พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์

พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร ขณะทรงพระเยาว์ บันทึกภาพโดย จอห์น ทอมสัน เมื่อ พ.ศ. 2408

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ มีพระนามเดิมว่า พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร ประสูติเมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2398 โดยประสูติแต่เจ้าจอมมารดากลิ่น พระสนมเอก ธิดาพระยาดำรงราชพลขันธ์ (จุ้ย คชเสนี) บุตรของเจ้าพระยามหาโยธา (ทอเรียะ คชเสนี) ทรงว่าราชการกรมพระนครบาล ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในขณะนั้นเรียกชื่อว่า "คอมมิตตี กรมพระนครบาล" ทรงเป็นผู้ปรับปรุงและจัดระเบียบกิจการตำรวจกรมกองตระเวน ตามแบบอย่างของสิงคโปร์ หลังจากได้โดยเสด็จพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประพาสสิงคโปร์ เมื่อ ร.ศ. 109 (พ.ศ. 2433) ต่อมาได้พัฒนามาเป็นกิจการตำรวจไทย ในปี พ.ศ. 2417 และทรงเป็นเสนาบดีกรมพระนครบาล^[6] เมื่อปี พ.ศ. 2429

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้ตั้งองคมนตรีสภา (เดิมคือ ปรีวีเคาน์ซิล) ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร (พระอิสริยยศในขณะนั้น) เป็นองคมนตรี^[7]ในครั้งนั้นด้วย และทรงเป็นองคมนตรี^[8]ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ตลอดพระชนมายุ และยังทรงเป็นรัฐมนตรีสภา เมื่อปี พ.ศ. 2437^[9]

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาขึ้นเป็น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นนเรศวรฤทธิ์ เมื่อ พ.ศ. 2418^[10] ต่อมา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงนเรศรวรฤทธิ์ เมื่อ พ.ศ. 2442 ทรงรับราชการเป็นสมุหมนตรี เสนาบดีกระทรวงโยธาธิการ เสนาบดีกระทรวงมุรธาธร และเสนาบดีที่ปรึกษา^[11] เป็นต้น

พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ เมื่อ พ.ศ. 2454 มีพระนามเต็มว่า

"พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ มหิศวรราชรวิวงศ์ สิทธิประสงค์กฤดาธิการ สุทธสันดานสีตลหฤทัย มไหศวริยราชนิติธาดา สุปรีชาสรรพกิจโกศล วิมลสุจริตจริยานุวัตร พุทธาทิรัตนสรณารักษ์ อุดมศักดิ์บพิตร"^[12]

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ประทับที่วังถนนพระอาทิตย์ ริมแม่น้ำเจ้าพระยา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้างตำหนักพระราชทานบนที่ดินมรดกของพระองค์ ต่อมาเมื่อทรงเจริญพระชันษาครบ 5 รอบใน พ.ศ. 2460 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานพระราชทรัพย์สำหรับทรงสร้างตำหนักหลังใหม่ ชื่อ "วังมะลิวัลย์" ส่วนเจ้าจอมมารดากลิ่นยังคงพำนักอยู่ที่ตำหนักเดิม

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ประทับที่วังมะลิวัลย์จนสิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 10 สิงหาคม พ.ศ. 2468^[13] พระชันษาได้ 70 ปี ใกล้เคียงกับที่เจ้าจอมมารดากลิ่นถึงแก่อนิจกรรมเมื่อปี พ.ศ. 2468 และได้ประดิษฐานพระโกศพระศพ และโกศศพไว้เคียงกันที่ท้องพระโรงของวังมะลิวัลย์ มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุ วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ ทรงเป็นต้นราชสกุลกฤดากร มีหม่อม 3 ท่าน ได้แก่

1. หม่อมสุภาพ (สกุลเดิม: สังขทัย)
2. หม่อมแช่ม
3. หม่อมเจิม

โดยมีพระโอรสธิดารวมทั้งหมด 20 พระองค์/องค์ เป็นชาย 14 พระองค์/องค์ และหญิง 5 องค์

พระรูป	พระนาม	หม่อมมารดา	ประสูติ	สิ้นพระชนม์/สิ้นชีพิตักษัย	คู่สมรส
	1. หม่อมเจ้าชาย (ไม่ปรากฏพระนาม)	ไม่ทราบ	31 พฤษภาคม พ.ศ. 2417	1 กันยายน พ.ศ. 2417	มิได้สมรส
	2. หม่อมเจ้าอรุณศักดิ์	ไม่ทราบ	พ.ศ. 2417	ไม่ทราบปี	มิได้สมรส
	3. หม่อมเจ้าจรูญศักดิ์กฤดากร (พ.ศ. 2455: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญศักดิ์กฤดากร)	ที่ 1 ในหม่อมสุภาพ	2 กรกฎาคม พ.ศ. 2418	5 ตุลาคม พ.ศ. 2471	หม่อมปรุง หม่อมเชื่อม (อภัยวงศ์)
	4. หม่อมเจ้าบวรเดช (พ.ศ. 2472: พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช)	ที่ 2 ในหม่อมสุภาพ	26 มีนาคม พ.ศ. 2420	16 พฤศจิกายน พ.ศ. 2496	หม่อมทิพวัน (เจ้าทิพวัน ณ เชียงใหม่) หม่อมศรีนวล (เจ้าศรีนวล ณ เชียงใหม่) หม่อมเจ้าหญิงผจงรจิตร์ กฤดากร
	5. หม่อมเจ้าเสรฐศิริ	ที่ 3 ในหม่อมสุภาพ	26 มีนาคม พ.ศ. 2423	2 พฤศจิกายน พ.ศ. 2500	หม่อมสนิท (สังขทัย) หม่อมพ้อง (คชเสนี) หม่อมผอบ (ทิพย์เวส) หม่อมเจ้าหญิงสุรีย์ประภา (รพีพัฒน์)
	6. หม่อมเจ้าหญิง (ไม่ปรากฏพระนาม)	ไม่ทราบ	ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี	มิได้สมรส
	7. หม่อมเจ้าสิทธิพร (ท่านชายจ้อน)	ที่ 4 ในหม่อมสุภาพ	10 กันยายน พ.ศ. 2426	22 มิถุนายน พ.ศ. 2514	หม่อมทิพ หม่อมละมุน (วูวงศ์) หม่อมศรีพรหมา (เจ้าศรีพรหมา ณ น่าน)
	8. หม่อมเจ้าอมรทัต (ท่านชายป่อง)	ที่ 5 ในหม่อมสุภาพ	29 เมษายน พ.ศ. 2429	30 กรกฎาคม พ.ศ. 2495	หม่อมพร้อยสุพิณ (บุนนาค) หม่อมอู๊ด (ชิตพงษ์ศรี)
	9. หม่อมเจ้าขจรจรัสฤทธิ์	ที่ 6 ในหม่อมสุภาพ	29 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2430	12 กรกฎาคม พ.ศ. 2468	มิได้สมรส
	10. หม่อมเจ้าหญิงวรรณวิไลย (ท่านหญิงใหญ่)	ที่ 1 ในหม่อมแช่ม	1 สิงหาคม พ.ศ. 2431	20 ธันวาคม พ.ศ. 2476	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพิไชยมหินทโรดม
	11. หม่อมเจ้าอิทธิเทพสรรค์ (ท่านชายโป๊ะ)	ที่ 7 ในหม่อมสุภาพ	16 มกราคม พ.ศ. 2432	19 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2477	หม่อมเจ้าหญิงสุรีย์ประภา (รพีพัฒน์)
	12. หม่อมเจ้า (ปุ๋ย)	ไม่ทราบ	ตุลาคม พ.ศ. 2436	20 ธันวาคม พ.ศ. 2439	มิได้สมรส
	13. หม่อมเจ้าสมัยเฉลิม	ที่ 2 ในหม่อมแช่ม	20 กันยายน พ.ศ. 2438	20 มิถุนายน พ.ศ. 2510	หม่อมเจ้าหญิงรัสสาทิศ (สวัสดิวัตน์)
	14. หม่อมเจ้าเสริมสวาสดิ์	ที่ 1 ในหม่อมเจิม	11 พฤษภาคม พ.ศ. 2441	10 ธันวาคม พ.ศ. 2483	หม่อมหลวงหญิงแส (สนิทวงศ์)
	15. หม่อมเจ้าเพิ่มผล	ไม่ทราบ	สิงหาคม พ.ศ. 2441	29 ธันวาคม พ.ศ. 2441	มิได้สมรส
	16. หม่อมเจ้าหญิงลีลาศหงษ์ (ท่านหญิงเล็ก)	ที่ 3 ในหม่อมแช่ม	15 เมษายน พ.ศ. 2442	2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2463	หม่อมเจ้าปรีดิเทพย์พงษ์ เทวกุล
	17. หม่อมเจ้าหญิง (เล็ก)	ไม่ทราบ	ไม่ทราบปี	ไม่ทราบปี	มิได้สมรส
	18. หม่อมเจ้าหญิงผจงรจิตร์	ที่ 2 ในหม่อมเจิม	30 เมษายน พ.ศ. 2446	22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2524	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช
	19. หม่อมเจ้าชิดชนก	ที่ 4 ในหม่อมแช่ม	23 ตุลาคม พ.ศ. 2447	10 มีนาคม พ.ศ. 2541	หม่อมเจ้าหญิงฤดีวรวรรณ (วรวรรณ) หม่อมหลวงหญิงต่อ (ชุมสาย)
	20. หม่อมเจ้าดิลกฤทธิ์	ที่ 3 ในหม่อมเจิม	18 กันยายน พ.ศ. 2451	18 มิถุนายน พ.ศ. 2500	หม่อมราชวงศ์หญิงจันทรรัตน์ (เทวกุล)

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ มีพระนัดดารวม 37 องค์/คน ดังนี้

• พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจรูญศักดิ์กฤดากร มีพระโอรสธิดา 5 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์บุญระบือ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์บรรลือศักดิ์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์สมัครสมาน กฤดากร ทั้ง 3 นี้ในหม่อมปรุง
  • หม่อมราชวงศ์เจริญศักดิ์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงถนอมศักดิ์ กฤดากร ทั้ง 2 นี้ในหม่อมเชื่อม

• พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าบวรเดช มีพระโอรสธิดา 5 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิง (ไม่มีนาม) กฤดากร ในหม่อมทิพวัน
  • หม่อมราชวงศ์จิรเดช กฤดากร ในหม่อมศรีนวล
  • หม่อมราชวงศ์หญิงภรณี รอสส์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอัจฉริยา คงสิริ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิภาสิริ วุฒินันท์ ทั้ง 3 นี้ในหม่อมเจ้าหญิงผจงรจิตร์

• หม่อมเจ้าเสรฐศิริ กฤดากร มีโอรสธิดา 8 คน ได้แก่
  • หม่อมกฤดากรราชเสนา (หม่อมราชวงศ์เทียมพันธ์ กฤดากร)
  • หม่อมราชวงศ์ทันพงศ์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์ทรงพัฒน์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์ทัดเผ่า กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์เถาพงศ์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวงศ์สิริ ลาภเกษร ทั้ง 6 นี้ในหม่อมสนิท
  • หม่อมราชวงศ์อ๊อด กฤดากร ในหม่อมผอบ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงประภาสิริ กฤดากร ในหม่อมเจ้าหญิงสุรีย์ประภา

• หม่อมเจ้าสิทธิพร กฤดากร มีโอรสธิดา 3 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์อำนวยพร กฤดากร ในหม่อมละมุน
  • หม่อมราชวงศ์อนุพร กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเพ็ญศรี ประดิษฐพงศ์ ทั้ง 2 นี้ในหม่อมศรีพรหมา

• หม่อมเจ้าอมรทัต กฤดากร มีโอรสธิดา 4 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงไพเราะ อาภากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเพลินจิต บุรณศิริ
  • หม่อมราชวงศ์พงศ์อมร กฤดากร ทั้ง 3 นี้ในหม่อมพร้อยสุพิณ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสุทัศนีย์ กฤดากร ในหม่อมอู๊ด

• หม่อมเจ้าหญิงวรรณวิไลย เพ็ญพัฒน์ มีธิดา 1 องค์ ได้แก่
  • พรรณเพ็ญแข กฤดากร (ลาออกจากฐานันดรศักดิ์)

• หม่อมเจ้าอิทธิเทพสรรค์ กฤดากร มีโอรส 1 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์ฤทธิ์สุรีย์ กฤดากร

• หม่อมเจ้าสมัยเฉลิม กฤดากร มีโอรส 1 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์สาทิส กฤดากร

• หม่อมเจ้าเสริมสวาสดิ์ กฤดากร มีโอรสธิดา 5 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์พูนสวาท กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์ยงสวาสดิ์ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์ทวีสวาท กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์สุทธิสวาท กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสายสวาท กฤดากร

• หม่อมเจ้าหญิงผจงรจิตร์ กฤดากร มีธิดา 3 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงภรณี รอสส์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอัจฉริยา คงสิริ
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวิภาสิริ วุฒินันท์

• หม่อมเจ้าชิดชนก กฤดากร มีโอรสธิดา 3 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์สมชนก กฤดากร ในหม่อมเจ้าหญิงฤดีวรวรรณ
  • ท่านผู้หญิงบุตรี วีระไวทยะ
  • หม่อมราชวงศ์กฤษต กฤดากร ทั้ง 2 นี้ในหม่อมหลวงหญิงต่อ

• หม่อมเจ้าดิลกฤทธิ์ กฤดากร มีธิดา 1 คน ได้แก่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอมรรัตน์ กฤดากร

พระอิสริยยศ แก้

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร (7 พฤษภาคม พ.ศ. 2398 - 1 ตุลาคม พ.ศ. 2411)
• พระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ากฤษดาภินิหาร (1 ตุลาคม พ.ศ. 2411 - พ.ศ. 2418)
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นนเรศรวรฤทธิ์ (พ.ศ. 2418 - 10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442)^[14]
• พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงนเรศรวรฤทธิ์ (10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442 - 23 ตุลาคม พ.ศ. 2453)^[15]
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงนเรศรวรฤทธิ์ (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์ (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2454 - ปัจจุบัน)^[16]

พระยศ แก้

นายพันโท นายกองตรี พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์
รับใช้	กรมทหารมหาดเล็ก กองเสือป่า
ชั้นยศ	นายพันโท นายกองตรี

พระยศพลเรือน แก้

• มหาอำมาตย์เอก^[17]
• มหาเสวกเอก

พระยศทหาร แก้

• นายพันโท

พระยศเสือป่า แก้

• นายหมู่ใหญ่
• นายกองตรี^[18]

ธรรมเนียมพระยศของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศวรฤทธิ์
ธงประจำพระอิสริยยศ
ตราประจำพระองค์
การทูล	ใต้ฝ่าพระบาท
การแทนตน	ข้าพระพุทธเจ้า
การขานรับ	พ่ะย่ะค่ะ/เพคะ

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศวรฤทธิ์ ทรงได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ทั้งสยามและต่างประเทศ ดังนี้

เครื่องราชอิสริยาภรณ์สยาม แก้

• พ.ศ. 2425 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)^[19]
• พ.ศ. 2436 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.) (ฝ่ายหน้า)^[20]
• พ.ศ. 2452 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ (ป.จ.ว.)^[21]
• พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ร.ว.) (ฝ่ายหน้า)‎^[19]
• พ.ศ. 2456 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)^[22]
• พ.ศ. 2429 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.)^[23]
• พ.ศ. 2454 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์วชิรมาลา (ว.ม.ล.)^[24]
• พ.ศ. 2436 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการแผ่นดิน (ร.ด.ม.(ผ))^[25]
• พ.ศ. 2447 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มราชการในพระองค์ (ร.ด.ม.(พ))^[26]
• พ.ศ. 2446 – เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)^[27]
• พ.ศ. 2447 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 4 ชั้นที่ 2 (ม.ป.ร.2)^[28]
• พ.ศ. 2451 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 1 (จ.ป.ร.1)^[29]
• พ.ศ. 2453 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 1 (ว.ป.ร.1)^[30]
• พ.ศ. 2425 – เหรียญสตพรรษมาลา (ส.ม.)
• พ.ศ. 2436 – เหรียญรัชฎาภิเศกมาลา (ร.ศ.)
• พ.ศ. 2440 – เหรียญประพาสมาลา (ร.ป.ม.)
• พ.ศ. 2441 – เหรียญราชินี (ส.ผ.)^[31]
• พ.ศ. 2446 – เหรียญทวีธาภิเศก (ท.ศ.)
• พ.ศ. 2450 – เหรียญรัชมงคล (ร.ร.ม.)
• พ.ศ. 2451 – เหรียญรัชมังคลาภิเศก รัชกาลที่ 5 (ร.ม.ศ.5)
• พ.ศ. 2454 – เหรียญบรมราชาภิเษก รัชกาลที่ 6 (ร.ร.ศ.6)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ แก้

•  โปรตุเกส :
  • พ.ศ. 2422 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์พระแม่เจ้าแห่งวีลาวีซอซา ชั้นที่ 2
•  อิตาลี :
  • พ.ศ. 2435 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์มงกุฏอิตาลี ชั้นที่ 1^[32]
•  ญี่ปุ่น :
  • พ.ศ. 2437 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อาทิตย์อุทัย ชั้นสูงสุดประดับดอกคิริ^[33]
• เบราน์ชไวค์ :
  • พ.ศ. 2452 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์สิงโตไฮน์ริช ชั้นที่ 1 (พิเศษ)^[34]