Betchfessî oi
Li betchfessî OI, c' est on betchfessî scrijha ki rascove des mots ki s' prononçnut foirt diferinnmint totavå l' Walonreye, mins aprume avou li son "wè" u "wê" (/wɛ/ /wɛ:/) so Lidje, avou l' son "wâ" u "wa" (/wa/ /wa:/) après Nameur ey ene pårteye del Basse Årdene, avou l' son "ô" (oː) so Tchålerwè, avou l' son "on" (/ɔ̃/) après Bietris, et l' son "oû" (/ʊ:/) après Nivele.
Kékes dinêyes candjî
Rapoirt avou li scrijha oi do francès candjî
Les mots ki sont scrîts avou "oi" e walon ni sont djamåy les minmes ki les cis ki si scrijhèt avou "oi" e francès. Ces-la si scrijhnut e walon avou l' betchfessî oe (boire / boere), ubén les letes wè (Liégeois / Lidjwès) ou we (cawete -were).
Pôzicion dins l' mot candjî
Li betchfessî oi si mete rålmint tot å coron d' on mot (såf dins motoit et ôte tchoi).
On , mins s' pout ritrover al tiesse do mot (oizeur).
Prononçaedje dins les pårlers walons candjî
Walon do Levant candjî
E walon do Levant, li prononçaedje, c' est /we/ (wé) u /wɛː/ (wê), aprume divant «R»
Mins pus sovint /wɛ/ (wè) divant ene ôte cossoune.
Walon do Mitan et Bassårdene candjî
E walon do Mitan ey e l' pus grande pårt del Basse Årdene, li prononçaedje, c' est pacô /waː/ aprume divant «R» å coron do mot.
Mins å pus sovint, c' est /wa/.
- Coirnîmont (Cwarnîmont)
aschoûtez lu - licoine (licwane) aschoûtez lu
- poirfi (pwarfi) aschoûtez lu
- moirt (mwart) aschoûtez lu[1]
Walon do Coûtchant candjî
E walon do Coûtchant (et dins l' dizo di l' Årdene nonnrece), li betchfessî oi si rpononce come li betchfessî ô: /oː/ u /õ/, oubén /uː/ (Nivele, Courcele). C' est ossu l' prononçaedje rifrancijhî ki s' ôt dins ene grande sitindêye do payis po sacwants mots:
Rifondaedje avou u sins l' betchfessî oi candjî
Sacwants mots rfondous avou oi candjî
Bråmint des mots foirt corants :
- al fén do mot : foirt, foice, moirt, moite, poite, toide (stoide…)
- å mitan do mot : poirter (apoirter, repoirter…), toirtchî.
- å cminçmint do mot : oizeur (oizou), oizire, oirbire.
Sacwants mots nén rfondous avou oi candjî
C' est tos mots des minmes bodjes etimolodjikes, calkés enawaire do francès, la ki les prononçaedjes /wɛ/ et /wa/ n' egzistèt nén.
Istwere et djustifiaedje di l' atuze candjî
Li betchfessî oi n' esteut nén co e-n alaedje å raploû d' Mårcinele so li rfondaedje.
Il a stî atåvlé pa Jean-Pierre Hiernaux e 1999[2], tot veyant ki ci scrijha la:
- esteut ddja eployî po l' prononçaedje "wè" /wɛ/ a Lidje divant Feller.
- est åjheymint léjhou /wa/ (come si prononçaedje e Walon do Mitan ey el Basse Årdene), veyanmint ki c' est eto l' prononçaedje di ci scrijha la e francès.
Minme si l' prononçaedje do Coûtchant walon est pus målåjhey a rtrover avou les piceures classikes di lijhaedjes, ces-ci (fôrce, fôrt, pôrtér, môrt) sont trop près do scrijhaedje et do prononçaedje francès po-z esse acontés e li rfondaedje.
Li betchfessî OI n' aconte nén li longueur do son /wɛ/ ou /wa/ (mwârt, mwêrt <> mwate, mwète). Mins li stramaedje des disfondowes di "moirt" el Walonreye mostere bén ki, co a 13 plaeces, on-z a eto des prononçaedjes /wa/ et /wè/ (nén long) po "moirt".
Mapes ALW a corwaitî candjî
Mapes ALW (tôme I)