Kuzey Atlantik Antlaşması

Antlaşma, 4 Nisan 1949'da Washington, D.C.'de, Amerikalı diplomat Theodore Achilles tarafından yönetilen bir komite tarafından imzalandı. Daha önce 22 Mart ve 1 Nisan 1948 tarihleri arasında Pentagon'da gizli görüşmeler yapıldı ve Achilles şunları söyledi:

Görüşmeler yaklaşık iki hafta sürdü ve sona erdiğinde bir antlaşmanın olacağı anlaşılmıştı ve benim bir taslağım kasamın alt çekmecesinde bulunuyordu. Bu taslağı, Jack [Hickerson] dışında kimseye göstermedim. Keşke saklasaydım, ama 1950'de Bakanlık'tan ayrıldığımda, görevli olarak kasada bıraktım ve arşivlerde izini sürme fırsatım olmadı. Son olarak Kuzey Atlantik Antlaşması, ilk taslağımın genel biçimine ve birçok ifadesine sahipti, ancak önemli farklılıklar taşıyordu. Bu taslak, Rio Antlaşması'ndan ve henüz imzalanmamış olan sağlanan Brüksel Antlaşmasına büyük ölçüde benziyordu.^[1]

Achilles'a göre anlaşmanın bir diğer önemli yazarı John D. Hickerson'du:

Diğer tüm insanlardan daha fazla, Jack Antlaşma'nın doğası, içeriği ve biçimiyle ilgili sorumluydu... Antlaşma, tek kişilik bir Hickerson antlaşmasıydı.^[1]

Kuzey Atlantik Antlaşması, NATO'nun temel bir bileşeni olarak, II. Dünya Savaşı sonrası devletler arası gerilimli ilişkileri önlemek isteyen ABD'nin bir ürünüdür ve sonuç olarak Avrupa'da çok taraflılığı sağlamıştır.^[2] Antlaşma, ABD'nin Avrupa güçleriyle olan kolektif savunma düzenlemesinin bir parçasıdır, uzun ve düşünceli bir süreci takip eder. Antlaşma, Sovyetler Birliği'nin Batı Avrupa'ya saldırısıyla ilgili bir silahlı saldırısına karşı göz önünde bulundurularak oluşturulmuş olsa da, Soğuk Savaş sırasında karşılıklı savunma maddesi hiçbir zaman devreye sokulmamıştır.^[3][4]

Kuzey Atlantik Antlaşması'nı imzalayan taraflar, "demokrasi, bireysel özgürlük ve hukukun üstünlüğü prensiplerine dayanan, halkların özgürlüğünü, ortak mirası ve medeniyetini koruma kararlılığındadır."^[5]

Kurucu üyeler değiştir

Aşağıdaki on iki devlet, antlaşmayı imzalayarak NATO'nun kurucu üyeleri haline geldi. Aşağıdaki liderler, ülkelerinin yetkilileri olarak 4 Nisan 1949'da Washington, D.C.'de anlaşmayı imzaladılar.^[6][7]

•  Belçika – Başbakan ve Dışişleri Bakanı Paul-Henri Spaak ile Büyükelçi Baron Robert Silvercruys.
•  Kanada – Dışişleri Bakanı Lester B. Pearson ve Büyükelçi H. H. Wrong.
•  Danimarka – Foreign Minister Gustav Rasmussen and Ambassador Henrik Kauffmann
•  Fransa – Dışişleri Bakanı Robert Schuman ve Büyükelçi Henri Bonnet.
•  İzlanda – Dışişleri Bakanı Bjarni Benediktsson ve Büyükelçi Thor Thors.
•  İtalya – Dışişleri Bakanı Carlo Sforza ve Büyükelçi Alberto Tarchiani.
•  Lüksemburg – Dışişleri Bakanı Joseph Bech ve Büyükelçi Hugues Le Gallais [lb]
•  Hollanda – Dışişleri Bakanı Dirk Stikker ve Büyükelçi Eelco van Kleffens.
•  Norveç – Foreign Minister Halvard M. Lange and Ambassador Wilhelm von Munthe af Morgenstierne
•  Portekiz – Dışişleri Bakanı José Caeiro da Mata ve Büyükelçi Pedro Teotónio Pereira.
•  Birleşik Krallık – Dışişleri Bakanı Ernest Bevin ve Büyükelçi Oliver Franks.
•  ABD – Dışişleri Bakanı Dean Acheson.

Kurucu olmayan üyeler değiştir

İlk 12 kurucu devletten sonra ve Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce aşağıdaki dört devlet antlaşmaya katıldı:

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının sonrasında katılan üyeler değiştir

Sovyetler Birliği'nin dağılmasından sonra aşağıdaki 16 devlet antlaşmaya katıldı:

Sonradan kapsamın dışına çıkan bölgeler değiştir

Hiçbir devlet antlaşmadan çekilmedi, ancak bazı üye devletlerin bağımlılıkları bağımsız hale geldikten sonra üyelik talebinde bulunmadılar.

Madde 1 değiştir

Antlaşmanın 1. maddesi, üye tarafların "uluslararası barış ve güvenliğin, adaletin tehlikeye atılmaması için barışçıl yollarla çözülmesi gereken uluslararası anlaşmazlıkları çözmeyi" taahhüt ettiğini ve Birleşmiş Milletler'in amacıyla uyumsuz bir şekilde, uluslararası ilişkilerinde herhangi bir biçimde güç veya kullanma tehdidinden kaçınmayı taahhüt ettiklerini belirtir.

Üyeler, Birleşmiş Milletler Şartı'na uygun olarak, Kuzey Atlantik bölgesinde istikrar ve refahı teşvik etmeyi amaçlarlar.

Madde 2 değiştir

Antlaşmanın 2. maddesi, "Taraflar, özgür kurumlarını güçlendirerek, bu kurumların temellerine dayandığı ilkelerin daha iyi anlaşılmasını sağlayarak ve istikrar ve refah koşullarını teşvik ederek, barışçıl ve dostane uluslararası ilişkilerin daha da gelişimine katkıda bulunacaklardır. Uluslararası ekonomik politikalarında çatışmayı ortadan kaldırmaya çalışacaklar ve tüm veya herhangi biri arasındaki ekonomik işbirliğini teşvik edeceklerdir." şeklinde hüküm verir. Bu madde bazıları tarafından Pearson'un bu maddeyi antlaşmaya dahil etmesini istemesinin ardından "Kanada Maddesi" olarak adlandırılır.^[8][9] Madde, bir ticaret konseyi, kültürel program, teknoloji paylaşımı ve bir bilgi programı için önerileri içeriyordu. Bunlardan sadece son ikisi kabul edildi. Yine de, bazı gözlemciler tarafından üyeler arasındaki ticaret anlaşmazlıkları hakkında yorum yapılırken gündeme getirilmiştir.^[10]

Madde 3 değiştir

Anlaşmanın 3. maddesi, "Bu Anlaşmanın amaçlarını daha etkili bir şekilde gerçekleştirmek için, Taraf Devletler, ayrı ve birlikte, sürekli ve etkili yardım ve dayanışma araçlarıyla, silahlı saldırıya karşı direnme yeteneklerini bireysel ve kolektif olarak koruyacak ve geliştireceklerdir." şeklindedir.^[11]

Son dönemde madde, 2006 yılında GSYİH harcamaları için %2 hedefinin temeli olarak yorumlanmıştır. Bu ölçüm, 2014 Galler zirvesi sırasında yeniden onaylanmıştır.^[12][13]

Aynı zamanda üye devletleri güçlendirmek amacıyla bir yetkiyi güçlendirmek için temel bir kavram olarak da kullanılmıştır: büyük felaketlere, altyapı arızalarına veya geleneksel silahlı saldırılara karşı direnme ve toparlanma yeteneği. Bu taahhüt ilk kez 2016 Varşova zirvesi sırasında kabul edilmiş ve 2021 yılındaki COVID-19 pandemisinin ardından daha da tekrarlanmış ve açıklığa kavuşturulmuştur. NATO belgelerine göre, bu yedi ana alanı içermesi gerektiği anlaşılmıştır:^[14][15]

• Hükûmetin bir kriz sırasında sürekliliği
• Enerji ve enerji şebekesi altyapısının güçlendirilmesi
• Göç kontrolü
• Gıda ve su güvenliği
• Tıbbi acil durumlar
• Güçlü sivil iletişim
• Etkili ulaşım ağları^[16]

Madde 4 değiştir

Madde 4, genellikle NATO'nun askeri operasyonlarının başlangıç noktası olarak kabul edilir ve bu nedenle acil durumlar veya aciliyet gerektiren durumlar için tasarlanmıştır. Resmi olarak, "taraflardan herhangi birinin toprak bütünlüğü, siyasi bağımsızlığı veya güvenliği tehdit edildiğinde" askeri konularda destek yapılmasını öngörüyor. Bu madde harekete geçirildiğinde, sorun Kuzey Atlantik Konseyi'nde görüşülür ve Tüm ittifak devletleri adına ortak bir karar ve (lojistik, askeri veya başka bir şekilde) desteğe resmi olarak yol yol açar. İttifak'ın kurulmasından bu yana resmi olarak yedi kez devreye alındı:^[17][18][19]

Madde 4 çağrıları

Ülke	Tarih	Nedeni	Sonuç
Türkiye	Şubat 2003	Irak Savaşı.[17][20]	Caydırıcılık Harekâtı.[21]
	Haziran 2012	2012 Türk F-4 Phantom uçağının düşürülmesi.[17]	Etkin Sınır Harekâtı.[22]
	Ekim 2012	Suriye İç Savaşı sırasında Suriye-Türkiye sınırındaki çatışmalar[17]
Letonya[23]  Litvanya[24]  Polonya[25]	Mart 2014	Kırım'ın Rusya Federasyonu tarafından ilhakı	Romanya, Bulgaristan ve Türkiye tarafından deniz, kara ve hava kuvvetlerinin konuşlandırılması. Üye ülkeler ve uluslararası toplumun yaptırımları kınaması ve Ukrayna'yı desteklemesi. Ukrayna hükûmetine tıbbi yardım sağlanması.[26][27][28][29]
Türkiye	Temmuz 2015	IŞİD'in üstlendiği 2015 Suruç saldırısı ve güney sınırındaki diğer güvenlik sorunları.[19][30][31][32]	Saldırının kınanması ve Türkiye'deki NATO varlıklarının arttırılması.[32][33]
	Şubat 2020	Suriye İç Savaşı'ndaki çatışmalarının bir parçası olarak artan gerginlikler, Türk birliklerine yönelik Suriye rejimi ve Rus hava saldırıları[17][34][35]	Türk hava savunmasının NATO tarafından güçlendirilmesi.[36][37]
Bulgaristan  Çekya  Estonya  Letonya  Litvanya  Polonya  Romanya  Slovakya[38]	Şubat 2022	2022 Rusya'nın Ukrayna'yı işgali.[39]	Ayrıca bakınız: 2022 NATO sanal zirvesi Savunmanın güçlendirilmesi, Ukrayna'ya malzeme desteği ve NATO Mukabele Gücünün etkinleştirilmesi.[40][41][42][43][44]

Ayrıca, Madde 4'ün resmi olarak çağrılmadığı ancak tehdit edildiği durumlar da yaşanmıştır. Aslında bu, Article 4'ün orijinal amaçlarından biri olarak görülmüştür: sorunları yükseltmek ve üye ülkelere caydırıcılık sağlamak için bir araç olarak kullanmak. Örneğin, Kasım 2021'de Polonya Dışişleri Bakanlığı, Belaruslu göçmen krizi nedeniyle Article 4'ü tetiklemeyi düşünmüş, ancak resmi olarak talep edilmemiştir.^[45][46][47]

15 Kasım 2022 tarihinde Ukrayna sınırına yakın Przewodów köyü yakınlarında Polonya topraklarına bir füze saldırısı düzenlendi. Bu olay, Rusya'nın Ukrayna şehirlerine ve enerji tesislerine saldırısı sırasında gerçekleşti. 2022 Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sırasında NATO topraklarına atılan ilk füze olayıydı. NATO Genel Sekreteri, Polonya Devlet Başkanı ile görüştü, ancak Madde 4 konvansiyonu çağrısı yapılmadı, hükûmet bunu düşündüğü görüşmelerde bulundu.^{[48][49][50][51][52][53][54][54][55][56]}

Madde 5 değiştir

Antlaşmanın önemli bir bölümü, 5. Madde'dir. Bu taahhüt maddesi, casus foederis'i tanımlar. Her üye devlet, 6. Madde tarafından tanımlanan bölgelerde bir üye devletine karşı düzenlenen bir silahlı saldırının hepsine karşı düzenlenmiş bir saldırı olarak kabul etmeyi taahhüt eder. Böyle bir saldırı durumunda, her üye devlet, "Kuzey Atlantik bölgesinin güvenliğini yeniden tesis etmek ve sürdürmek için gerekli gördüğü herhangi bir eylemi, silahlı kuvvetlerin kullanımı dahil" alarak yardımcı olmalıdır. Bu madde yalnızca bir kez harekete geçirilmiş olsa da, birçok diğer durumda değerlendirilmiştir.

11 Eylül saldırıları değiştir

NATO tarihinde yalnızca bir kez devreye sokulmuştur. 2001 yılında Amerika Birleşik Devletleri'ne yapılan 11 Eylül saldırıları sonrasında olmuştur. Madeyi devreye alma işlemi, 4 Ekim 2001 tarihinde onaylanmıştır, NATO'nun saldırıların gerçekten Kuzey Atlantik Antlaşması'nın şartlarına uygun olduğunu belirlemesiyle gerçekleşmiştir. 11 Eylül saldırılarına yanıt olarak NATO tarafından alınan sekiz resmi eylem arasında Eagle Assist Harekâtı ve Akdeniz'de teröristlerin veya kitle imha silahlarının taşınmasını engellemeyi amaçlayan deniz operasyonu olan Etkin Çaba Harekâtı da bulunmaktadır, aynı zamanda gemilerin güvenliğini artırmayı da amaçlamıştır. Etkin Çaba, 4 Ekim 2001 tarihinde başlamıştır.^{[57][58][59][60]}

Madde 5 çağrıları

Ülke	Tarih	Nedeni
Türkiye	Haziran 2012	Ana madde: 2012 Türk F-4 Phantom uçağının düşürülmesi Türk askeri jetinin "silahsız" olduğu, Suriye'ye "13 deniz mili" uzaklıkta, "uluslararası sularda" iken "yerli radar sistemlerini test etmek amacıyla tek başına bir görev" üzerinde iken düşürülmesi. 25 Haziran'da, Türkiye Başbakan Yardımcısı'nın 5. Madde'yi gündeme getirmeyi niyetlediğini söylendi.[61][62][63]
	Ağustos 2012	Ana madde: Süleyman Şah Türbesi Recep Tayyip Erdoğan: "Süleyman Şah Türbesi [Suriye'de] ve etrafındaki arazi bizim topraklarımızdır. O anıta karşı olumsuz bir hareketi göz ardı edemeyiz, çünkü bu, topraklarımıza yapılmış bir saldırı olurdu ve aynı zamanda NATO topraklarına yapılmış bir saldırı olurdu... Herkes görevini biliyor ve gerekeni yapmaya devam edecektir."[64]
Birleşik Krallık  ABD	Ağustos 2022	Birleşik Krallık Savunma Komitesi Başkanı Tobias Ellwood, Ukrayna'daki Zaporijya Nükleer Santrali'ne karşı bilinçli bir saldırının radyasyon sızıntısına yol açabileceğini ve bu durumun 5. Madde'yi ihlal edeceğini belirtti. Bu açıklama, 2022 Rusya'nın Ukrayna'ya saldırısının sırasında Rusya tarafından işgal edilmiş santralde nükleer bir felaketin meydana gelebileceği korkuları üzerine yapıldı. Ertesi gün Amerikalı milletvekili Adam Kinzinger, NATO ülkelerine radyasyon sızıntısının insan ölümlerine yol açacağını ve bu durumun 5. Madde'nin otomatik olarak devreye girmesi anlamına geleceğini söyledi.[65]
Arnavutluk	Ekim 2022	Arnavutluk Başbakanı Edi Rama, hükûmetinin, 15 Temmuz 2022'de kritik ve hükûmet altyapısına yönelik gerçekleştirildiğine inanılan ve büyük olasılıkla İran adına devletle ilişkilendirilen siber suçlular tarafından gerçekleştirilen büyük çaplı bir siber saldırıya yanıt olarak 5. Madde'yi devreye sokmayı düşündüğünü açıkladı.[66][67]

Madde 6 değiştir

Madde 6, Madde 5'in sadece Avrupa, Kuzey Amerika, Türkiye ve Atlantik adalarında bulunan üye devletlerin topraklarını kapsadığını belirtmektedir.

Ağustos 1965'te ABD Dışişleri Bakanlığı, ABD Savunma Bakanlığı ve NATO'nun hukuk birimi, Hawaii eyaletine yapılan bir saldırının antlaşmayı tetiklemeyeceği, ancak diğer 49 eyalete yapılan bir saldırının tetikleyeceği konusunda görüş birliğindeydi. Kuzey Afrika sahilinde bulunan Ceuta ve Melilla şehirleri, Fas'ın iddialarına rağmen NATO koruması altında değildir. Hukuk uzmanları, diğer maddelerin İspanyol Kuzey Afrika şehirlerini kapsayabileceğini yorumlamışlarsa da bu görüş pratikte test edilmemiştir. Bu aynı zamanda 2020 İdlib saldırısı gibi olayların Madde 5'i tetiklememesinin nedenidir, çünkü saldırıya uğrayan Türk askerleri Suriye'dedir.^[68][69][70]

16 Nisan 2003 tarihinde NATO, Afganistan'daki Uluslararası Güvenlik Destek Gücü'nü (ISAF), 42 ülkenin askerlerini içeren bir görevi yönetmeyi kabul etti. Karar, ISAF'ı o dönemde yöneten Almanya ve Hollanda'nın talebi üzerine alındı ve on dokuz NATO büyükelçisi oybirliğiyle onayladı. Kontrolün NATO'ya devri 11 Ağustos'ta gerçekleşti ve NATO'nun tarihinde ilk kez Madde 6 tarafından belirlenen bölge dışındaki bir görevi yönetti.^[71]

Madde 7 ve Madde 8 değiştir

Diğer uluslararası yükümlülüklerle (BM hariç, çünkü Madde 7 ile NATO tarafından BM dikkate alınmaz) veya iki NATO üyesi arasındaki askeri çatışma durumunda, Madde 8 devreye girer. Bu, özellikle bir üye diğer bir üye aleyhine askerî harekâta katılırsa, söz konusu üyeler için antlaşmanın uygulanmasına ara verilebileceği durumlarda önemlidir. Bu durum henüz gerçekleşmedi, ancak NATO müttefikleri arasında bu tehdide yakın birkaç askeri anlaşmazlık yaşandı.

NATO içi anlaşmazlıklar

Tarih	Sorun yaşayanlar		Anlaşmazlık
1958–1961, 1972–73 ve 1975–76	Belçika  Birleşik Krallık  Batı Almanya	İzlanda	Morina Savaşları
1974	Yunanistan	Türkiye	Kıbrıs Barış Harekâtı
1994-1996	Kanada	İspanya	Kalkan Savaşı
1992–günümüz	Yunanistan	Türkiye	Ege sorunu

Madde 9 değiştir

Madde Kuzey Atlantik Konseyi'ni kurar ve konsey yetkisini doğrudan antlaşmadan alır. Antlaşmada belirtilen başlıca hedefleri, Madde 3 ve Madde 5'in yürütülmesidir.

Madde 10 değiştir

Madde 10, diğer ülkelerin NATO'ya katılma sürecini belirler, bu da mevcut NATO üyeleri tarafından oybirliğiyle kabul edilmesiyle gerçekleşir. Ayrıca, yeni NATO üyeleri bölgesel olarak sadece diğer Avrupa ülkelerinden oluşabilir. Uygulamada, madde, bir ülkenin NATO üyesi olabilmesi için izlemesi gereken bir dizi eylem planına dönüşmüştür, bunlar arasında Üyelik Eylem Planı (MAP) mekanizması ve Arttırılmış Diyalog formülü bulunur.^[72][73]

Madde 11 değiştir

Madde 11, antlaşmanın ilk onay sürecini içeriyordu. Her imzacı ülke, antlaşmayı kendi anayasa süreçleri aracılığıyla onaylamak zorundaydı. Antlaşmanın yürürlüğe girebilmesi için Belçika, Kanada, Fransa, Lüksemburg, Hollanda, Birleşik Krallık ve Amerika Birleşik Devletleri tarafından onaylanması gerekiyordu.

Madde 12 değiştir

Madde 12, antlaşmanın nasıl değiştirilebileceğini belirtir; bu tür değişiklikler hâlâ Kuzey Atlantik bölgesini etkiliyorsa ve Birleşmiş Milletler Şartı'nı ihlal etmiyorsa. Uygulamada, sadece NATO'nun yargı alanına hangi bölgelerin girdiğini açıkça belirlemek için kullanılmıştır.

Madde 13 değiştir

Madde 13, bir üyenin NATO'dan ayrılma sürecini belirler, bu süreç üye devletin, antlaşmanın imzacısı olarak rol oynayan ABD hükûmetine bir yıl önceden bildirimde bulunmasını içerir, ardından bildirimi ABD diğer üye devletlere duyurur. 13. Madde, üye devletlerce söz konusu olmamıştır. Ancak Cezayir, Malta ve Kıbrıs bağımsız oldukları için NATO'nun korumasından çıkmışlardır

Fransa, NATO'nun askeri komuta yapısından çekilmiştir ancak tamamen NATO'dan çekilmemiştir. 2009 yılında tekrar katılmıştır; Aynı durum 1974'te Yunanistan'da gerçekleşmiştir. 1980 yılında tekrar katılmıştır.

Madde 14 değiştir

Madde 14, NATO'nun resmi dillerini İngilizce ve Fransızca olarak belirler ve Amerika Birleşik Devletleri hükûmetinin antlaşmanın diğer üye devletlerine kopyalarını duyurması gerektiğini belirtir.

İmzalanmasından bu yana yapılan değişiklikler değiştir

Antlaşmanın yazılmasından bu yana yapılan değişiklikleri yansıtan üç resmi dipnot yayınlandı:^[74]

Madde 6:

• 5. Madde'nin uygulandığı bölgelerin tanımı, 22 Ekim 1951 tarihinde imzalanan Türkiye'nin NATO Antlaşması'na Katılımına İlişkin Protokolün 2. Maddesi ile yeniden düzenlendi.

Madde 6:

• 16 Ocak 1963 tarihinde Kuzey Atlantik Konseyi, Fransa'ya ait eski Cezayir departmanları açısından, bu Antlaşma'nın ilgili maddelerinin 3 Temmuz 1962 tarihi itibarıyla uygulanamaz hale geldiğini belirtti.

Madde 11:

• Antlaşma, tüm imzacı devletlerin onaylarının verilmesinin ardından 24 Ağustos 1949'da yürürlüğe girdi.

• Soğuk Savaş
• 11 Eylül saldırıları
• Suriye İç Savaşı
• Kuzey Atlantik Konseyi
• NATO Mukabele Kuvveti
• Etkin Çaba Harekâtı
• 2020 İdlib saldırısı
• 2022 Polonya'ya füze düşmesi

• Resmî metin 25 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kaynak hatası: <ref> "N" adında grup ana etiketi bulunuyor, ancak <references group="N"/> etiketinin karşılığı bulunamadı (Bkz: Kaynak gösterme)