Кыргызстан икътисады
.svg){kind=small}
Кыргызстан икътисады , нигездә, сәнәгать һәм хезмәт күрсәтү өлкәсеннән тора, хезмәт яшендәге халыкның яртысыннан да кимрәге хезмәт өлкәсендә эшли [8] . 2011 елда мигрантларны акчалата күчерү күләме ил тулаем эчке продуктының 29% ын тәшкил итте.[9] .
| Кыргызстан икътисады | |
| Дәүләт |  Кыргызстан |
|---|---|
| Урын | Кыргызстан |
| Номиналь тулаем эчке продукт | 10 930 644 920 $[1] |
| Кеше башына ТЭП | 1606,7 $[2] |
| ТЭП (САМП) | 35 397 528 300 халыкара дуллыр[3] |
| Кеше башына САМП ТЭП | 5287,8 халыкара дуллыр[4] |
| Реаль ТЭП үсеш күрсәткече | 3,8 ± 0,1 процент[5] |
| Тулаем резервлары | 2 177 013 757 $[6] |
| Инфляция дәрәҗәсе | −0,5 ± 0,1 процент[7] |
 Кыргызстан икътисады Викиҗыентыкта | |
Сәнәгать энергетика һәм нефть чыгару тармагы белән күрсәтелә. Җиңел һәм азык-төлек сәнәгате предприятиеләре бар. АЗС базарын өлешчә Газпром нефть корпорациясе контрольдә тота[10] ул илнең төньягында заправка станцияләренең 63 % ына кадәр ия[11]. 1990 елларда республика Урта Азия күрсәткечләре буенча деиндустрияләштерүне һәм хәтта зур кимүне кичерә: 1990—2001 елларда Кыргызстанның тулаем эчке продукты 10,35 тапкыр кимегән (шул ук вакытта күрше Үзбәкстанда 3,45 тапкыр кимегән).[12] . Дәүләтнең тышкы бурычы җитди проблема булып тора, 2008—2012 елларда ул кискен арткан: 2083,8 млн доллардан 3031,1 млн долларга кадәр. Авыл хуҗалыгы продукциясенең зур өлеше экспортка җибәрелә. Туризм - Кыргызстан өчен мөһим керем чыганагы. 2008 елда илгә 2 миллионнан артык чит ил туристы килә, аларның керемнәре 509 миллион доллар була[13] . Кыргызстан бюджеты шулай ук Манас базасын арендалау сыйфатында АКШтан 63 млн. доллар ала [14] . Кече бизнес өлеше зур түгел-2013 елда кече һәм урта предприятиеләр персоналы (шәхси эшмәкәрләрдән һәм крестьян хуҗалыклары хезмәткәрләреннән башка) бары тик 87,7 мең кеше (икътисадта эшләүчеләрнең гомуми санының 3,9% ы) тәшкил итте. Шулай ук илдә 2013 елга 329,7 мең шәхси эшмәкәр (физик затлар) бар.[15] .
Чыгару тармагы үзгәртү
Кыргызстан җир асты байлыкларыннан чыгарыла:
- алтын ( Кумтор чыганагы) [16] ,
- терекөмеш ( Хайдаркан чыганагы) [17] ,
- аккургаш һәм вольфрам ( Трудовое аккургаш вольфрам ятмасы) [18] .
- Элегерәк, интенсив күмер казу эшләре алып барылган ( Кара-Кечин коңгырт күмер чыганагы ) [19] һәм башкалар. 1991-нче елда республикада 3148 мең тонна күмер казылган, 1995-нче елда бары тик 532 мең тонна[20] .
Еллык нефть чыгару күп түгел һәм әкренләп кими: 1991—2011 елларда ул 142,7 мең тоннадан 68,2 мең тоннага кадәр кимеде [21] . Шулай ук 2011 елда 14,9 миллион м³ табигый газ чыгарылды .
Энергия үзгәртү
Энергия йөртүчеләрнең гомуми запасларында Кыргызстанның өлеше [22] дөньяның 0,037% тәшкил итә (179 ил). Шул ук вакытта, бу запаслар структурасында 96,5% күмергә төшә.
Илнең гидроэнергетика потенциалына игътибар итергә кирәк. Бөтендөнья Энергия Советы (WEC) бәяләве буенча [23] . Тулаем теоретик гидроэнергопотенциал (Gross theoretical capability) - елына 163 ТВт ч сәг. Гомуми техник гидроэнергетика потенциалы (Техник яктан куллану мөмкинлеге) - елына 99 ТВт с/ел. Икътисадый гидроэнергопотенциал (Economically exploitable capability) - 55 ТВт ч с/ел. UNSD (2020 елның апреле) мәгълүматлары буенча 2017 елда Кыргызстанның гидроэлектростанцияләрендә электр энергиясе-брутто җитештерү (EES EAEC ) 14203 млн.кВт / сәг тәшкил иткән һәм, димәк, техник гидроэнергопотенциалны куллану дәрәҗәсе - 14,3%, ә икътисадый - 25,8% күләмендә бәяләнергә мөмкин.
Электр энергиясе индустриясе илнең социаль-икътисади комплексының иң мөһим тармагы. 1945 - 2016 елларда республикада электр җитештерү түбәндәге схема белән күрсәтелгән [24]
2018 ел ахырында электр энергиясе комплексы күрсәткечләре һәм Кыргызстан бәйсезлегенең 25 еллыгы өчен электр энергиясе тармагы үсеш тенденцияләре (1992—2016) ) түбәндә UNSD мәгълүматлары нигезендә бирелә ( БМО мәгълүматлары - 2019 һәм 2021 елның мартына кадәр мәгълүмат. ).
Энергетика үзгәртү
1. Электр энергиясе комплексы статистикасы
2018 ел ахырына билгеләнгән күәт - нетто электростанцияләр-3869 МВт, шул исәптән гидроэлектростанцияләр (ГЭС) — 3135 МВт (кара Кыргызстанның электр станцияләре исемлеге); электр энергиясен җитештерү-брутто - 15732 млн.кВт ч С, шул исәптән ГЭС - 14318 млн. кВт∙с.
Кыргызстанның электр энергетикасы комплексы бәйсезлек 25 ел эчендә (1992 елдан 2016 елга кадәр чор) төп күрсәткечләрнең түбәндәге динамикасы белән характерлана [25] :билгеләнгән куәт-нетто электростанцияләр (1 нче жядвял) һәм электр балансы (таблица 2) (2нче жядвял)
| Таблица 1 . Электр станцияләренең чиста сыйдырышлыгы төре һәм классы буенча, 1992-2016 (ел ахырында), МВт | |||||||||||||
| Электр станцияләре / еллар | 1992 | 1993 | 1994 | 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 |
| Электр станцияләре - барлыгы, шул исәптән: | 3504 | 3485 | 3632 | 3695 | 3689 | 3680 | 3691 | 3691 | 3697 | 3697 | 3697 | 3720 | 3720 |
| Органик ягулыкны яндыра торган җылылык электростанцияләре (ТЭС) | 788 | 769 | 757 | 738 | 733 | 727 | 730 | 730 | 728 | 728 | 728 | 810 | 810 |
| Гидроэлектростанцияләр (HPP) | 2716 | 2716 | 2875 | 2957 | 2956 | 2953 | 2961 | 2961 | 2969 | 2969 | 2969 | 2910 | 2910 |
| 1 нче таблицаның ахыры | |||||||||||||
| Электр станцияләре / еллар | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| Электр станцияләре - барлыгы, шул исәптән | 3720 | 3743 | 3728 | 3739 | 3741 | 3740 | 3859 | 3859 | 3859 | 3861 | 3864 | 3865 | 3865 |
| Органик ягулыкны яндыра торган җылылык электростанцияләре (ТЭС) | 810 | 802 | 784 | 793 | 796 | 796 | 795 | 795 | 795 | 797 | 800 | 801 | 801 |
| Гидроэлектростанцияләр (HPP) | 2910 | 2941 | 2944 | 2946 | 2945 | 2944 | 3064 | 3064 | 3064 | 3064 | 3064 | 3064 | 3064 |
| Таблица 2.Электр энергиясе балансы, 1992-2016 еллар, млн кВт∙ч | |||||||||||||||
| Баланс статьясы | 1992 | 1995 | 2000 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 |
| Җитештерү-брутто | 13789 | 14285 | 15983 | 16415 | 17082 | 14830 | 11789 | 11083 | 12100 | 15158 | 15168 | 14011 | 14572 | 13030 | 13262 |
| ТЭС МАР (органик ягулык), алардан | 4589 | 3105 | 2276 | 2156 | 2195 | 2094 | 1665 | 866 | 992 | 1019 | 989 | 907 | 1254 | 1906 | 1742 |
| ТЭС МАР (органик ягулык) - катнаш цикл | -- | -- | -- | -- | -- | 2094 | 1665 | 866 | 992 | 1019 | 989 | 907 | 1254 | 1906 | 1742 |
| ГЭС МАР | 9200 | 11114 | 13680 | 14259 | 14887 | 12736 | 10124 | 10217 | 11108 | 14139 | 14179 | 13097 | 13298 | 11100 | 11494 |
| Җитештерү-брутто - АР | -- | 66 | 27 | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | 7 | 20 | 24 | 26 |
| ТЭС АР (органик ягулык) | -- | 62 | 24 | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | 7 | 20 | 24 | 26 |
| ГЭС АР | -- | 4 | 3 | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- | -- |
| Электростанцияләрнең һәм җылылык җайланмаларының үз ихтыяҗлары | 300 | 200 | 96 | 0 | 0 | 256 | 217 | 229 | 238 | 233 | 235 | 199 | 270 | 244 | 182 |
| Җитештерү-нетто | 13489 | 14085 | 15887 | 16415 | 17082 | 14574 | 11572 | 10854 | 11862 | 14925 | 14933 | 13812 | 14302 | 12786 | 13080 |
| Импорт | -- | 254 | 321 | 0 | 0 | 4 | 102 | 52 | 116 | 174 | 177 | 0 | 286 | 729 | 331 |
| Экспорт | 2176 | 1622 | 3153 | 2684 | 2521 | 2579 | 868 | 1251 | 1828 | 2848 | 1840 | 377 | 72 | 184 | 199 |
| Гомуми тәэмин итү | 11313 | 12717 | 13055 | 13731 | 14561 | 11999 | 10806 | 9655 | 10150 | 12251 | 13270 | 13435 | 14516 | 13331 | 13212 |
| Статистик аерма | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 33 | 4 | 9 | 114 | 96 | 248 | 272 | 0 | 0 | 129 |
| Югалтулар | 1100 | 3457 | 3791 | 4256 | 4097 | 4583 | 3690 | 2758 | 2915 | 3389 | 3361 | 2841 | 3458 | 2668 | 2655 |
| Ягулык-энергетика чыганакларын табу һәм эшкәртүнең үз ихтыяҗлары, | 108 | 72 | 188 | 127 | 119 | 29 | 34 | 36 | 43 | 54 | 70 | 55 | 74 | 76 | 268 |
| Ахыргы куллану электр энергиясе | 10105 | 9188 | 9076 | 9348 | 10345 | 7354 | 7078 | 6852 | 7078 | 8712 | 9591 | 10267 | 10984 | 10587 | 10160 |
| Сәнәгать һәм төзелеш | 6004 | 3842 | 2782 | 3202 | 3553 | 1956 | 2028 | 1893 | 1764 | 2000 | 1985 | 1464 | 1175 | 2356 | 1709 |
| Химия һәм нефть химиясе заводлары | 9 | 6 | 4 | 86 | 95 | -- | -- | -- | -- | -- | -- | 32 | 43 | 32 | 16 |
| Эшкәртү сәнәгатенең һәм төзелешнең башка тармаклары | 5995 | 3836 | 2778 | 3116 | 3458 | 1956 | 2028 | 1893 | 1764 | 2000 | 1985 | 1432 | 1132 | 2324 | 1693 |
| Транспорт | 90 | 133 | 102 | 108 | 120 | -- | -- | -- | -- | -- | -- | 41 | 232 | 174 | 45 |
| Башка секторлар | 4011 | 5213 | 6192 | 6038 | 6672 | 5398 | 5050 | 4959 | 5314 | 6712 | 7606 | 8762 | 9577 | 8057 | 8406 |
| Көнкүреш кулланучылар | 1687 | 1910 | 2351 | 2949 | 3257 | 3342 | 3113 | 3073 | 3471 | 4546 | 5219 | 5529 | 7705 | 6915 | 7305 |
| Коммерция секторы һәм гомуми файдаланудагы предприятиеләр | -- | -- | -- | -- | -- | 1359 | 1266 | 1250 | 1411 | 1848 | 2122 | 2258 | 895 | 840 | 775 |
| Авыл, урман хуҗалыгы һәм балыкчылык | 1909 | 2830 | 3318 | 2545 | 2811 | 592 | 594 | 605 | 377 | 259 | 222 | 254 | 252 | 225 | 227 |
| Башкалар | 415 | 473 | 523 | 544 | 604 | 105 | 77 | 31 | 55 | 59 | 43 | 721 | 725 | 77 | 99 |
Искәрмә 2021 елның 3 февраль көнендә архивланган. : MAP (төп эшчәнлек җитештерүче) һәм AP ( автопродюсер) — шуңа бәйле рәвештә электр энергиясен җитештерү алар эшчәнлегенең төп төре булып тора һәм тормый
2. Электр энергиясенең төп оешмасы һәм төп предметлары
Төп энергия оешмасы - Сәнәгать, энергетика һәм җир асты байлыкларын куллану буенча дәүләт комитеты
Электр энергиясе индустриясенең төп предметлары [25] :: 1. «Милли энергетика холдинг компаниясе» ААҖ. 2. ГЭС Түбән Нарын каскады электр станцияләре (2870 МВт - Nizhny Naryn cascade of HPP in Kyrgyzstan), аерым алганда: Токтогул ГЭСы - 1200 МВт, Курпсай ГЭСы - 800 МВт, Таш-Кумыр ГЭСы-450 МВт, Шамалды-Сай ГЭС-240 МВт һәм Уч-Курган ГЭСы-180 МВт
Банк системасы үзгәртү
Кыргызстанның банк системасы ике дәрәҗәле системадан гыйбарәт, анда системаның беренче дәрәҗәсе Кыргызстан Республикасының Милли банкы (Кыргызстан банкы), ә икенчесе — коммерция банклары белән күрсәтелә [26] . Кыргызстанның Үзәк банкы эшчәнлегенең максаты-тиешле акчалата-кредит сәясәтен уздыру юлы белән бәяләрнең тотрыклылыгына ирешү һәм аны саклап калу. Бу максатка нигезләнеп, Кыргызстан Банкының төп бурычы - милли валютаның сатып алу сәләтен саклап калу, республиканың банк һәм түләү системасының эффективлыгын, куркынычсызлыгын һәм ышанычлылыгын тәэмин итү, озак вакытлы икътисадый үсешне алга этәрү тора[27] .
2021 елның 19 гыйнварына Кыргызстанда 23 коммерция банкы (Пакистан Мили банкының Бишкәк филиалын да кертеп) һәм коммерция банкларының 312 филиалы эшли. Банк системасының гомуми активлары 2021 елның 19 гыйнварына 289,5 миллиард сом тәшкил итә
2021 ел башында, банк системасының депозит базасы узган ел белән чагыштырганда 19,9 % артып, 180,9 миллиард сом тәшкил итә.
Кредит портфеленең гомуми күләме 162,6 миллиард сум тәшкил итә[28]
Инвестицияләр үзгәртү
2012 елда Казакъстан чит ил инвестицияләре буенча беренче урында (1 миллиард доллардан артык) Төркия икенче урында (450 миллион доллардан артык).
Хосусыйлаштыру үзгәртү
Кыргызстанда бәйсезлек чорында дәүләт милкенең шактый өлешен хосусыйлаштыру узды: 2011 елның 1 гыйнварына дәүләт 7334 объектны шәхси кулларга тапшырды (аларның 73,4%).[29] . Сәүдә һәм җәмәгать туклануы тулысынча хосусыйлаштырылган диярлек (97,7 % - 1918 объект) һәм көнкүреш хезмәте күрсәтү өлкәсе (99,9 % - 1236 объект . Башка өлкәләрдә хосусыйлаштыру акрынрак үсә - 2011 елның 1 гыйнварына 60.0 % (435 объект) төзелеш шәхси кулларга күчерелә, 50,8 % производство булмаган өлкәнең (636 объект), 63.1 % транспортның (186 объект), 45.3 % авыл хуҗалыгының (391 объект), 54,7 % (1282 объект) бүтән тармакларның объектлары күчә . 2010 елның февралендә илнең әйдәп баручы энергия бүлү компаниясе — «Северэлектро» хосусыйлаштырылды, аның контроле Бакиевлар кланына күчте[30]
Авыл хуҗалыгы үзгәртү
Республиканың аграр секторында крестьян (фермер) хуҗалыклары өстенлек итә (2013 елда 382,8 мең берәмлек), аларга 2013 елда илдә җитештерелгән авыл хуҗалыгы продукциясенең 96,5% туры килгән (күмәк хуҗалыкларга - 3,1 %, дәүләт хуҗалыкларына - 0,5%)[31] . Республикада деколлективлаштыру төгәлләнде диярлек. 2009-2013 елларда гына да Кыргызстанда күмәк хуҗалыклар саны 781дән 497 берәмлеккә кадәр, дәүләт хуҗалыклары 71тән 56га кадәр кимегән. . Терлекчелек республикада яхшы үсеш алган - 2012 елның 1 гыйнварына терлекләр 1338,6 мең мөгезле эре терлек, 5288,1 мең сарык һәм кәҗә, 388,9 мең ат, 59,2 мең дуңгыз, 4815,3 мең кошлар тәшкил итә[32] .
Тулаем эчке продукт үзгәртү
2009 елда Кыргызстанның ППС буенча тулаем эчке продукты — 14,7 млрд, 2010 елда — 14,893 млрд, 2011 елда — 16,106 млрд, 2012 елда — 16,38 млрд, 2013 елда — 18,439 млрд, 2014 елда — 19,382 млрд. [33]
Халык кереме үзгәртү
2017 елга уртача хезмәт хакы 15 670 сом (224,82 АКШ доллары) иде. 2018 ел өчен уртача хезмәт хакы 15 778 сом иде, бу 230 АКШ доллары. 2019 елга минималь хезмәт хакы ай саен 1750 сом (25,11 АКШ доллары). [34] . 2019 елга уртача хезмәт хакы 16,478 сом иде, бу $ 235 АКШ доллары.
Искәрмәләр үзгәртү
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.CD?locations=KG
- ↑ https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.PCAP.CD?locations=KG
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ http://www.imf.org/external/datamapper/NGDP_RPCH@WEO?year=2016
- ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы.
- ↑ http://www.imf.org/external/datamapper/PCPIEPCH@WEO?year=2016
- ↑ Когда казахи купят Киргизию?
- ↑ StanRadar.com: "Кыргызстан намерен удвоить свой ВВП"
- ↑ «Газпром нефть» заправит Киргизию. Компания удвоит количество АЗС в стране, archived from the original on 2017-11-08, retrieved 2021-07-13
- ↑ РБК daily: «Газпром нефть» развернётся в Киргизии(үле сылтама)Калып:Недоступная ссылка
- ↑ Турдиев Т.И. Историко-экономические и региональные предпосылки социальной турбулентности в Кыргызстане // Социальная политика и социология. - 2013. - № 2-2 (93). - С. 80
- ↑ Турсезон «Иссык-Куль — 2009» оказался слабым(недоступная ссылка).Дата обращения: 23 июня 2010. Архивировано 24 мая 2012 года.
- ↑ Аренду американской базы «Манас» в Киргизии продлят на год(үле сылтама)
- ↑ Табалдиева А.С., Ибраимова И.О. Малый и средний бизнес в Кыргызстане // Наука, новые технологии и инновации. - 2015. - № 3. - С. 123
- ↑ Кого привлекает блеск киргизского золота?. әлеге чыганактан 2013-05-18 архивланды. 2021-07-13 тикшерелгән.
- ↑ Хайдарканская группа месторождений (Средняя Азия)
- ↑ НОК потерял олововольфрамовое месторождения в Киргизии. әлеге чыганактан 2007-12-10 архивланды. 2021-07-13 тикшерелгән.
- ↑ Ж.Ибралиев: Кара-Кече. На развалинах киргизской угольной империи, archived from the original on 2008-09-23, retrieved 2021-07-13
- ↑ Камчыбеков Д.К. Угольная промышленность Кыргызстана и её роль в топливно-энергетическом комплексе // Уголь. - 2013. - № 12. - С. 22
- ↑ Кунакунов М.К. Динамика развития государственно-частного партнерства в Кыргызстане // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. - 2013. - Т. 13. - № 12. - С. 145
- ↑ Запасы энергоносителей. Энергетический потенциал. eeseaec.org (Обновлено: 29 мая 2019 г.). әлеге чыганактан 2021-05-21 архивланды. 2021-07-13 тикшерелгән.
- ↑ WEC. 2010 Survey of Energy Resources.
- ↑ Энергоэкономическая модель СНГ.(үле сылтама)
- ↑ 25,0 25,1 Энергетический профиль Кыргызстана. eeseaec.org (Обновлено 17 сентября 2020 г.).
- ↑ Закон Кыргызской Республики «О банках и банковской деятельности в Кыргызской Республике». Национальный банк Кыргызской Республики. 2013-04-26 тикшерелгән.
- ↑ Закон Кыргызской Республики «О Национального банка Кыргызской Республики». Национальный банк Кыргызской Республики. 2013-04-26 тикшерелгән.
- ↑ Тройка крупнейших банков КР на начало 2021 года (2021-02-10). 2021-02-10 тикшерелгән.
- ↑ Ниязалиев К.С. Формирование многоукладности экономики как фактор развития конкуренции в Кыргызстане // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. - 2014. - Т. 14. - № 1. - С. 35
- ↑ Киргизская оппозиция критикует приватизацию «Северэлектро»
- ↑ Элеманова А.Ч. Аграрный сектор Кыргызстана в условиях вступления в Евразийский экономический союз (ЕАЭС) // Известия ВУЗов Кыргызстана. - 2015. - № 1. - С. 125
- ↑ Турдубаев Т.Ж., Альмеев И.А., Осмоналиев С.К. Сохранение и совершенствование пород овец и коз в Кыргызстане // Овцы, козы, шерстяное дело. - 2013. - № 2. - С. 109
- ↑ The World Bank
- ↑ Minimum wage in Kyrgyzstan does not correspond to subsistence minimum: Federation of Trade Unions - AKIpress News Agency
