Адыгея
Адыгея Өрөспүүбүлүкэтэ (нууч. Респу́блика Адыге́я, адыг. Адыгэ Республик) диэн Арассыыйа Федерациятын өрөспүүбүлүкэтэ.
| |||||
.svg) | |||||
| Киин куорат | Майкоп | ||||
| Иэнэ | 7 600 км² | ||||
| Дьонун ахсаана | 444 тыh. (2005) | ||||
| Федеральнай уокуруга | Соҕуруу | ||||
| Экономическай оройуона | Хоту Хапхаас | ||||
| Ил тыла | нуучча, адыг | ||||
| Президент | Асланчерий Тхакушинов | ||||
| Премьер миниистир | Кумпилов Мурат Каральбиевич | ||||
| Сокуон таhаарар былаас баhылыга | Иванов Анатолий Георгиевич | ||||
| Кэм зоната | MSK (UTC+3, сайын UTC+4) | ||||
Киинэ — Майкоп.
Краснодар кыраайыныын кирбиилэhэр.
От ыйын 27 1922 тэриллибитэ.
Географията уларыт
Адыгея Хапхаас хайаларын хоту тэллэхтэригэр сытар, хотутугар хонуулар, соҕуруутугар хайалар. Тыалар сирин 40 % ылаллар.
- Иэнэ: 7,600 км²
- Үрдүкү чыпчаала: Чугуш хайа (3,238 м)
Кэм зоната уларыт
Адыгея Москва кэм зонатыгар (MSK/MSD) баар. UTC уларыйыыта +0300 MSK)/+0400 MSD).
Өрүстэр уларыт
- Кубань өрүс
- Белая өрүс
- Чохрак өрүс
- Дах өрүс
- Фарс өрүс
- Ходз өрүс
- Киша өрүс
- Большая Лаба өрүс
- Псекупс өрүс
- Пшиш өрүс
- Сахрай өрүс
Күөллэр уларыт
Республикаҕа улахан күөллэр суохтар. Уу хаайар сирдэр:
- Краснодарское
- Октябрьское
- Шапсугское
- Щитское
Хайалар уларыт
- Чугуш хайа (3,238 м)
- Фишт хайа (2,868 м)
- Оштен хайа
- Псеашхо хайа
- Шепси хайа
Сир баайа уларыт
Республика ниэбинэн уонна айылҕа гааhынан баай. Атын сир баайдара кыhыл көмүс, үрүҥ көмүс, вольфрам уонна тимир.
Килиимэтэ уларыт
- Тохсунньу орто температурата: −0,5 °C
- От ыйын орто температурата: +23 °C
- Сөҥүү орто таhыма: 70 см
Устуоруйата уларыт
Адыыгтар хотугулуу арҕаа Хапхаас төрүт олохтоохторо буолаллар, XIII үйэттэн ыла черкестар диэн биллэллэр.
АСФСР састаабыгар киирэр Адыыг автоном уобалаhа от ыйын 27, 1922 тэриллибитэ.
Дьоно уларыт
Олохтоохторун ахсаана — 442,7 тыh. киhи. (2006), куорат олохтоохторо — 52,6 % (2006). Дьон чиҥэ — 56,8 киhи/км² (2006).
Өрөспүүбүлүкэҕэ 80-тан тахса омук олорор. 2002 сыллааҕы Арассыыйа олохтоохторун сурутуутунан, өрөспүүбүлүкэ омуктара:
| Омук | 2008 сыллааҕы ахсаана, тыh. (* Архыыптаммыт 2011, Алтынньы 10 күнүгэр.) |
|---|---|
| Нууччалар | 275,2 (62,4 %) |
| Адыыгтар | 114,2 (25,9 %) |
| Эрмээннэр | 15,5 (3,5 %) |
| Украиннар | 8,9 |
| Курдар | 4,0 |
| Татаардар | 3,6 |
| Түрктэр | 3,6 |
| Сыгааннар | 2,0 |
| Беларустар | 1,8 |
| Гириэктэр | 1,7 |
| Азербайдьаннар | 1,5 |
| Ниэмэстэр | 1,2 |
| Чеченнар | 1,1 |
Олохтоох пууннар уларыт
| Олохтоох пуун | Олохтоохторун ахсаана (2008), тыh. |
|---|---|
| Майкоп | 152,2 |
| Яблоновский | 25,8 |
| Энем | 18,2 |
| Гиагинская | 15,0 |
| Адыгейск | 12,3 |
| Ханская | 11,1 |
| Тульский | 10,3 |
| Красногвардейское | 9,0 |
| Кошехабль | 7,7 |
| Каменномостский | 7,3 |
| Дондуковская | 6,5 |
| Краснооктябрьский | 5,4 |
| Тахтамукай | 5,2 |
Администрациянан араарыыта уларыт
Куораттар:
Муниципальнай оройуоннар:
Экономиката уларыт
Адыгея сайдыылаах индустриялаах уонна тыа хаhаайыстыбалаах республика. Сайдыылаах индустрия салаалара: ас, тыа, мас таҥастааhына уонна кумааҕы, массыына оҥоруута уонна металл чочуйуута.
Туhалаах сирдэрин бүтүн иэнэ 781,4 тыh. гектар (1998), онтон 244,7 гектары хорутуллар сирдэр ылаллар. Олохтоох тыа хаhаайыстыбатын салаалара үүнээйи үүннэриитэ, чооску, хой, көтөр уонна сылгы иитиитэ.
Республика сиригэр олохтоох авиалиниялар, массыына уонна тимир суол транспорта сайдыылаах. Кубань өрүс аал сырыылаах.
Үөрэҕирии уларыт
Адыгея икки сүрүн үрдүк үөрэҕирии кииннэрэ Адыгея ил университета уонна Майкоп ил технология университета.
Политиката уларыт
Республика сүрүн сокуона — Адыгея Республикатын конституцията.
Сигэлэр уларыт
- Адыгея Республикатын официал сайта Архыыптаммыт 2011, Ыам ыйын 15 күнүгэр.