սահմանվել է նաև «Ժողովուրդների միջև խաղաղության ամրապնդման համար» միջազգային Ստալինյան մրցանակը։ Բազմաթիվ վկայություններ կան այն մասին, որ Ստալինը անձամբ հետևում էր թեկնածուների ընտրությանը և հաճախ միանձնյա որոշում այն շնորհելու հարցը։
Մրցանակի պատմություն խմբագրել
Ստալինյան մրցանակի գումարները վերցվում էին Ստալինի աշխատանքների հրատարակության հոնորարներից, որոնք տպագրվում էին նաև արտասահմանում[3]։ Շատ հնարավոր էր, որ գումարներ էին տրամադրվում նաև նրա աշխատավարձից, քանի որ նա զբաղեցնում էր երկու բարձրագույն պաշտոն (ԽՄԿԿ Կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար և ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի նախագահ), որոնցից յուրաքանչյուրի համար նա ամսական ստանում էր 10 հազար ռուբլի։
1942-1943 թվականներին գրեթե բոլոր մրցանակակիրները, մրցանակից ստացված իրենց գումարները փոխանցել են Պաշտպանության հիմնադրամին[4]։ Այդ իսկ պատճառով 1944-1945 թվականներին Ստալինյան մրցանակ չի շնորհվել, քանի որ գումարները ծախսվում էին ռազմաճակատին նյութական օգնություն տրամադրելու համար։ Հաճախ մրցանակների գումարը ծախսվում էր բարեգործական նպատակների վրա[5]։ Մրցանակը տրվում էր ոչ թե ողջ վաստակի համար, այլ կոնկրետ աշխատանքի և որևէ ձեռքբերման համար։ Քանի որ այն սահմանվել էր որպես նյութական խթան, ապա շնորհվում էր հիմնականում միջին տարիքի կամ երիտասարդ գործիչների։ Սովորաբար մրցանակի հետ տրվում էր նաև շքանշան։ Մրցանակակիրները օգտվում էին կոնկրետ արտոնություններից` անվճար երթևեկություն, ԲՈւՀ-երում երեխաների անվճար ուսուցում և այլն։
Ամենաշատ Ստալինյան մրցանակ ստացել է ավիակոնստրուկտոր Սերգեյ Իլյուշինը (յոթ մրցանակ)։ Վեց անգամ մրցանակի արժանացել են կինոռեժիսորներ Իվան Պիրևը և Յուլի Ռայզմանը, կինովավերագրող Իլյա Կոպալինը, դերասան և ռեժիսոր Նիկոլայ Օխլոպկովը, գրող Կոնստանտին Սիմոնովը, կոմպոզիտոր Սերգեյ Պրոկոֆևը, դերասան Նիկոլայ Բոգոլյուբովը, ավիակոնստրուկտորներ Ալեքսանդր Յակովլևը, Արտեմ Միկոյանը և Միխայիլ Գուրևիչը։
Ստալինի մահից հետո, 1954 թվականից Ստալինյան մրցանակ այլևս չի շնորհվել։ Ստալինի անձի պաշտամունքը արմատախիլ անելու շրջանակներում, 1956 թվականին սահմանվեց Լենինյան մրցանակը, իսկ 1966 թվականին սահմանվել է ԽՍՀՄ Պետական մրցանակը, որը հավասարեցվել էր Ստալինյան մրցանակին։ Ստալինյան մրցանակի փաստաթղթերը, վկայականները և կրծքանշանները փոխարինվում էին Պետական մրցանակի փաստաթղթերով և նշաններով։
Հետաքրքիր փաստեր խմբագրել
Ստալինի անվան մրցանակակիրներից մի քանիսը հետագայում ենթարկվել են բռնաճնշումների, օրինակ` պետական գործիչ Նիկոլայ Վոզնեսենսկին, գեներալ-լեյտենանտ Պավել Մեշիկը, դերասան Վենիամին Զուսկինը։ Ստալինյան մրցանակը ետ է վերցվել գիտնական Սերգո Բերիայից, քաղաքական գործիչ Լավրենտի Բերիայից, ակադեմիկոս Անդրեյ Սախարովից և մի շարք այլ մրցանակակիրներից։
Հայազգի Ստալինյան մրցանակակիրներ խմբագրել
Ստորև ներկայացվում են այն հայազգիները, ովքեր արժանացել են Ստալինյան մրցանակի.
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Постановление СНК СССР об учреждении премии и стипендии имени Сталина. // Правда. 1939. № 351 (21 декабря).
- ↑ Постановление СНК СССР об учреждении премий имени Сталина по литературе. // Правда. 1940. № 32 (2 февраля).
- ↑ В. С. Бушин Культурки не хватает // Завтра, № 3(320), 2000]
- ↑ «…академики А. Е. Арбузов, С. С. Наметкин и А. Е. Порай-Кошиц внесли 200 тыс. рублей на приобретение вооружения для Красной Армии из Государственной премии, которой были удостоены в 1943 г.». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ «В. Ф. Войно-Ясенецкий передал 130 тыс. рублей из полученной им в 1946 премии первой степени «на помощь сиротам, жертвам фашистских извергов»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 20-ին.