Wiki Հայերեն 2024
ՀայերենDeutschEnglish

Դդում

Դդում
Դասակարգում
Թագավորություն Բույսեր (Plantae)
ՎերնաբաժինԲարձրակարգ բույսեր (Embryophyta)
Տիպ/ԲաժինԱնոթավոր բույսեր (Tracheophyta)
ԵնթատիպՍերմնավոր բույսեր (Spermatophytes)
ԿարգԴդմածաղկավորներ (Cucurbitales)
ԸնտանիքԴդմազգիներ (Cucurbitaceae)
ՏրիբաCucurbiteae
ՑեղԴդում (Cucurbita)
L., 1753

Դդում (լատին․՝ Cucurbita), դդմազգիների ընտանիքի միամյա և բազմամյա, մշակովի և վայրի բույսերի ցեղ է։ Հայտնի է 13, Հայաստանում մշակության մեջ՝ 3 տեսակ՝ խոշորապտուղ, կարծրակեղև կամ սովորական և մուշկային[1][2]։

Նկարագիրը խմբագրել

Արմատային համակարգն առանցքային է[3]։ Ցողունը մագլցող է, գետնատարած, ճյուղավորվող։ Տերևները հերթադիր են, ամբողջական կամ թաթաձև-բլթակավոր, խոշոր, երկար տերևակոթերով, թավոտ։ Ծաղիկները բաժանասեռ են, խոշոր, դեղին, մեկական։ Ծաղկում է մինչև ուշ աշուն։ Պտուղը կեղծ հատապտուղ է, մսալի, տարբեր մեծության, ձևերի և գույների[4]։ Պտուղները պարունակում են շաքարներ, հանքային և պեկտինային նյութեր, կարոտին (A-նախավիտամին), օսլա, վիտամիններ և այլն։ Դդմի սերմերից ստանում են յուղ, պատրաստում հակաճիճվային դեղամիջոց։ Օգտագործում են սննդի մեջ (եփած, տապակած մուրաբա)[5][6]։ Դդումը ջերմասեր է, երաշտա- և չորադիմացկուն[7]։

Տեսակներ և հայրենիք խմբագրել

Fruit of the 'Tromboncino' cultivar of the Crookneck (C. moschata) Group are eaten either when very young, or as mature winter squash.

C. moschata- ն համարվում է է Լատինական Ամերիկայի հիմնական դդմատեսակը, սակայն ծագման ճշգրիտ վայրն անորոշ է[8]։ Այն 4000-6000 տարի աճել է Մեքսիկայում, Բելիզում, Գվատեմալայում և Պերուում, հետագայում տարածվել է Բոլիվիայի, Էկվադորի, Պանամայի, Պուերտո Ռիկոյի և Վենեսուելայի մշակովի բույսերի ցանկում։ Այն, ընդհանուր առմամբ, աճում է հորդառատ անձրևներով տաք կլիմատներում ցածր բարձրությունների վրա, սակայն որոշ սորտեր հայտնաբերվել են ավելի քան 2200 մետր (7200 ֆ) բարձրություններում։ Ֆլորիդայում է մշակվել հայտնի Սամինոլ դդմատեսակը, դեռևս մինչև Կոլոմբոսի ժամանումը։  Տերևները աճում են 20-30 սանտիմետր[9] Groups of C. moschata include Cheese, Crookneck (C. moschata), and Bell.[10]:

C. pepo- ն ամենատարեցն է, եթե ոչ ամենահին կենցաղային տեսակը, որն աճել է ամենահին հայտնի վայրերում. 8,000-10,000 տարի առաջ Օահակա, Մեքսիկա և Օքեմպո, իսկ մոտ 7000 տարի առաջ Թոմայլոպոս, Մեքսիկա բնակավայրերում։ Հայտնի է, որ այն առաջին անգամ հանդիպել է Միսուրիում (ԱՄՆ), առնվազն 4000 տարի առաջ[11][12][13][14]։ C. pepo- ի ծագման մասին բանավեճերը շարունակվում են դեռևս 1857 թվականից[15]։ Ավանդաբար եղել են երկու հակադիր տեսություններ ծագման մասին.1) որ դա C. texana- ի ուղիղ ժառանգորդն է
2) որ C. texana- ն ուղղակիորեն նույն C. pepo-ն է[16][17][17][18][18][19][20][21]։
Կա մեկ ո՛չ ուտելի տեսակ` C. pepo var ՛՛ օվիֆերա՛՛[22]:

Մշակովի բույսերի սորտավորում խմբագրել

Կուլտիվաացիոն խումբբույսի անունընկարՆկարագրություն
Աքորնտուրբինատա Ցրտադիմացկուն,

սողացող թփերով, կոնաձև գլխիկ[23] նաև Աքորն սքաշ[24]

ՔոքոզալլԻոնգա Ամառային սքաշ (squash), ունի երկար փափուկ ցողուն, որի ծայրերին փոքր ծաղիկներ են[25], ցողունի ծայրը շատ փխրուն է, նախկին անվանումը՝ արագաշարժ Cocozelle von tripolis[24][25][26]:
Քրոքնեք տոտիկոլիա (նաև թորթիքալիս (torticollis) ) Ամառային սքաշ (Summer squash), որի պտուղները լինում են դեղին, սպիտակ կամ ոսկեգույն, աճում է գորշ ծածկույթ ունեցող թփի վրա, որը կարող է շատ երկարել և ունի փոքր-ինչ աղեղնաձև տեսք (wart-covered)[24] Crookneck squash[27][26]
Դդումպեպո
Ձմեռային ցնցուղ, սողացող բույս, կլոր, տափակ կամ օվալաձև, և կլոր կամ հարթ Դդում;[18][28], կորիզերն օգտագործում են յուղ ստանալու համար (pumpkin seed oil)[29]
Սքալոփքլայփետ; կոչվում է C. melopepo by Linnaeus Ամառային սաղավարտով, հանդիպում է կիսակլոր, կեղևը փոքր-ինչ ճեղքերով, ստորին մասը դեկորատիվ եզրերով[24] նաև Pattypan squash[18][30][31]
Ուղղակի պարանոց (Straightneck)տնտեսական Ամառային սաղավարտ, թուփ, դեղին կամ ոսկե պտուղ, աղեղնաձև, նման տոտիկոլիային , բայց ծայրահմասում նեղանում է[24]։ Ուղղակի պարանոցով սաղավարտ[25]
Մշակովի դդմիկfastigata Ամառային և ձմեռային դդմիկներ, երկարացվող կամ փոքր թփերով, կլորավուն, պղտոր սպիտակից մինչև գորշ կանաչ գույնի դդմիկներ, որոնք ստորին հատվածում փոքր-ինչ երկարավուն են[10];
Զուքինի / Կուրգեթտեցիլինդրիկա Ամառային սորտ, որն ամենատարածվածն է, գլանաձև պտուղներ, որոնք աճում են շուրջ 19 երկրներում[23] կոչվում է նաև ֆաստիգաթա (fastigata), նախկինում Զուքինի[25][32]
Դեկորատիվ բանջարեղենօվիֆերա Ոչ-ուտելի[32] բարակ, փռվող թուփ է, կանաչ կոշտ դդմիկներով, որոնք լինում են երեք տեսակի[33]

Օգտագործում խմբագրել

Դդումն ունի բազմաթիվ տեսակներ, որոնք օգտագործվում են որպես սնունդ[34]]: Քուքուրբիտա (Cucurbita) տեսակները նրանցից ամենապահանջվածներն են, օգտագործվում են սննդային արդյունաբերության մեջ, տարբեր եղանակներով կերակուների պատրաստման համար։ Չնայած կեղևը ամուր է և դառն, սակայն պտղամիսը քաղցրահամ է և շատ օգտակար[35][36],: Ուտելի են այս մշակովի սորտերի թ՛ե պտղամիսը, և թ՛ե կորիզները։ Շնորհիվ իրենց ամուր կեղևի, շատ դդմատեսակներ հնարավոր է պահպանել երկար ժամանակ, կորիզները ևս պահպանվում են երկար ժամանակ։ Ամառային դդմատեսակն ունի նուրբ, բարակ, ուտելի կեղև։ Մեծ կիրառություն ունեն նաև կորիզները (սերմերը), որոնք կիրառվում են ամբողջական և աղացած, բուսայուղերի պատրաստման համար, քաղցրավենիքի, սննդի և կերակուրների պատրաստման համար։ ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը (FAO) հաղորդում է, որ 2005 թ.-ի և 2009 թ-ի միջև ընկած ժամանակահատվածում առաջատարը հինգ երկրներում դդումն ունի կայուն վարկանիշ։ Այդ երկրներն են` Չինաստանը, Հնդկաստանը, Ռուսաստանը, Միացյալ Նահանգները և Եգիպտոսը։ 2012 թ. Իրանը տեղափոխվել է 5-րդ տեղ, Եգիպտոսը` 6-րդ տեղ։ Ներկայացված են այն առաջատար երկրները, որտեղ դդումի կիրառությունն անհամեմատ շատ մեծ է։

Դդմային կրեմ
Տաս առաջատար երկրներ — 2012[37]
ԵրկիրԱրտադրություն
(տոննա)
 Չինաստան6,140,840
 Հնդկաստան4,424,200
 Ռուսաստան988,180
 ԱՄՆ778,630
 Իրան695,600
 Եգիպտոս658,234
 Մեքսիկա522,388
 Ուկրաինա516,900
 Իտալիա508,075
 Թուրքիա430,402
Top 10 total15,663,449

Պատկերասրահ խմբագրել

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. ↑ «Тыква - калорийность, полезные свойства, польза и вред, описание - www.calorizator.ru». www.calorizator.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  2. ↑ «Тыква - полезные и опасные свойства тыквы». edaplus.info (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  3. ↑ «Польза и вред тыквы, полезные свойства и противопоказания тыквы». chtoem.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  4. ↑ «Блюда из тыквы. Рецепты». www.gastronom.ru. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  5. ↑ «Блюда из тыквы — 188 рецептов с фото. Что приготовить из тыквы?». www.iamcook.ru. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  6. ↑ «Тыква: витамины, польза, вред и калорийность». Женский журнал TutKnow: здоровье, мода, красота, отношения, дети (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  7. ↑ «Тыква - Google Որոնում». www.google.am. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  8. ↑ Wessel-Beaver, Linda (2000). «Evidence for the Center of Diversity of Cucurbita moschata in Colombia». Cucurbit Genetics Cooperative Report. 23: 54–55.
  9. ↑ [1]
  10. ↑ 10,0 10,1 [2]
  11. ↑ [3]
  12. ↑ [4]
  13. ↑ Wilson, Hugh D. «What is Cucurbita texana?». Free-living Cucurbita pepo in the United States Viral Resistance, Gene Flow, and Risk Assessment. Texas A&M Bioinformatics Working Group. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  14. ↑ Gibbon, Guy E.; Ames, Kenneth M. (1998). Archaeology of Prehistoric Native America: An Encyclopedia. New York: Routledge. էջ 238. ISBN 978-0-8153-0725-9.
  15. ↑ Kirkpatrick, Kurt J.; Wilson, Hugh D. (1988). «Interspecific Gene Flow in Cucurbita: C. texana vs. C. pepo». American Journal of Botany. Botanical Society of America. 75 (4): 519–527. doi:10.2307/2444217.
  16. ↑ Nee, Michael (1990). «The Domestication of Cucurbita (Cucurbitaceae)». Economic Botany. New York: New York Botanical Gardens Press. 44 (3, Supplement: New Perspectives on the Origin and Evolution of New World Domesticated Plants): 56–68. doi:10.1007/BF02860475. JSTOR 4255271. S2CID 40493539.
  17. ↑ 17,0 17,1 Andres, Thomas C. (1987). «Cucurbita fraterna, the Closest Wild Relative and Progenitor of C. pepo». Cucurbit Genetics Cooperative Report. 10: 69–71. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 Saade, R. Lira; Hernández, S. Montes. «Cucurbits». Purdue Horticulture. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  19. ↑ Sanjur, Oris I.; Piperno, Dolores R.; Andres, Thomas C.; Wessel-Beaver, Linda (2002). «Phylogenetic Relationships among Domesticated and Wild Species of Cucurbita (Cucurbitaceae) Inferred from a Mitochondrial Gene: Implications for Crop Plant Evolution and Areas of Origin». Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. Washington, DC: National Academy of Sciences. 99 (1): 535–540. Bibcode:2002PNAS...99..535S. doi:10.1073/pnas.012577299. JSTOR 3057572. PMC 117595. PMID 11782554.
  20. ↑ Soltis, Douglas E.; Soltis, Pamela S. (1990). Isozymes in Plant Biology. London: Dioscorodes Press. էջ 176. ISBN 978-0-412-36500-3.
  21. ↑ Decker-Walters, Deena S.; Staub, Jack E.; Chung, Sang-Min; Nakata, Eijiro; Quemada, Hector D. (2002). «Diversity in Free-Living Populations of Cucurbita pepo (Cucurbitaceae) as Assessed by Random Amplified Polymorphic DNA». Systematic Botany. American Society of Plant Taxonomists. 27 (1): 19–28. JSTOR 3093892.
  22. ↑ Decker, Deena S.; Wilson, Hugh D. (1987). «Allozyme Variation in the Cucurbita pepo Complex: C. pepo var. ovifera vs. C. texana». Systematic Botany. American Society of Plant Taxonomists. 12 (2): 263–273. doi:10.2307/2419320. JSTOR 2419320.
  23. ↑ 23,0 23,1 Paris, Harry S. (1986). «A Proposed Subspecific Classification for Cucurbita pepo». Phytologia. 61 (3): 133–138. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 13-ին.
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 [5]
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 [6]
  26. ↑ 26,0 26,1 [7]
  27. ↑ <ref name="mbccp"
  28. ↑ [8]
  29. ↑ Fürnkranz, Michael; Lukesch, Birgit; Müller, Henry; Huss, Herbert; Grube, Martin; Berg, Gabriele (2012). «Microbial Diversity Inside Pumpkins: Microhabitat-Specific Communities Display a High Antagonistic Potential Against Phytopathogens». Microbial Ecology. Springer. 63 (2): 418–428. doi:10.2307/41412429. JSTOR 41412429.
  30. ↑ «Cucurbita pepo». Missouri Botanical Garden. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  31. ↑ Heistinger, Andrea (2013). The Manual of Seed Saving: Harvesting, Storing, and Sowing Techniques for Vegetables, Herbs, and Fruits. Portland, OR: Timber Press. էջ 278. ISBN 978-1-60469-382-9.
  32. ↑ 32,0 32,1 [9]
  33. ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 3-ին.
  34. ↑ [https://hort.purdue.edu/newcrop/1492/cucurbits.html
  35. ↑ [10]
  36. ↑ [11]
  37. ↑ «Pumpkins, Squash, and Gourds». Food and Agriculture Organization of the United Nations. 2012. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 13-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել

Ընթերցե՛ք «դդում» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։
Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դդում» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դդում» հոդվածին։
Ստացված է «https:https://www.how.com.vn/wiki/index.php?lang=hy&q=Դդում&oldid=9570562» էջից
🔥 Top keywords: Գլխավոր էջՍպասարկող:ՈրոնելՀայոց ցեղասպանությունՀայաստանԿարմրուկՏոտոԳեյմինգՇառլ ԱզնավուրՀովհաննես ՇիրազՕքեյՀայոց ցեղասպանության զոհերի հուշահամալիրԵղիշե ՉարենցՔութեշՄայիսի 1 (տոն)Հովհաննես ԹումանյանՊարույր ՍևակՋրծաղիկՍևանա լիճԳարեգին ՆժդեհԲագրատ ԳալստանյանՎահան ՏերյանԿոմիտասՍեռական հարաբերությունՀամո ՍահյանՀայերենի այբուբենՍուրբ Հովհաննես մատուռ (Հարթագյուղ)Քիշ (կղզի)Կառլես ՊուչդեմոնՎարդանանք (պատմավեպ)Կիրանց (Տավուշի մարզ)Ծաղկեվանք (Արա լեռ)ԵրևանՀայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանումԱրարատԶվարթնոցի տաճարԽաչատուր ԱբովյանՋուրԱլմա-Աթայի հռչակագիրՎիքիպեդիա:Վիքին սիրում է հուշարձաններ 2022Գևորգ Մարզպետունի (վեպ)