Участник:ЯцекJacek/История евреев Польши

Первыми евреями, которые появились на польских землях в X веке, были странствующие торговцы славянскими рабами. Торговцы, называвшиеся рахдонитами, поставляли рабов на рынки Западной Европы и арабских стран, а их торговые пути шли от Бухары, вдоль побережья Каспийского моря, через Итиль, Киев и Прагу, и дальше через Силезию, Немецкое королевство и Французское королевство до мусульманской Андалусии. Один из рахдонитов, сефардский купец из Тортосы, Ибрагим ибн Якуб, в 966 году оставил первое историческое описание государства полян Мешко I^[9][10][11].

Первые упоминания о евреях живущих в Польше, относятся к XI веку. Раввин Йегуда ха-Коген из Майнца примерно в 1050—1070 годах писал о евреях из Пшемысля на территории Червенских городов, которые были похищены неизвестными^[12].

Существует старинная польская легенда, в которой утверждается что в 832 году на польский княжеский престол был избран еврей, Абрам Проховник, затем передавший корону легендарному Пясту^[13][14].

Хроника Галла Анонима упоминает, что Юдит Чешская, жена Владислава I Германа множество христиан выкупила на собственные деньги из рабства у евреев^[15].

Хроника Козьмы Пражского пишет о первой миграции евреев в Польшу и Венгрию из Чехии в 1098 году, вызванную преследованиями во время I крестового похода^[16]. К ним присоединились также группы исповедующие иудаизм, изгнанные из Киевской Руси в 1113—1158 годах, частично бывшие потомками хазар, кочевого тюркского племени, часть которого приняла иудаизм (т. н. хазарские евреи)^{[17][18][10][16][19]}.

В 1187 году, после серии погромов, связанных с крестовыми походами, небольшое число еврейских переселенцев прибыли в Силезию, основав первые постоянные еврейские поселения, в том числе — Тынец Малы (1150), Болеславец (1190), сегодняшний район Вроцлава — Сокольники (что подтверждается мацевой на вроцлавском киркуте — нагробный камень Давида, сына Сар-Шалома, умершего 4 августа 1203 года). В 1227 году в Бытоме впервые зафиксированы еврейские крестьяне, занимающиеся земледелием. Евреи живущие в Силезии мигрировали также в Великопольшу — там они заложили деревню Жидово (1205) около Гнезно и Жидово (1213) около Калиша, а в 1237 году создали еврейский кагал в Плоцке на Мазовии^[10][19][20]. Великопольский князь Мешко III отдал евреям управление таможней и монетным двором своего княжества, о чём свидетельствует серия брактеатов — мелких монет отчеканенных в 1181 году для Мешко III, найденные под Влоцлавеком^[21]. На этих монетах встречаются надписи на иврите, а также по-польски и на кнааните, записанные еврейскими буквами^[10][22].

Большие перемены в положении польских евреев принесли монгольские набеги на Польшу, в результате которых обезлюдела значительная часть польских земель в середине XIII века. Польские удельные князья начали привлекать для отстройки уничтоженных городов переселенцев из-за границы, главным образом из немецких земель. Эти переселенцы заселили многие из польских королевских городов, производя основание на основе Магдебургского права. Большое количество пришлых мещан принесла с собой организацию ремесленных цехов, в которые евреи не могли вступать. Этих переселенцев также объединяла старая нетолерантность к евреям, которая в XII веке была причиной погромов в Германии. Общественные и административные изменения, происходившие в королевских городах, стали началом конфликтов между христианскими и еврейскими мещанами, которые тянулись несколько следующих столетий^[21].

Лишённые возможности заниматься ремесленным делом евреи, попали под охрану правителей — в 1264 году калишский князь Болеслав Набожный издал для евреев, живущих в его княжестве, калишский статут, который гарантировал их права. Болеслав изъял евреев из-под юрисдикции городских властей и непосредственно передал их под юрисдикцию княжеского суда, дав им статус «слуг королевской казны» — servi camerae regis, непосредственных подданных князя. Калишский статут был частично основан на подобных привилегиях для евреев, изданных в середине XIII века в Австрии, Чехии и Венгрии. Он подтверждал свободу торговли и финансов, регулировал вопросы подсудности, наказаний и данных евреем присяг. В отличии от привилегий, данных евреям в других станах, статут не устанавливал максимальных ссудный навар — процент от средств, занятых у евреев, которые, как не-христиане, единственные имели право заниматься ростовщичеством под процент^{[23][20][24][25]}.

В 1334 году король Казимир III Великий подтвердил, а в 1364 году расширил полномочия калишского статута на всю территорию Польского королевства^[20][26]. В 1368 году Казимир Великий назначил откупщиком и управляющим шахт в Величке и Бохне и управляющем краковской таможни своего еврейского банкира Левку, трое из сыновей которого стали впоследствии шляхтичами^[27]. Казимир Великий был в хороших отношениях с евреями, в том числе имел романтическую связь с еврейкой Эстеркой, от которой родилось несколько сыновей, ставших основателями польских еврейских шляхетских родов. Сам Казимир получил в народе прозвище «Король холопов и евреев» (Króla chłopów i Żydów)^[28].

Когда поляки во время войны за Галицко-волынское наследство, в 1349 году заняли Львов и Пшемысль, то там они нашли две еврейские общины, к которым, по-видимому, принадлежали евреи с востока, из Киева^[19]. К концу XIV века в Австрию, Венгрию и Польшу прибыла волна еврейских беженцев из Англии (всех 16511 тамошних евреев изгнали оттуда в 1290 году), Священной Римской империи (сохранилась только одна община во Франкфурте-на-Майне), Чехии (сохранился только столичный кагал) и Французского королевства (в 1306-1372-1394 все евреи были оттуда изгнаны). Это происходило из-за бушевавшей на континенте эпидемии чёрной смерти, в распространении которой в тех странах обвиняли евреев^[10][20][29].

Подобные случаи имели место также во Вроцлаве, откуда евреи были изгнаны по причине голода в 1319 году, а также в Кракове, где в 1339 году 13 евреев были сожжены на эшафоте, обвинённые в осквернении гостии. Несмотря на это, росло число еврейских общин, которые, параллельно с немцами, заселяли опустошённые монголами польские города. Первоначально евреи занимались в основном торговлей и ремёслами, конкурируя с немецкими и польскими мещанами, которые начали организовывать ремесленные цеха. В дальнейшем евреи, изгнанные из ремесла, были вынуждены заниматься кредитами и ростовщичеством^[10][20][29].

В 1388 году король Владислав Ягайло распространил положения калишского статута на всё Великое Княжество Литовское. В это-же время в Польше зафиксированы первые преследования евреев, обвиняемых в профанациях гостии и использовании христианской крови в своих религиозных обрядах. Так как подобные преследования были обыденными в то время в Западной Европе, польские правители не противодействовали этим обвинениям, часто инспирированным духовенством. В 1399 году, в ходе одного из крупнейших польских процессов, познаньские евреи были обвинены в профанации гостии^[30].

В 1454 году король Казимир IV Ягеллончик подписал под давлением шляхты нешавские статуты, в которых король отменял часть прав, ранее данных евреям. Следующие правители проводили подобную, непоследовательную, политику в отношении евреев.

В 1495—1501 годах евреи были изгнаны из Литвы великим князем литовским Александром Ягеллончиком, так как отказались поддержать его военной силой в борьбе за трон Польши. Он согласился на возвращение евреев, после согласия их принять на себя обязательство выставить на его стороне в случае войны, как минимум, тысячу конных вооружённых рыцарей^[31]. Тем не менее, данное изгнание коснулось не всех евреев. В 1495 году великий князь возвёл в шляхетское достоинство и назначил старостой (губернатором) Смоленска Абрама Юзефовича, в дальнейшем минского войта, ковенского городничего, великого литовского подскарбия и члена правительства княжества^[32]. В 1507 году Абрам Юзефович, а затем в 1525 году и его брат Меир, главный раввин литовский, были приписаны к гербу «Лелива», ставшему гербом всего шляхетского рода Юзефовичей^[33][34].

В начале XVI века в Речь Посполитую начали переселятся евреи, изгнанные из Испании, Португалии, Священной Римской империи, Австрии и Чехии. В середине XVI века на польских землях проживало 80 % всех евреев мира^[35]. Быстрое развитие еврейской культуры и искусства в польских земель означало, что Польша стала в то время центром еврейского мира.

Наиболее благоприятное время для польских евреев, это период правления короля Сигизмунда I Старого, который старался защищать евреев, а часто и выделял и отмечал выдающихся из числа исповедовавших иудаизм. К примеру в 1525 году король впервые присвоил шляхетское звание раввину, когда во время прусской присяги дал статус шляхтича, а затем и герб Меиру Юзефовичу, брату литовского подскарбия^[36], а в 1534 году король Сигизмунд отменил закон, предписывающий евреям носить отличительную одежду. В 1547 году в Люблине открылась первая еврейская типография^[37].

Во время литовско-русской войны 1558—1570 годов, после взятия Полоцка московской армией в 1563 году царь Иван IV Грозный приказал утопить в Двине всех еврейских жителей города, которые откажутся креститься.

Сигизмунд II Август продолжил толерантную политику своего отца, в том числе давая автономию евреям в области муниципального управления. В 1567 году была основана первая иешива. В 1568 году Сигизмунд II Август издал серию привелеев de non tolerandis Christianis еврейским городам, запретив христианам поселятся, среди других мест, в подкраковском Казимиже и Люблине^[38].

В период XI—XVII веков в Польшу переселялись евреи, бегущие от преследований в Западной Европе, создав крупнейшее в то время еврейское население на всём континенте — в начале XVI их численность в польских и литовских землях составляла 10-24 тысячи, к концу XV и началу XVI века в Республике уже проживало около 150 тысяч евреев (2 % от общего населения), а в 1600 году уже 300 тысяч.

Юридически в Польше евреи были подвластны напрямую воеводам, которые два раза в год устанавливали налоги. Это стало причиной мздоимства. К примеру, краковский воевода Пётр Кмита-Собенский брал от краковских евреев подарки серебром, золотом и иными ценностями, одновременно получая годовую ренту от их конкурентов — краковских ремесленников и купцов. Судебные права над евреями тоже, по видимому, приносили немалый доход^[39].

После смерти Сигизмунда Августа, не оставившего наследников, и короткого правления Генриха III, на трон был избран Стефан Баторий, который, как позже оказалось, был правителем толерантным и доброжелательно относился к евреям. Он дал разрешение приверженцам моисеевого учения заниматься любыми отраслями торговли, даже во время христианских праздников^[40].

Евреи жили изолированно от своих христианских соседей. Это положение поддерживалось как раввинами, управляющими местными кагалами, так и католическим духовенством, так как затрудняло ассимиляцию и углубление взаимной приязни между обеими общинами. Кроме того, несмотря на то что евреи жили в городах рядом с представителями других народов, они однако не принимали участия в выборах местных властей (что было результатом их изъятия из-под юрисдикции городских властей), и в своих внутренних делах находились под властью раввинов, старейшин или судей (даяним). Наибольшие ограничения на поселение евреев существовали только в городах Королевской Пруссии, из которых в полной мере они были реализованы только в Торуни. В еврейских общинах были конфликты и недоразумения, для решения которых созывались встречи раввинов. В 1580 году Стефан Баторий учредил Сейм Четырёх Земель (Ваад), центральную организацию еврейского самоуправления на землях Короны^[41]. Евреи тогда рассматривались как пятое сословие Республики — наряду с духовенством, шляхтой, мещанами и холопами.

После смерти Батория, согласно легендам, в 1587 году, во время бескоролевства, еврей Шауль Валь (Кацнелленбоген) был избран польской шляхтой временным королём Польши. Исторические источники не подтверждают однозначно это^[42].

Лучшей защитой для крестившихся из иудаизма была возможность, записанная в Литовских статутах, автоматически присуждающая права шляхетства всем семьям неофитов, в особенности с территорий бывшего Великого Княжества Литовского. Третий литовский статут от 1588 года «O główszczyznach i nawiązkach ludzi nieślacheckiego stanu» содержал пункт: «если еврей или еврейка, которые к христианской вере придут, тогда каждая такая особа и её потомство, должно считаться за шляхту». Положения этого статута действовали до 1840 года, при этом они также были подтверждены на Сейме 1768 года, подтвердившем и все ранее данные неофитам шляхетские привилегии^[43].

В XVII веке Речь Посполитая была второй, после Османской империи по числу проживавших в ней евреев в Европе. Их численность к 1648 году считается примерно в пол-миллиона человек. Евреи в этот период значительно расширили свои позиции в хозяйственной деятельности, успешно конкурируя с польскими и немецкими мещанами. Это приводило к тому, что обвинения католической церкви об осквернении гостии, ритуальных убийствах и получении крови из христианских детей для изготовления мацы, получали широкую поддержку среди всех групп польского мещанства. В тоже время, не найдено примеров поддержки этих обвинений со стороны богатой шляхты или городского патрициата.

Польские короли и магнаты неизменно предоставляли евреям юридическую защиту. Уже Александр Ягеллончик ввёл смертную казнь за ложное обвинение в ритуальном убийстве, а Сигизмунд III Ваза запретил в 1618 году печать и распространение брошюр, способствующих разжигании антиеврейских настроений. В частных городах и во владениях магнатов евреи получали и дополнительные привилегии, часто не только участвуя в избрании городских властей, но и сами избираясь в магистраты. При магнатских дворах евреи занимали должности факторов, арендаторов, банкиров, секретарей, переводчиков, надсмотрщиков и шпионов.

В 1623 был в первый раз созван Ваад Великого Княжества Литовского, а в 1632 году король Владислав IV подтвердил запрет на печать антисемитской литературы. В 1633 году познаньские евреи получили привилей de non tolerandis Christianis (запрет на проживание в городе христиан)^[44].

К 1648 году в Речи Посполитой жило как минимум 450 тысяч евреев, что составляло 4,5 % численности всего населения. В этот период Польша понесла значительные потери в цепочке вооружённых конфликтов, что привело к утрате примерно 1/3 всего населения (примерно 3 миллиона человек). Во время восстания козаков под предводительством Хмельницкого, было убито десятки тысяч евреев и поляков. Сам Хмельницкий заявлял, что поляки отдали его людей, как невольников, в руки этих проклятых жидов. Точное число еврейских жертв этих погромов не известна. Снижение численности еврейского населения оценивается в 100—200 тысяч человек, включая в это число уехавших в эмиграцию, умерших от естественных причин, от болезней и угнанных в ясырь. Во время самого восстания козаков было убито около 100^[45]-150^[46] тысяч исповедующих иудаизм. Эти события получили в еврейской истории название Гезерах — «великая катастрофа» и считаются еврейскими историками символической датой окончания золотого периода истории польских евреев.

На ослабленную Республику накатился шведский потоп. В кратчайшее время шведы заняли всю территорию страны. Поляки, воюющие против оккупантов, часто обвиняли евреев в коллаборационизме с агрессором. Также много евреев умерли от распространившихся в стране эпидемий, а также в ходе осад городов, в том числе Калиша, Кракова, Познани, Пётркова и Люблина.

Однако, когда ситуация успокоилась, множество евреев вернулись в свои дома. Несмотря на потери, Польша оставалась духовным центром еврейского мира, а населяющая её еврейская община, росла быстрее, чем общины в Западной Европе. Невзирая на неприязнь духовенства и шляхты, правители Польши продолжали благоволить к польским евреям.

В период правления королей из династии Веттинов, евреи потеряли поддержку правителей. Усиливалось распространение по отношению к евреям взглядов шляхты и мещанства, а религиозная толерантность, столь привычная менталитету предыдущих поколений, уходила в прошлое. В этот период жители Республики начали принимать «стандарты» религиозной ненависти, распространённые в остальной Европе. По этим причинам многие евреи чувствовали себя преданными государством, которое ещё недавно считалось «раем для евреев». В больших городах, таких как Познань и Краков, христианско-еврейские конфликты случались довольно часто. Нападения учеников и студентов на евреев, называвшиеся Schüler-Gelauf стали обыденностью^[47]. Ответственные за поддержание порядка смотрели на это с безразличием.

Немой сейм 1717 года увеличил еврейский налог до 220 тысяч добрых прусских монет. Автономный орган еврейского самоуправления Ваад четырёх земель предпринимал закулисные действия, направленные на парализацию деятельности польского Сейма. Евреи сумели сорвать работу Сейма 1740 года, который собирался в четыре раза увеличить сумму этого налога, выплачиваемого евреями на содержание армии Республики. По свидетельству прусского дипломата Гедеона Бенуа, евреи предпринимали постоянные усилия для срыва Сеймов в 1740-1748 годах^[48].

В 1750 году еврейское население достигло численности в 750 тысяч человек, что составляло 8 % населения Польши. В преддверии разборов, это число приближалось уже к 800 тысячам^[49].

В 1753 году киевский коадъютор Каетан Солтык начал в Житомире судебный процесс против 33 евреев, обвинив их ответственными в ритуальном убийстве христианского ребёнка. Обвинённые были подвергнуты пыткам, которые были в Польше одним из стандартных методов ведения следствия до 1776 года^[50]. 13 из них были приговорены к мучительной смерти^[51].

	В Викитеке есть тексты по этой теме: Encyklopedia staropolska. Izraelscy ochotnicy

В 1772 году, в период правления последнего польского короля Станислава II Августа, состоялся первый раздел Речи Посполитой. В его результате большое число польских евреев попало под власть России и Австрии. В Польше росло понимание в необходимости проведения реформ государства. В 1773 году была создана Эдукационная комиссия, первое в мире министерство образования. Один из её членов, канцлер Анджей Иероним Замойский отвечал за принятием правовых гарантий личной неприкосновенности и прав собственности, а также вопросами религиозной терпимости. Однако он выдвинул предложение, чтобы евреи, живущие в городах, были отделены от христиан, а те из них, кто не имеет постоянного дохода, должны быть высланы из страны. Согласно его предложения, даже те евреи, которые занимались сельским хозяйством, не должны иметь частную собственность на землю^[30]. Одновременно часть шляхты и интеллектуалов выдвигала предложение о полной эмансипации евреев и полного уравнивания их в правах с другими национальностями Республики.

В 1788—1792 годах Четырёхлетний сейм работал над законодательными актами касающимися положения евреев и в 1792 году им дано право на личную неприкосновенность. В конце XVIII века 2/3 польских евреев жили в городах, 1/3 занималась торговлей, 1/3 ремесленничеством, менее 1/6 обеспечивали себя с помощью шинкарства и аренды (евреи составляли 80 % сельских арендаторов). В ряде воеводств значительная часть евреев жили в сельской местности, к примеру по переписи 1764 года 60,57 % евреев в Мазовецком воеводстве жили в деревнях^[52]. Евреи должны были платить специальный налог за то что их не брали в рекруты в армию, а также получать особое разрешение для заключения брака.

Второй раздел Речи Посполитой в 1793 году показал что предпринимаемые реформы запоздали. Член Совета Тарговицкой конфедерации ксёндз Михал Сераковкий, в обмен на подарок в несколько тысяч дукатов провёл проект закона, в котором принятые под давлением варшавского мещанства, поддержавшего Конституцию 3 мая, положения об изгнании евреев из Варшавы, признал незаконными^[53].

Евреи принимали участие в вооружённой борьбе против участников разборов. В 1794 году, во время Восстания Костюшко, Берек Йоселевич сформировал еврейский полк лёгкой кавалерии^[54]. Когда российская армия под командованием Александра Суворова в 1794 году взяли Прагу, их жертвами в большом числе стали еврейские жители этого варшавского предместья^[55].

В результате третьего раздела, большинство польских евреев попало под власть России.

Хорошие условия, существовавшие для евреев в Польше, способствовали их культурному и интеллектуальному развитию и оказали большое влияние на весь иудаизм, особенно его ашкеназское направление. Некоторые еврейские философы считали что само слово «Польша», произносящиеся по-еврейски как «Полания» или «Полин», «хорошим символом», так-как слово «Полания» можно было разбить на три ивритских слова: по («здесь»), лан («живёт, находится»), ия («Бог»; точнее — начало тетраграмматона יהוה), а слово Полин на два: По («здесь»), лин («отдохни»). Причиной появления этих теорий были лучшие в тот момент в мире, условия существования для евреев. В целом, со времён Сигизмунда I Старого, и аж до Холокоста, Польша была центром еврейской религиозной жизни.

В Польше было создано огромное количество ешив — высших талмудических школ. Важнейшие из ешив были в Кракове, Люблине, Познани и других населённых пунктах Республики.

Еврейские типографии появились в начале XVI века. В 1530 году Тора на иврите была напечатана в Кракове. К концу XVI века наибольшее количество еврейских публикаций печаталось в Люблине. В основном это была литература на религиозные темы.

Польские раввины, отлично обученные в талмудических школах, стали не только интерпретаторами еврейского права, но и духовными лидерами, учителями, судьями и юристами. Ихний авторитет позволял им быть руководителями своих общин и давать ответы на наиболее абстрактные вопросы, касающиеся применения правил Галахи — еврейского религиозного закона. Влияние закона на жизнь польских евреев не ограничивалось синагогой, но также включало дом и школу.

В первой половине XVI в Польшу из Чехии пришло изучение талмуда, в основном внедрявшееся школой Якуба Поллака, создателя методики изучения священных текстов, называемой пилпул. Одним из первых сторонников пилпула в Польше был Шалом Шахна (1500—1558), ученик Поллака. Жил и умер в Люблине, в котором также руководил йешивой. Сын Шахны стал после его смерти главным раввином Люблина, а один из учеников, Моше Иссерлес (1520—1572) получил всемирную известность среди евреев, как создатель ашкеназского варианта кодекса Шулхан арух. Его современник Соломон Лурия (1520—1573) из Люблина также заслужил известность, как комментатор права^[56].

Распространение получили горячие дискуссии на религиозную тематику между известными учёными. Вильно, прозванное Северным Иерусалимом, стало одним из крупнейших в мире центров талмудического образования^[57]. В этот период набирает популярность Каббала, изучению которой посвящали своё время, среди прочих, Мордехай Яффе и Йоэль Сиркес. Период большого развития был трагически прерван бунтом Зиновия Хмельницкого и шведским потопом.

Упомянутые выше трагические события XVIII века, оставили след не только в области экономического положения евреев в Польше, но также и на их духовной жизни. Талмудическое обучение стало доступно только относительно узкому слою населения, которое могло себе это финансово позволить. Среди польских евреев стали появляться всевозможные странствующие «чудотворцы» и лже-Мессии (самый известный из них, Яков Франк в 1755—1759 годах дал толчок развитию секты франкистов, ставшей частью широко распространенного движения, руководимого Шабтаем Цви)^[58].

В эти времена увлечения мистицизмом, в 1740 году, на Волыни Исраэль бен Элиэзер (1698—1760, также называемый Бааль Шем Тов — «Обладатель хорошего имени», сокращёно БеШТ) создал современный хасидизм, привлекший множество приверженцев как в Речи Посполитой, так и за её пределами^[59]. Появление этого движение имело большое значение для ультраортодоксального иудаизма всего мира. Именно в Польше находились дворы известнейших раввинских династий: хасиды из Александрува (Данцигер)^[60], Бобовой^[61], Гуры-Кальварии (Гур)^[62], Белза^[63], Садгоры^[63] и Сасова^[63]. В Польше жил также ребе Йосеф Ицхок Шнеерсон (1880—1950), шестой глава хасидского движения Хабад-Любавич, который жил в Варшаве до своей высылки в США в 1940 году^[64].

Власти всех трёх оккупационных держав не были сторонниками сохранения привилегий, которыми обладали польские евреи. После Первого раздела Фридрих Великий и Мария Терезия изгнали всю еврейскую бедноту в Польшу с целью защиты уровня жизни своих новых поданных. Последующие изгнания и переселения имели цель не только уменьшить количественно еврейское население, но и склонить евреев к ассимиляции с местным населением.

В Галиции император Иосиф II отменил кагалы и ввёл среди евреев государственную систему образования и призыв на военную службу. В 1848 году было принято решение о внедрении равноправия евреев, которое во всех его аспектах начало действовать к 1867 году. Правда евреи и далее дискриминировались введением специальных налогов на религиозные обряды.

В Российской империи, в которую попало наибольшее количество польских евреев, Екатерина II начала внедрение плана имеющего своей целью ограничить расселение евреев. В 1782 году евреям было позволено проживать только в городах, а с 1791 года только в районах так называемой Черты оседлости. В дальнейшем территория этой черты была немного увеличена, включая к концу своего существования 25 западных губерний империи. За исключением Крыма и Бессарабии, черта оседлости практически совпадала в 1835 году с бывшими польскими землями в составе империи. В 1802 году император создал специальную комиссию с целью облегчения положения евреев. Этот орган издал в 1804 году список шагов, которые по его мнению должны были привести к ассимиляции евреев. К примеру, указывалось на то, что-бы позволить евреям владеть сельскохозяйственными угодьями, разрешить им учиться в школах, но запретить принимать участие в производстве алкогольных напитков и ввести ещё ряд ограничений^[65]. Эти предложение никогда не были приняты, но положение евреев в черте начало ухудшаться. В 1820 году было принято положение о кантонистах, внедрённое царём Николаем I, распорядившееся о двойной норме призыва в армию для евреев (во время армейской службы имело место их принудительное крещение или подталкивание к крещению)^[66]. В 1822 году были распущены кагалы. На бывших прусских территориях, переданных России венским конгрессом, кагалы были распущены в 1846 году. Иные ограничения польского периода, такие как Privilegium de non tolerandis Judaeis оставались в городских уставах до 1862 года. Попытки улучшения положения евреев были непоследовательными и оставались только на бумаге, а евреи и дальше дискриминировались. Положение евреев в России изменялась вместе со сменой царя, по его прихотям — Николай I вводил дискриминационные законы и распоряжения, которые потом были отменены Александром II, принявшим так называемый эмансипационный акт, а затем опять введены Александром III. Евреям был запрещен доступ к высоким уровням воинской и чиновничьей иерархии, запрещено приобретать земли, ограничен доступ евреев к среднему и высшему образованию, а также ограничены некоторые профессии. Ограничения вновь были ослаблены после Революции 1905 года.

В Пруссии Фридрих II дал ограниченную защиту для богатых евреев некоторых профессий. В 1812 году эти привилегии были отменены одновременно с принятием законов о равенстве граждан.

В Варшавском княжестве конституция дала евреям те же права, что и другим гражданам. Однако королевские декреты лишили евреев избирательного права на срок в 10 лет, под предлогом культурных отличий и обычаев евреев, а так же слабой ассимиляции в обществе^[67]. Евреи так же были лишены права покупать земельные участки и недвижимость; в некоторых городах существовали районы, в которых было запрещено поселение евреев. В действительности эти ограничения касались только еврейской бедноты, в то время, как богатые евреи не имели проблем с приобретением жилья в заселённых христианами частях городов. Кроме того, евреи были выведены из-под действия декрета 1807 года о личных свободах, который должен был стать основой введения подданства.

Во время войны с Россией Наполеона Бонапарта в 1812 году, хасиды поддерживали российскую сторону. Под влиянием хасидов и их лидера Шнеура-Залмана из Ляд, в январе 1812 года евреи Варшавского княжества добивались освобождения их от военной службы, в обмен на уплату 70 000 польских злотых. Во главе российской шпионской сети в княжестве стоял Исроэль Хопштайн (Козеницкий магид)^[68].

В Царстве Польском в 1827 году евреи составляли 9,1 % населения. 67,7 % евреев жили в городах и местечках, занимаясь в основном торговлей и лёгкими ремёслами, 32,3 % жили в деревнях, занимаясь там ремеслом и держанием корчм и мельниц, арендованных у шляхты. Евреи были лишены политических прав, не принимались на военную службу, облагались специальными налогами^[69].

Проводимые на польских землях реформы постепенно ограничивали независимость кагалов, в результате чего, впервые в европейской истории евреи стали в полной мере гражданами стран, в которых они жили. Если в Польском государстве они платили общие налоги в государственную казну, то в разделивших Польшу странах они стали обычными личными налогоплательщиками. Эффектом этого стало в итоге включение евреев в списки граждан. В России и Австрии с 1791 года, а в Пруссии с 1797 года был начат процесс регистрации евреев и записывания им фамилий. В Австрии и Пруссии фамилии давали рядовые чиновники, по своим вкусам, что привело к появлению семейств Апфельбаумов, Розенблюмов, Вейнгартенов, Гольдфарбов, Зильберштейнов и т. д. Иная ситуация была в России, где популярностью пользовались фамилии создаваемые от названий места жительства или от рода шляхтича, на землях которого евреи жили. Таким образом появились фамилии типа Варшауер, Варшавский, Познер, Минскер, а также от польских родов Потоцкий, Вишневецкий, Чарторыйский^[70].

Еврейской общине был свойственен очень высокий уровень естественного прироста, что способствовало её обнищанию. Между 1800 и 1880 годами численность общины в черте оседлости выросла на 500 %, до 4 миллионов человек^[71]. Подобной ситуация была также и в Галиции, где крайняя бедность была свойственна большей части еврейского населения. В XIX веке на польских землях жили 4/5 всех евреев мира^[71]. Как один из эффектов ликвидации кагалов, увеличилась мобильность еврейского населения. Многие евреи переезжали через границу в Галицию, где не существовали ограничения на приобретение ими земельных угодий. Параллельно усиливалась эмиграции в страны Западной Европы, Палестину и в США. Нет точных и правдивых данных о количестве уехавших евреев, но явно многие из них покинули польские земли.

Из данных составленных на основании переписи населения 1931 года, выходит, что в Польше жило крестьянским трудом 135 тысяч евреев. Более 98 тысяч из этой группы было указано как потомственные крестьяне, что составило 75 % этой группы. Большая часть еврейских крестьянских наделов в Галиции берут своё начало в первой половине XIX века. Эти земли были под австрийским владычеством, где права еврейского населения, в том числе и право на владение сельскохозяйственной землёй, были решены более равноправно, чем где либо^[72].

В 1831 году, во время Ноябрьского восстания, в обороне Варшавы от российской армии, участвовала и еврейская городская гвардия. Она была в основном составлена из ортодоксальных евреев, которым было разрешено не брить бород, даже при ношении формы^[73].

Сын Берека Йоселевича, Юзеф Беркович, продолжая традицию своего отца, организовал, разом с сыном Леоном, отряд еврейской повстанческой кавалерии^[74].

В 1860—1863 годах евреи принимали участие в патриотических манифестациях и в конспирации, которая предшествовала Январскому восстанию. Широко известна деятельность верховного раввина Дова Бера Мейсельса, поддержавшего поляков в освободительной борьбе, за что он потом преследовался царскими властями^[74]. 27 февраля 1861, во время похорон пяти погибших, он заявил Анджею Замойскому: И мы чувствуем себя поляками, и мы польскую землю любим, также как пан.

Символом аккультурации еврейского общества в Царстве Польском стала фигура Михала Ланды, который погиб неся крест во время патриотической манифестации на Замковой площади в Варшаве 8 апреля 1861 года, кроваво подавленной российскими войсками^[74].

Богатые финансисты и еврейские купцы стали на стороны Партии белых, деятельность которых финансировал Леопольд Станислав Кроненберг. Это привело к тому, что евреи не сразу перешли на сторону январских повстанцев в 1863, и даже во многих местах поддались на русскую провокацию и вместе с местными крестьянами принимали участие в нападениях на шляхетские усадьбы.

Поскольку манифест 22 января 1863 года, изданный повстанческими властями гласил: Центральный национальный комитет провозглашает всех сынов Польши, без различия веры, рода, происхождения и состояния, вольными и равными гражданами страны, то для значительной части польских евреев этот акт стал выражением добрых отношений со стороны поляков, что сильно изменило их отношение к восстанию.

С самого начала восстания еврейские купцы и поставщики начали поставлять повстанческим отрядом оружие, амуницию и провиант. Именно евреи привезли из Бельгии штуцеры, которые стали основным огнестрельным оружием польских подразделений.

Po przystąpieniu białych do powstania szeregi partii powstańczych zasilili Żydzi, niejednokrotnie pełniąc odpowiedzialne funkcje m.in. w formacji tzw. żandarmów wieszających, którzy zmuszeni byli w wielu przypadkach wykonywać karę śmierci na swoich współwyznawcach, którzy zdradzili lub wysługiwali się władzom rosyjskim. Większość polskich Żydów w czasie powstania styczniowego przyjęła postawę raczej obojętną, wyczekując na przechylenie się szali walk na którąś ze stron. Znamienne, że jedynie mała część Żydów płaciła podatek wyznaczony przez powstańczy Rząd Narodowy^[75].

Józef Piłsudski wydał w maju 1893 roku w imieniu PPS odezwę, skierowaną do towarzyszy socjalistów Żydów w polskich zabranych prowincjach, w której oskarżał Żydów o narzucanie na Litwie języka rosyjskiego jako narzędzia kultury, co wzbudzało niechęć proletariatu polskiego i litewskiego, żądał przerwania rusyfikacji kraju^[76].

Senat Imperium Rosyjskiego wydał orzeczenia uzupełniające do ordynacji wyborczej do IV. Dumy w 1912 roku, w wyniku czego Żydzi uzyskali w Warszawie większość uprawnionych do głosowania, w kurii ogólnej zyskali 46 elektorów na ogólną liczbę 83. Ludność żydowska stanowiła wówczas 37 % ludności miasta^[77].

Śmierć cara Aleksandra II w wyniku zamachu w roku 1881 spowodowała wielką falę antyżydowskich zamieszek, nazywanych pogromami, których najwięcej było w latach 1881—1884. Początkowo ograniczały się do terytorium Rosji, choć w zajściach w Warszawie w grudniu 1881 r. zginęło 2 Żydów^[78], wielu innych raniono, kobiety były gwałcone, a także zniszczono dobra wartości ponad 2 mln rubli. Nowy car, Aleksander III, o zajścia obwinił Żydów. Pogromy kontynuowano do 1884 za przynajmniej nieoficjalnym poparciem władz carskich. Prześladowania te były jednym z głównych powodów masowej emigracji do USA, a także narodzin syjonizmu. Pomimo tego, w 1897 w Królestwie Polskim żyło 1,3 mln Żydów (14 % populacji).

Żydzi zachowali swój język, religię i kulturę. W XIX i na początku XX wieku nastąpiła częściowa asymilacja żydowskiej inteligencji.

Kolejna fala pogromów miała miejsce w latach 1903—1906. Sądzi się, że przynajmniej ich część została zorganizowana i wspierana przez carską tajną policję, Ochranę. Niektóre miały miejsce na ziemiach polskich, gdzie mieszkała większość rosyjskich Żydów. W wyniku zajść 1906 w Białymstoku było ok. 70 ofiar śmiertelnych wśród Żydów oraz 6 wśród chrześcijan, a także co najmniej 90 poważnie rannych^[79].

Ziemie polskie jako główne skupisko Żydów były miejscem w którym rozwijały się liczne ruchy religijne judaizmu. W Krakowie, Wilnie, Wołożyniu i Mirze istniały akademie religijne. Obok tradycyjnej sztuki pilpul rozwijały się nowe tendencje teologiczne, a metody nauczania wzbogacono o silny element etyki i tendencje ascetyczne. W XIX wieku na ziemiach polskich rozpoczęło się żydowskie oświecenie — Haskala. Ruch ten przywiązywał dużą wagę do świeckich idei i wartości. Zwolennicy Haskali, nazywani Maskilim, opowiadali się za asymilacją i integracją z kulturą kraju, w którym przebywali. W tym samym czasie istniała jednak inna szkoła — ruch Mussar, stawiający na tradycję, mającą być odpowiedzią na antysemityzm i prześladowania. Polscy Żydzi generalnie znajdowali się pod mniejszym wpływem Haskali, skupiając się raczej na budowaniu wewnętrznego życia religijnego bazującego na Halasze («Żydowskim prawie»). Wykorzystywał je judaizm ortodoksyjny, chasydzki, jak również syjonizm religijny (powstały w późnych latach XIX wieku ruch Mizrahi)^[80].

W końcu XIX wieku, Haskala i dyskusja, którą wywołała, spowodowała powstawanie wielu ruchów politycznych wewnątrz wspólnoty żydowskiej. Ruchy ty prezentowały wiele punktów widzenia i wizji przyszłości społeczności żydowskiej, uczestnicząc w lokalnych wyborach. Popularny stał się syjonizm, propagowany przez takie ugrupowania jak socjaliści z Poalej Syjon, przywiązani do tradycji religijnej w Mizrahi, jak również tzw. Ogólni Syjoniści, dla których poparcie gwałtownie wzrastało. Natomiast asymilację i prawa pracowników wspierała antysyjonistyczna partia Bund, a tzw. fołkiści — kulturową autonomię i opór wobec asymilacji. W 1912 powstała żydowska partia religijna, Agudat Israel.

Wielu Żydów odegrało poważną rolę w walce o niepodległość Polski w 1918 (ok. 650 Żydów służyło w Legionach Polskich^[81]), niektórzy przyłączyli się do oddziałów organizowanych przez Józefa Piłsudskiego. Jednak spora część społeczności zdecydowała się zachować neutralność, w obawie przed zaangażowaniem się po jednej ze stron, co mogło zaowocować późniejszymi prześladowaniami. Nastąpiły one i tak, w czasie wojny domowej w Rosji, wojny polsko-ukraińskiej i polsko-sowieckiej.

16 sierpnia 1920 r. w czasie bitwy warszawskiej z inicjatywy nowo mianowanego ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego internowano wszystkich żołnierzy i oficerów żydowskich. W obozie w podwarszawskiej Jabłonnie znalazło się wówczas 17 tys. poborowych i ochotników oraz żołnierzy i oficerów już znajdujących się na froncie. Po kilku tygodniach, rozkazem z 9 września 1920 r., obóz zlikwidowano głównie pod presją negatywnych reakcji zagranicznych^[82]

Na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku Komitet Delegacji Żydowskich dążył do uzyskania gwarancji prawnych dla Żydów w państwach Europy Środkowej. Jego działalność zaowocowała podpisaniem tzw. małego traktatu wersalskiego^[83].

Tuż po zakończeniu I wojny światowej, na Zachodzie pojawiły się pogłoski o masowych pogromach antyżydowskich w Polsce. W odpowiedzi na nie amerykański prezydent Woodrow Wilson wysłał pierwszego ambasadora USA w nowo odrodzonej Polsce Hugh Gibsona w towarzystwie Borisa Bogena (dyrektora żydowskiego Jointu), Adama Żółtowskiego oraz płk Baileya (przedstawiciela Czerwonego Krzyża), do zbadania w jakim stopniu jest to propaganda Żydów, a w jakim antysemitów, czy anty-Polaków, którzy w żydowskiej agitacji widzieli sposób na osłabienie Polski. 10 czerwca 1919 roku nieoficjalna komisja wyjechała do Wilna i Lidy. Przesłuchano tam kilku Żydów, ale nie potrafiono z ich zeznań nic wywnioskować, gdyż były one niespójne (każdy zeznawał co innego). Spotkali się też z Żydami, którzy według prasy amerykańskiej byli bardzo prześladowani, bici i torturowani. Okazało się, że choć byli chwilowo aresztowani, to zostali szybko zwolnieni (za poręczeniem), a w tym momencie dobrze im się powodziło i mieli pracę. Na wiadomość o złym traktowaniu przez Polaków zareagowali zdziwieniem. Po powrocie przez Warszawę (15 czerwca) do Paryża (24 czerwca), opublikowane zostało oświadczenie, w którym ktoś podający się za Gibsona stwierdzał, że w Polsce nie wydarzyło się nic, co miałoby charakter pogromów. Gibson został poddany druzgocącej krytyce na łamach niemal wszystkich żydowskich gazet w USA, w szczególności piórem Felixa Frankfurtera i Louisa Marshalla w New York Times, którzy jednocześnie starali się utrudnić zatwierdzenie Gibsona na stanowisku posła (ambasadora) w Polsce^[84].

Z powodu istniejących dalej wątpliwości powołano kolejną, teraz już oficjalną, trzyosobową komisję pod przewodnictwem Henry’ego Morgenthau’a, która miała zbadać tę sprawę. Morgenthau 3 października 1919 roku opublikował tzw. Raport Morgenthaua, w którym stwierdził, że w okresie od listopada 1918 do sierpnia 1919, na terenach polskich miało miejsce osiem większych rozruchów antyżydowskich w Kielcach, Lwowie, Pińsku, Lidzie, Wilnie, Kolbuszowej, Częstochowie i Mińsku. Za najkrwawsze epizody uznał raport rozruchy antyżydowskie we Lwowie 21-23 listopada 1918 gdzie zabito 72 Żydów, i w Wilnie, gdzie 19-21 kwietnia 1919 żołnierze polscy rozstrzelali 43 Żydów, częściowo w czasie walk w mieście, częściowo w wyniku samosądów, które nastąpiły po opanowaniu miasta przez Polaków. Raport zwrócił uwagę na naruszenia prawa przez żołnierzy polskich w czasie zajść w Wilnie, wypadki rabunku, gwałtu i egzekucji bez sądu, ale wskazał na wojenne warunki tych wydarzeń (w mieście trwały nadal walki z bolszewikami) oraz uwolnił dowództwo sił wkraczających do Wilna od zarzutów kierowania tymi zajściami. Inny charakter miała masakra w Pińsku, gdzie po wkroczeniu wojsk polskich, na rozkaz dowódcy zaaresztowano 75 uczestników zebrania miejscowych syjonistów, po czym 35 z nich rozstrzelano. W sumie we wszystkich rozruchach tamtego okresu śmierć poniosło ok. 280 osób. Według raportu główną przyczyną zajść był rozpowszechniony w byłym zaborze rosyjskim antysemityzm ludności cywilnej i żołnierzy — głównych sprawców wydarzeń. Raport podkreślił, że władze polskie, zarówno wojskowe jak i cywilne, nie były inicjatorem zajść, przeciwnie, starały się je poskromić^[85].

Pozostali dwaj członkowie komisji, Edgar Jadwin i Homer H. Johnson, opublikowali 31 października 1919 roku oddzielny raport, niezgadzający się z wnioskami przewodniczącego Morgenthaua. Stwierdzono w nim, że w granicach Kongresówki tylko 18 Żydów straciło życie, podczas gdy na całym terytorium opanowanym lub okupowanym przez Rzeczpospolitą całkowita liczba ofiar nie przekroczyła liczby 300. Stwierdzał, że Polaków charakteryzuje tradycyjnie tolerancyjna postawa w stosunku do Żydów. W czasie niemieckiej okupacji Polski niemiecki charakter dialektu jidisz i gotowość niektórych Żydów do współpracy ze zwyciężającą stroną, zachęcała wrogów Polski do używania ich jako agentów w różnych celach i przyznawania żydowskiej populacji nie tylko specjalnej protekcji, lecz także do obiecywania autonomii (patrz: Federacja Wschodnioeuropejska). Żydzi aktywnie uczestniczyli w spekulacjach żywnością, do czego byli zachęcani przez okupacyjne armie. Pomimo patriotycznej postawy wielu prominentnych Żydów, zaangażowanie dużej ilości hebrajskiej społeczności w niemieckich siłach oraz okazjonalne denuncjacje dokonywane przez Żydów, podsycały uprzedzenia względem nich. Antypatia do Żydów wynikała również z ich prawdopodobnych stosunków z bolszewikami, a polskie społeczeństwo i wojsko, które miało kontakt z bolszewizmem klasyfikowało Żydów jako jego propagatorów i nie było wątpliwości, że pełnili główną rolę w bolszewickich rządach takich miast jak Wilno, Lida czy Mińsk zanim zostały one zajęte przez polską armię. Stwierdzono, że niesprawiedliwe jest zarówno nazywanie wszystkich Żydów bolszewikami, ponieważ niektórzy z nich popierają sowietów, jak i nazywanie wszystkich Polaków tymi, którzy znęcają się nad Żydami, ponieważ jakieś wojskowe oddziały lub cywilne, zdeprawowane grupy były winne grabieży i przemocy. W podsumowaniu stwierdzono, że postawa Żydów dawała powód do antysemityzmu i zaogniała go w krytycznych momentach^[86].

Przez rząd Wielkiej Brytanii została wysłana, w 1920 roku, do Polski analogiczna brytyjska komisja w składzie Stuart Samuel (przewodniczący), H. Rumbold i P. Wright. Każdy z nich opublikował oddzielny raport. Sir Rumbold zwracał uwagę na to, że sytuacja Żydów w Polsce jest o wiele lepsza niż w otaczających ją krajach, takich jak południowa Rosja, Węgry czy Czechosłowacja, a prawdziwe pogromy odbywają się głównie na Ukrainie, gdzie ich skala jest porównywalna do masakr Ormian w Turcji. Stuart Samuel w swoim raporcie był zdziwiony, że pomimo wielu podobnych incydentów w sąsiednich krajach akurat te, które odbyły się w czasie wojny toczonej w Polsce zostały tak nadmiernie nagłośnione. Kapitan Wright napisał: «Zdawało się rzeczą pewną, że jedno z dwóch mocarstw, Niemcy albo Rosja, musi zwyciężyć i że Żydzi, którzy dali pieniądze obydwu stronom, są zupełnie zabezpieczeni. Tymczasem pogardzana przez nich Polska zmartwychwstała wcześniej. Dziś nawet Żydom trudno uwierzyć w jej wskrzeszenie».

Wszystkie 5 raportów oraz dodatek «Typowe hymny nienawiści», zawierający przykłady propagandy w prasie, zostały zebrane w jedną całość i opublikowane pod tytułem Żydzi w Polsce. Oficjalne raporty Amerykańskiej i Brytyjskiej Misji Dochodzeniowej^[87].

Mniejszość żydowska w II Rzeczypospolitej była bardzo podzielona pod względem politycznym. Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości powstało szereg stronnictw, często o charakterze ponadpaństwowym, których działacze spotykali się na międzynarodowych kongresach. Najlepszym przykładem tego typu ugrupowania była Organizacja Syjonistyczna. Wśród partii żydowskich zaczynając do prawej strony sceny politycznej działały: Związek Izraela (Agudas Isroel) popularnie nazywany Agudą, kierujący się zasadami religijnymi i silnie popierający obóz piłsudczykowski; Organizację Syjonistyczną cieszącą się największą liczebnością i poparciem, ale podzieloną zarówno pod względem terytorialnym jak i ideologicznym na szereg central i frakcji (trzy główne frakcje polityczne to Et Libnoth — «Czas Budować», Al Hamiszmar — «Na Straży» i Syjoniści-Rewizjoniści); Organizację Syjonistów Ortodoksów «Mizrachi»; Syjonistyczną Partię Pracy Hitachdut; Niezależną Żydowską Socjalistyczną Partię Robotniczą «Robotnicy Syjonu» (Poalej Syjon Prawica). Do partii centrowych zalicza się Żydowską Partię Ludową (fołkiści) odrzucającą postulat budowy państwa żydowskiego w Palestynie i koncentrującą się na uzyskaniu uprawnień autonomicznych w Polsce. Na lewicy znajdował się umiarkowany Powszechny Żydowski Związek Robotniczy Bund oraz skrajnie radykalne: Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza «Robotnicy Syjonu» (Poalej Syjon Lewica) i Kombund. Ostatnią grupę partii żydowskich stanowiły organizacje skupiające zwolenników asymilacji w społeczeństwie polskim, takie jak Związek Polaków Wyznania Mojżeszowego Wszystkich Ziem Polskich i Związek Żydów Uczestników Walk o Niepodległość Polski. Wszystkie stronnictwa żydowskie prowadziły także szeroko zakrojoną działalność społeczną i kulturalną, wydawały liczną prasę w znacznej części w języku polskim. Do najwybitniejszych żydowskich działaczy partyjnych należeli: z Agudy — Abraham Mordechaj Alter, Meir Szapira i Abraham Perlmutter; z Organizacji Syjonistycznej — Maksymilian Hartglas, Leon Reich, Ozjasz Abraham Thon i Izaak Grünbaum; z Żydowskiej Partii Ludowej — Nojach Pryłucki i Dawid Nomberg; z Bundu — Wiktor Alter, Henryk Ehrlich, Szmul Zygielbojm i Maurycy Orzech; z Poalej Syjon Lewicy — Natan Buchsbaum, Lewi Lewin-Epstein, Nuchim Rafałkes i Jakub Witkin^[88].

Niepodległą Polskę zamieszkiwała duża społeczność żydowska — w 1921 było to 2845,4 tys. osób wyznających judaizm, co stanowiło 10,5 % populacji kraju^[89]. W 1931, zgodnie z danymi ze spisu ludności, II RP zamieszkiwało 3113,9 tys. Żydów (statystyki bazowały na deklaracji wyznawanej religii), co stanowiło 9,8 % ogółu. Prawie 1/4 Żydów mieszkała w pięciu miastach: Warszawie (352,6 tys.; więcej Żydów mieszkało tylko w Nowym Jorku), Łodzi (202 tys.), Wilnie, Krakowie, Lwowie. Największy udział ludności żydowskiej według powiatów był w 1939 r. w Białymstoku (43 % ludności)^[90], Lublinie (34,7 %), Łodzi (33,5 %), Radomiu (32,3 %), Lwowie (32 %)^[90], Warszawie (31 %)^[90], Wilnie (28,2 %), Krakowie (25,8 %), a najmniejszy w powiatach zachodnich, gdzie nie przekraczał 1 % ogółu mieszkańców.

Biorąc pod uwagę przyrost naturalny i emigrację, 1 września 1939 w Polsce mieszkało 3 474 000 Żydów. Byli oni skupieni głównie w dużych i mniejszych miastach: 77 % żyło w miastach, a 23 % na wsiach. W czasie roku szkolnego 1937/1938, w Polsce było 226 szkół podstawowych i 12 średnich z językami wykładowymi jidysz lub hebrajskim. Żydowskie partie polityczne, takie jak Bund czy syjonistyczne ugrupowania prawicowe i lewicowe były reprezentowane w Sejmie, jak również w organach władz samorządowych.

Rozwijało się dynamicznie życie kulturalne. Pojawiło się wiele żydowskich wydawnictw, funkcjonowało ponad 116 czasopism. Autorzy piszący w jidysz (najbardziej znany Isaac Bashevis Singer) zyskiwali międzynarodowe uznanie (Singer w 1978 otrzymał literacką Nagrodę Nobla). Inni twórcy — żydowscy lub będący takiego pochodzenia, tacy jak Bruno Schulz^[91], Julian Tuwim^[92], Jan Brzechwa czy Bolesław Leśmian^[93] wnieśli znaczący wkład w rozwój literatury polskiej początku XX wieku. Wybitnym wychowawcą i pisarzem był Janusz Korczak. Nie do przecenienia jest rola jaką w rozwoju kultury polskiej odegrali księgarz i wydawca Jakub Mortkowicz^[94] oraz Mieczysław Grydzewski, twórca Wiadomości Literackich — najpoważniejszego tytułu polskiej krytyki literackiej. Rozwijał się także teatr jidysz — w Polsce funkcjonowało 15 teatrów i grup teatralnych. W Warszawie miała swoją siedzibę najwybitniejsza żydowska trupa teatralna — Trupa Wileńska (jej pierwsze przedstawienie, Dybuk miało miejsce w 1920)^[95]. Natomiast założony w 1912 roku w Białymstoku Teatr Habima, jest obecnie Żydowskim Teatrem Narodowym w Tel Awiwie. W Polsce produkowano filmy w języku jidysz, np. At chet, Der Dibuk, Freylikhe kabtsonim, Mamele. Wielu żydowskich filmowców kręciło także filmy w języku polskim, np. Aleksander Hertz^[96], Aleksander Ford^[97], Józef Lejtes^[98]. Julian Tuwim i Marian Hemar pisali teksty dla teatrzyków rewiowych. Konrad Tom był reżyserem i aktorem, ale także autorem szmoncesu Sęk, wykonywanego po wojnie przez Kabaret Dudek.

Żydzi w Polsce międzywojennej tworzyli najliczniejszy niechrześcijański związek religijny, zorganizowany w 818 gminach wyznaniowych z około 1600 duchownymi będącymi na etatach gmin.

Pierwszym dokumentem normatywnym dotyczącym wyłącznie terenów byłego Królestwa Kongresowego, był dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 r.: «O zmianach w organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Polskiego»^[99]. Nie był to zupełnie nowy akt prawny, ale to nowelizacja rozporządzenia niemieckich władz okupacyjnych z 1916 r. Wydane w latach 1925—1927 przez rząd akty prawne rozciągnęły moc obowiązywania dekretu Naczelnika Państwa na pozostałe województwa. Dnia 5 kwietnia 1928 r. ogłoszono tekst jednolity ustawy zajmującej się ustrojem gmin żydowskich w Polsce z wyłączeniem województwa śląskiego. Ustawę uzupełniono dwoma rozporządzeniami wykonawczymi Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 24 października 1930 r., ustalającymi regulaminy wyborcze dla organów gmin (rad i zarządów), wyboru rabinów i podrabinów oraz z dnia 9 września 1931 r. normujące gospodarkę finansową gmin^[100]. Zgodnie z ustawą z 5 kwietnia 1928 r., wszyscy Żydzi (stosowano wyznacznik wyznania), mieszkańcy Rzeczypospolitej tworzyli Związek Religijny, złożony z gmin wyznaniowych, z Radą Religijną na czele. Instytucja Rady Religijnej, która miała stanowić, na wzór innych wyznań, naczelny organ reprezentacyjny społeczności żydowskiej w Polsce, nie została jednak powołana do życia. Poszczególne gminy miały charakter korporacji (posiadały osobowość prawną) o charakterze publiczno-prawnym, a kompetencje gminy zostały ograniczone do wykonywania zadań wyłącznie religijnych, a w szczególności do: organizowania i utrzymania rabinatu, zakładania i utrzymania synagog, domów modlitwy, łaźni rytualnych i cmentarzy, czuwania nad religijnym wychowaniem młodzieży i troszczenia się o dostarczenie koszernego mięsa. Poza tym, gmina miała prawo zajmować się udzielaniem pomocy dobroczynnej ubogim Żydom, zarządzaniem fundacjami, których celem była pomoc oraz zakładanie instytucji dobroczynnych. Zwierzchni nadzór nad żydowskimi gminami wyznaniowymi sprawował minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a w tzw. II instancji — wojewoda. Nadzór bezpośredni nad gminami wyznaniowymi sprawował miejscowy starosta powiatowy.

W Polsce międzywojennej prawo traktowało Żydów jako grupę wyznaniową, całkowicie pomijając aspekt narodowościowy — członkami gminy (na zasadzie przymusowej) byli wszyscy mieszkańcy wyznania mojżeszowego.Według ustawodawstwa Żydzi tworzyli jako całość «towarzystwo religijne» o charakterze publiczno-prawnym, które składało się z gmin wyznaniowych. Kompetencje gmin były przy tym poważnie ograniczone, natomiast nadzór państwa silnie rozwinięty^{[101][102][103][104][105][106]}. Do grup wyznaniowych prawnie uznanych w II. Rzeczypospolitej zaliczano wyznania: rzymskokatolickie, greckokatolickie, ewangelicko-augsburskie, staroobrzędowcy, prawosławne, judaistyczne, islamskie oraz karaimskie. Uznanie przez państwo odmienności etnicznej czy religijnej wywołało potrzebę przygotowywania odrębnych aktów prawnych dla poszczególnych mniejszości. Poszanowanie wolności i swobody w funkcjonowaniu mniejszości narodowych i wyznaniowych nakładały na Polskę ustawy międzynarodowe (m.in. traktat wersalski), z których inkorporowano szereg praw do konstytucji marcowej uchwalonej w 1921 roku. Konstytucja dawała prawo do zrzeszania się, umożliwiając obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych lub wyznaniowych tworzenie zakładów dobroczynnych, religijnych^[107].

Prześladowanie Żydów w Polsce nasilało się w początkowych i końcowych latach II RP. Przez wiele osób nie byli oni postrzegani jako prawdziwi Polacy — zwłaszcza przez osoby o poglądach nacjonalistycznych, którym politycznego poparcia udzielały ugrupowania endeckie^[108].

Już przed wybuchem I wojny światowej endecja i jej główny przywódca — Roman Dmowski uważali, iż wszelkie mniejszości narodowe stoją na przeszkodzie integracji Polski i jej ponownego zjednoczenia, ponieważ nie wykazują one polskiej świadomości narodowej. Po odzyskaniu niepodległości Dmowski pisał, iż narody, które nie poddadzą się asymilacji doprowadzą do upadku państwa, które nie będzie mogło ustanowić silnej władzy centralnej.

Zdecydowana większość Żydów żyła dobrowolnie w dużych skupiskach, zwanych potocznie (z wł.) gettami lub (z jid.) sztetlami. Ta izolacja oraz to, że np. około 85 % Żydów określało hebrajski lub jidysz jako swój język ojczysty, utrudniało asymilację. Żydzi nie asymilowali się świadomie, gdyż Żyd tracący swoją tożsamość religijną, tracił również tożsamość narodową — «przestawał być Żydem w oczach swoich współwyznawców i swoich własnych». Wyjątkiem były najwyższe żydowskie warstwy społeczne (inteligencja, przedstawiciele zawodów twórczych)^[109][110].

Żydom znacznie łatwiej żyło się w czasie rządów autorytarnych marszałka Józefa Piłsudskiego (1926—1935), który opowiadał się za ocenianiem obywateli według kryterium zasług dla kraju, a nie narodowości. Szczególnie polscy Żydzi cenili sobie rządy popieranego przez Piłsudskiego liberalnego Kazimierza Bartla. Jednak z wielu powodów, włączając w to Wielki kryzys, ich sytuacja nigdy nie była satysfakcjonująca. Z kolei w 1933 roku w Przewrotach^[111] Dmowski określił mniejszość żydowską jako najcięższe dla niej [Polski] zagadnienie^[112]. Kolejne rządy Polski nie miały pomysłu na politykę wobec 3 milionów żydowskich obywateli, którzy w większości nie chcieli asymilacji, a także wobec młodej, przejawiającej polityczne i społeczne ambicje inteligencji żydowskiej, robiącej kariery w prestiżowych zawodach, np. prawniczych i lekarskich^[109].

Sytuacja mniejszości pogorszyła się po śmierci marszałka, którą większość Żydów odebrała jako tragedię. W latach 1935—1937 w rozruchach antysemickich zginęło 97 Żydów, a ok. 500 odniosło obrażenia. Przyczyną niektórych rozruchów były zabójstwa Polaków dokonywane przez Żydów, np. w Przytyku^[113] czy w Brześciu^[114]. Celem przemocy były wielokrotnie żydowskie sklepy, z których wiele zostało splądrowanych. Skrajna prawica ogłosiła bojkot ekonomiczny Żydów (pod hasłem swój do swego po swoje), który w połączeniu z Wielkim Kryzysem oraz bardzo wysokim przyrostem naturalnym (liczba Żydów w Polsce była wówczas najwyższa na świecie i tu «biło serce» przyszłego Izraela)^[109] przyczynił się do obniżenia poziomu życia Żydów w Polsce, który był jednym z najniższych spośród wspólnot żydowskich na świecie. Nasiliła się dyskryminacja na uniwersytetach, postulowana przez ugrupowania nacjonalistyczne jako reakcja na nadreprezentację Żydów na niektórych kieunkach studiów. W 1937 wprowadzono numerus clausus^[115].

W maju 1938 roku Rada Naczelna Obozu Zjednoczenia Narodowego zajęła stanowisko w kwestii żydowskiej. Podjęta uchwała głosiła, że rozwiązanie kwestii żydowskiej w Polsce możne być osiągnięte przede wszystkim przez jak najbardziej wydatne zmniejszenie liczby Żydów w Państwie Polskim. Zapowiadała kontynuację walki o zmniejszenie udziału Żydów w życiu gospodarczym i kulturalnym^[116].

Pojawiły się pomysły emigracyjne (np. na Madagaskar), w których przywódcy syjonistyczni szukali porozumienia z rządem i rozpoczęły się pierwsze, nieliczne początkowo, wyjazdy do Palestyny. Oddział II Sztabu Generalnego WP (polski wywiad wojskowy), na zasadzie tajnych porozumień, szkolił oraz wyposażał w broń i pieniądze dywersantów żydowskich, którzy byli następnie wysyłani do walki z Arabami i Brytyjczykami w Brytyjskim Mandacie Palestyny o niepodległy Izrael^[109].

Sejm RP uchwalił ustawę o pozbawieniu obywatelstwa tych, którzy utracili łączność z państwowością polską. Minister spraw wewnętrznych Felicjan Sławoj-Składkowski wydał 8 października 1938 roku rozporządzenie wprowadzające obowiązek złożenia do jednorazowej kontroli paszportów zagranicznych polskich, począwszy od 29 października. Było to pretekstem dla hitlerowców do wysiedlenia polskich Żydów do Polski, bowiem bali się utraty przez nich obywatelstwa^[117].

1 września 1939 r. w ogólnopolskim dzienniku Nasz Przegląd ukazało się oświadczenie:

Organizacja Syjonistyczna i naród żydowski stoją po stronie polskiej, gotowe do walki o swą godność i niepodległość. To oświadczenie winno być drogowskazem dla światowego żydostwa. Miejsce Żydów całego świata jest po stronie polskiej^[118].

2 września 1939 r. w tym samym dzienniku, umieszczono wydaną przez Zarząd i Radę Naczelną Związku Rabinów RP następującą odezwę:

Niechaj będzie pochwalone imię Wiekuistego.

Bracia w Izraelu, Obywatele Najjaśniejszej Rzeczypospolitej Polskiej!

Odwieczny wróg napadł w niecny, nikczemny sposób na naszą tak gorąco przez nas umiłowaną Ojczyznę, Polskę. Wyzuty dosłownie z czci, wiary i wszelkich uczuć ludzkich, niesie on mord, rabunek i pożogę.

My Żydzi, dzieci tej ziemi od zamierzchłych czasów, stajemy wszyscy w karnym ordynku, zwarci i opanowani na wezwanie Pana Prezydenta Rzeczypospolitej i Naczelnego Wodza, aby bronić naszej ukochanej Ojczyzny, każdy na wyznaczonym mu przez władze posterunku i oddamy, gdy zajdzie tego potrzeba, na ołtarzu Ojczyzny, nasze życie i nasze mienie bez reszty.

Jest to naszym najszczytniejszym obowiązkiem obywatelskim i religijnym, według nakazów naszej Świętej Wiary, który z największą radością spełnimy – tak nam i Polsce dopomóż Bóg.

Wznosimy błagalne modły do Stwórcy o zwycięstwo oręża polskiego i bądźmy pewni, że nas usłyszy, Amen.

Zarząd i Rada Naczelna Związku Rabinów Rzeczypospolitej Polskiej^[119].

W czasie tzw. kampanii wrześniowej w 1939, ok. 120 tys. obywateli polskich narodowości żydowskiej lub żydowskiego pochodzenia wzięło udział w walkach z Niemcami i Sowietami, będąc żołnierzami polskiej armii. Ustalono, że w czasie całej II wojny światowej, 32 216 żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego zginęło, a ok. 61 tys. zostało wziętych do niewoli przez Niemców (większość z nich nie przeżyła)^[120]. Ci, którzy zostali zwolnieni, bardzo szybko znaleźli się w gettach i obozach pracy, gdzie podzielili los swoich żydowskich współobywateli.

W podbitej i podzielonej Polsce, zgodnie z postanowieniami paktu Ribbentrop-Mołotow, 61,2 % polskich Żydów znalazło się pod okupacją niemiecką, podczas gdy 38,8 % — pod okupacją sowiecką^[120]. Pośród polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w Katyniu w 1940, było ok. 450 Żydów. Jednocześnie duża część Żydów współpracowała z reżimem komunistycznym, co stało się powodem późniejszych tarć polsko-żydowskich na tych obszarach.

Według ewidencji ambasady RP Żydzi stanowili blisko 40 % obywateli polskich przebywających na terytorium ZSRR^[121].W latach 1939—1941 pomiędzy 100 a 300 tys. polskich Żydów zostało deportowanych z ziem polskich okupowanych przez ZSRR w głąb Związku Radzieckiego. Niektórzy z nich, zwłaszcza komuniści (np. Jakub Berman), przenieśli się dobrowolnie. Jednakże większość została przymusowo osadzona w gułagu. Niewielkiej grupie (ok. 6 tys.) udało się opuścić ZSRR w 1942, przyłączając się do armii generała Władysława Andersa^[122]. Pośród nich był m.in. późniejszy premier Izraela, Menachem Begin. W czasie gdy 2 Korpus Polski przebywał w Brytyjskim Mandacie Palestyny, 67 % (2972) żydowskich żołnierzy zdezerterowało. Wielu z nich przyłączyło się do Irgunu, żydowskiej organizacji paramilitarnej.

Żydzi polscy ucierpieli najbardziej w czasie Holokaustu. Ok. 6 mln polskich obywateli zginęło w czasie wojny, połowa z nich była narodowości żydowskiej. Zostali oni zamordowani w niemieckich obozach zagłady, w Auschwitz-Birkenau, Treblince, Majdanku, Bełżcu, Sobiborze, Chełmnie lub zmarli z głodu w gettach. Wielu zginęło na skutek działalności na Wschodzie hitlerowskich szwadronów śmierci, Einsatzgruppen.

Niektóre z masakr były tylko inspirowane przez Niemców, a przeprowadzane z pomocą, lub nawet przez samych Polaków. Przykładem może być pogrom w Jedwabnem, podczas którego zginęło (według późniejszych ustaleń IPN) co najmniej 340 Żydów^[123]. Istota polskiego udziału w masakrach Żydów w czasie wojny do dziś pozostaje przedmiotem kontrowersji, choć Instytut Pamięci Narodowej przedstawił dowody na istnienie zajść podobnych do jedwabieńskich w wielu innych miejscowościach regionu^[124]. Jako powód takiego zachowania wymienia się antysemityzm, chęć odwetu na Żydach wspierających komunistów lub też zwykłą chciwość.

Niemcy utworzyli wiele gett, w których uwięziono Żydów z całych okupowanych terenów. Największe były getto w Warszawie (w którym przebywało ok. 460 tys. osób w 1941 r., 380 tys. w 1942 r.^[125]), a także getto w Łodzi, gdzie znajdowało się ok. 160 tys. Żydów. Inne polskie miasta, w których powstawały duże getta to m.in. Białystok, Częstochowa, Kielce, Kraków, Lublin, Lwów, Radom i Wilno. Niekiedy hitlerowcy zakładali otwarte getta, jak np. w Szydłowcu.

Warszawskie getto zostało założone przez generalnego gubernatora Hansa Franka 16 października 1940. W tym czasie 450 tys. Żydów skupionych w getcie stanowiło ok. 30 % populacji Warszawy, podczas gdy zajmowało ono tylko ok. 2,4 % powierzchni miasta^[126]. 16 listopada wybudowano wysoki mur, ostatecznie odgradzając je od reszty świata. W ciągu następnego półtora roku do getta przywożono Żydów z mniejszych miast i wsi. Jednak liczba w ten sposób uwięzionych pozostawała ta sama, gdyż wielu umierało z powodu głodu i chorób zakaźnych, zwłaszcza tyfusu. Średnie racje żywieniowe w 1941 dla Żydów w Warszawie wynosiły 253 kcal, 669 kcal dla Polaków, podczas gdy dla Niemców — 2613 kcal.

22 czerwca 1942 rozpoczęła się masowa deportacja, w czasie następnych 52 dni (do 12 września 1942), około 300 tys. osób zostało przewiezionych pociągami do obozu zagłady w Treblince. Deportacja została przeprowadzona przez 50 niemieckich żołnierzy SS, 200 łotewskich żołnierzy z batalionów Schutzmannschaften, 200 ukraińskich policjantów i 2500 członków Żydowskiej Policji Getta. W zamian za współpracę, nietykalność zagwarantowano pracownikom Judenratu, jak również funkcjonariuszom Żydowskiej Policji i ich rodzinom. Gwarancje te honorowano tylko przez krótki czas, i urzędnicy Judenratu również zostali zamordowani.

18 stycznia 1943 część mieszkańców getta (pośród nich członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej i Żydowskiego Związku Wojskowego), stawiła zbrojny opór przeciwko kolejnym deportacjom. Ostateczne zniszczenie getta nastąpiło 4 miesiące później, po zduszeniu przez Niemców powstania, które wybuchło 19 kwietnia 1943.

Los warszawskiego getta był podobny do tego, co spotkało inne getta w których koncentrowano ludność żydowską. Wraz z decyzją hitlerowców o podjęciu Ostatecznego Rozwiązania (Endlösung) — eksterminacji europejskich Żydów — rozpoczęła się w 1942 Akcja Reinhard, podczas trwania której (tj. do października 1943) zamordowano ok. 2 mln Żydów^[127].

Polska była jedynym krajem okupowanym przez Niemcy w czasie II wojny światowej, w którym formalnie wprowadzono karę śmierci dla każdego, kto ukrywa lub pomaga w inny sposób Żydom^[128]. Pomimo tego, Polacy stanowią największą grupę pośród Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata^[129].

Począwszy od 1941 Referat Żydowski w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej rozpoczął systematyczne zbieranie informacji o losach polskich Żydów, przekazywanych potem do Londynu. Reakcją na rozpoczęcie eksterminacji ludności żydowskiej, było utworzenie we wrześniu 1942 przez Zofię Kossak Szczucką i Wandę Krahelską Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom, przekształconego w grudniu tego roku w Radę Pomocy Żydom «Żegota». W marcu 1943 Witold Bieńkowski ps. Wencki powołał Referat Żydowski Delegatury Rządu na Kraj^[130].

Polski Rząd na Uchodźstwie był pierwszym (październik 1942), który donosił o istnieniu niemieckich obozów śmierci i systematycznej eksterminacji Żydów, poprzez swego kuriera Jana Karskiego i organizatora ruchu oporu w Auschwitz-Birkenau, Witolda Pileckiego^[131]. 18 grudnia 1942 Prezydent RP na Uchodźstwie Władysław Raczkiewicz wystosował dramatyczny list do papieża Piusa XII, błagając go o publiczną obronę mordowanych Polaków i Żydów^[132].

Od 40 do 100 tys. polskich Żydów przetrwało Holokaust, ukrywając się lub przyłączając do polskiej bądź też radzieckiej partyzantki. Kolejne 50-170 tys. zostało repatriowanych z ZSRR a 20-40 tys. z Niemiec i innych krajów. Tuż po wojnie w Polsce było ok. 180—240 tys. Żydów. Najprężniejszym skupiskiem stał się Dolny Śląsk, na którym do wiosny 1946 r. osiedlono 86 tys. osób^[133]. Ponadto, ok. 30 tys. zamieszkiwało Łódź, 20-31 tys. Szczecin, ok. 13 tys. Kraków i 8 tys. Warszawę.

Główną instytucją reprezentującą polskich Żydów w latach 1945—1950 był Centralny Komitet Żydów Polskich (CKŻP). Komitet koordynował repatriację z ZSRR i Kresów Wschodnich. Działające pod jego auspicjami Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej organizowało pomoc lekarską. Komisja Historyczna zbierała relacje ocalonych z Zagłady, m.in. pomagając w ściganiu zbrodniarzy nazistowskich, i dokumentowała życie żydowskie (w 1947 roku Komisję przekształcono w Żydowski Instytut Historyczny). W ok. 30 szkołach CKŻP uczyło się ok. 3000 uczniów. Komitet wspierał również odradzające się po wojnie życie kulturalno-artystyczne. Pierwotnie skład władz CKŻP cechował umiarkowany pluralizm polityczny, jednak w miarę umacniania się systemu komunistycznego w Polsce, władzę w komitecie stopniowo przejmowała frakcja żydowska w PPR^[134].

Przez kilka pierwszych powojennych lat silnie rozwinęło się Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku, w którym osiadła ponad połowa powojennej żydowskiej społeczności. W szkołach w tym regionie uczono języka jidysz, a w kilku również języka hebrajskiego. W regionie funkcjonowały dwie szkoły muzyczne i jedna baletowa. Działały teatry, koła dramatyczne, dwie orkiestry i dwa chóry. Powstawały biblioteki, domy kultury, orkiestry, kluby i świetlice. Odbywały się wystawy sztuki żydowskiej. Przez kilka lat działały żydowskie partie polityczne o znacznym stopniu pluralizmu (11 w całym kraju, w tym 8 legalnie). Ukazywały się dwie gazety. Toczyło się również bogate życie religijne. Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej zarządzało sanatoriami, przychodniami wielu specjalności, ambulatoriami, placówkami opieki nad matką i dzieckiem, sierocińcami i żłobkami. Powołana Organizacja Rozwoju Twórczości w latach 1945-50 prowadziła w regionie wiele kursów dokształcających, dzięki którym znaczna część ludności po przekwalifikowaniu podejmowała pracę w lekkim i ciężkim przemyśle, w tym w kopalniach i hutach^[135][133].

Życie religijne toczyło się w ramach kongregacji wyznaniowych. Naczelnym rabinem Polski był Dawid Kahane (który był także naczelnym rabinem Wojska Polskiego).

W Polsce w latach 1944—1949 reaktywowane Żydowskie Towarzystwo Krzewienia Sztuk Pięknych, starało się umożliwić twórcom kontynuację pracy artystycznej w warunkach powojennych. Zbierało również ocalałe judaika dla Galerii Sztuki Żydowskiej^[136]. W tych latach działały trzy teatry żydowskie (Dolnośląski Teatr Żydowski we Wrocławiu^[137], Teatr Żydowski w Łodzi i Zespół teatralny «Mikt» w Dzierżoniowie) oraz znaczna liczba kół dramatycznych^[133]. Przez kilka lat działał również zespół filmowy Kinor. Tuż po wojnie w Polsce przebywało ok. 40 pisarzy jidysz^[138], m.in. Chaim Grade, Rachela Auerbach, Lejb Olicki, Hadasa Rubin, Dawid Sfard, Daniel Kac i Eliasz Rajzman). Część literatów pisała zaś w języku polskim (m.in. Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Brzechwa, Leopold Tyrmand, Stanisław Lem, Julian Stryjkowski, Mieczysław Jastrun, Aleksander Wat, Kazimierz i Marian Brandys, Roman Brandstaetter, Arnold Słucki, Stanisław Wygodzki i Kalman Segal).

Po zakończeniu II wojny światowej i pogromie kieleckim w 1946 (w wyniku tego, jak i różnych innych incydentów, w latach 1945—1946 zginęło w Polsce ok. 1150—1500 ocalałych z Holokaustu Żydów), Żydzi stopniowo zaczęli opuszczać Polskę. Dodatkowo komunistyczne władze odmówiły restytucji mienia żydowskiego, zagrabionego podczas wojny. Część polskich Żydów wiązała również swoją przyszłość z budowaniem państwa żydowskiego w Brytyjskim Mandacie Palestyny. W sumie ok. 140 tys. Żydów wyjechało z Polski w latach 1944—1947^[139]. Znaczną część tej emigracji umożliwiali aktywiści syjonistyczni, tacy jak Adolf Berman czy Icchak Cukierman, będący członkami organizacji Bricha (Ucieczka). Szacuje się, że w sumie ok. 170 tys. osób wyjechało z Polski, korzystając z pomocy tej organizacji^[140].

Na skutek umocnienia się systemu komunistycznego w Polsce, na przełomie lat 1949—1950 władze państwowe dokonały upaństwowienia i centralizacji życia żydowskiego. Rozwiązano partie polityczne, stopniowo likwidowano szkoły hebrajskie, upaństwowiono spółdzielczość żydowską i szkoły z językiem wykładowym jidysz. Większość instytucji kulturalnych i społecznych została zlikwidowana, a na ich miejscu władze utworzyły Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce, realizujące odtąd państwową wykładnię polityczną^[135]. Kongregacje wyznaniowe scentralizowano w Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego^[136]. Teatry przekształcono w jedną instytucję, Państwowy Teatr Żydowski (PTŻ), za pomocą której państwo kontrolowało repertuar i politykę kadrową. Początkowo PTŻ zarządzał trzema scenami: w Warszawie, Wrocławiu i Łodzi. Z czasem scena warszawska stała się jedyną^[141].Upaństwowiono również prasę: odtąd ukazywać się mógł jedynie dziennik Fołks Sztyme oraz miesięcznik literacki Jidisze Szriftn^[142]. Działać mogło również tylko jedno wydawnictwo książkowe, powstały pod koniec 1947 r. Idisz Buch. Wydawnictwo to przez 21 lat istnienia opublikowało 350 książek i we wczesnych latach 1950-tych stało się jednym z najbardziej prężnych ośrodków literatury jidyszowej na świecie. Wydano wiele znamienitych dzieł literatury żydowskiej, jednak na płaszczyźnie politycznej wydawnictwo działało wyłącznie zgodnie z linią państwową^[138].

Część polskich Żydów uczestniczyła w budowie reżimu komunistycznego w Polsce w latach 1944—1956, zajmując eksponowane stanowiska w PZPR (np. Jakub Berman^[143], Hilary Minc — odpowiedzialny m.in. za odbudowę gospodarki na komunistyczną modłę^[144]), aparacie bezpieczeństwa (szczególnie w UB, wojskowym i powszechnym wymiarze sprawiedliwości, Informacji Wojskowej, Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Milicji Obywatelskiej, w strukturach więziennictwa) oraz dyplomacji i wywiadzie (Marcel Reich-Ranicki^[145]). Według analizy Instytutu Pamięci Narodowej, w latach 1944-54 37,1 % osób pełniących funkcje kierownicze w MBP stanowiły osoby pochodzenia żydowskiego (167 na 450 osób). Biorąc pod uwagę, że w okresie powojennym Żydzi w Polsce stanowili mniej niż 1 % społeczeństwa, w MBP nadreprezentacja żydowskich komunistów była bardzo wyraźna^[146]. Na wysokich stanowiskach w UB znaleźli się m.in.: Roman Romkowski (właśc. Natan Grinszpan-Kikiel), Mieczysław Mietkowski (właśc. Mojżesz Bobrowicki), Leon Andrzejewski (właśc. Ajzen Lajb Wolf), Józef Różański (właśc. Józef Goldberg), Edward Kalecki (właśc. Szymon Eliasz Tenenbaum), Ludwik Przysuski (właśc. Salomon Przysuski), Michał Taboryski (właśc. Mojżesz Taboryski), Zygmunt Braude, Zygmunt Okręt (właściwie Nechemiasz Okręt), Józef Czaplicki (właśc. Izydor Kurc), Julian Konar (właśc. Julian Jakub Kohn), Aleksander Wolski (właśc. Salomon Dyszko), Józef Kratko, Bernard Konieczny (właśc. Bernstein), Julia Brystiger, Wacław Komar (właśc. Mendel Kossoj), Marek Fink (właśc. Mark Finkienberg), Józef Światło (właśc. Izaak Fleischfarb), Henryk Piasecki (właśc. Izrael Chaim Pesses).

Po 1956 roku, podczas procesu destalinizacji za rządów Władysława Gomułki, niektórzy funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa żydowskiego pochodzenia, m.in. Roman Romkowski, Józef Różański^[147] czy Anatol Fejgin, zostali osądzeni pod zarzutami «nadużywania siły» i torturowania polskich antykomunistów (m.in. Witolda Pileckiego). Większość uniknęła jednak procesu, zwłaszcza poza granicami Polski, m.in. Stefan Michnik^[148], Helena Wolińska^[149], Salomon Morel^[150]. Funkcjonariusz Urzędu Bezpieczeństwa, Józef Światło^[147], po ucieczce na Zachód w 1953, za pośrednictwem Radia Wolna Europa, ujawnił metody stosowane przez UB, co doprowadziło do rozwiązania tego urzędu w 1954.

W okresie względnej liberalizacji reżimu komunistycznego władze zezwoliły ponownie Żydom na emigrację. Lata życia w scentralizowanym systemie totalitarnym oraz przypadki antysemityzmu sprawiły, że pomiędzy rokiem 1956 a 1959 około 50 tys. Żydów opuściło Polskę, zmniejszając liczbę osób pozostałych w kraju do ok. 30 tys^[151].

W 1967 z powodu poparcia przez Związek Radziecki krajów arabskich w wojnie sześciodniowej PRL zerwała stosunki dyplomatyczne z Izraelem^[152]. Z tego samego powodu wielu Polaków skrycie popierało Izraelczyków w tym konflikcie^[153][154]. Do 1968 ok. 40 tys. Żydów polskich, którzy pozostali w kraju, było zasymilowanych z polskim społeczeństwem, ale w ciągu roku stali się obiektem zorganizowanej przez władze państwowe akcji, zrównującej żydowskie pochodzenie z syjonizmem, co władze określały jako nielojalność względem Polski.

W marcu 1968 studencka demonstracja w Warszawie dała pretekst rządowi Gomułki do rozpoczęcia antysemickiej nagonki. Szef służb bezpieczeństwa, Mieczysław Moczar oficjalnie używał retoryki antysyjonistycznej, jednakże w powszechnym odczuciu działania miały dotyczyć wszystkich Żydów. Sponsorowana przez państwo kampania «antysyjonistyczna» zaowocowała usunięciem ich z PZPR, ze stanowisk kierowniczych w zakładach pracy oraz posad w szkołach i uniwersytetach. Ze względów politycznych, ale również i ekonomicznych, 20 tys. Żydów zostało zmuszonych do emigracji w latach 1968—1970^[155]. Kampania, pomimo iż wymierzona przeciwko Żydom zajmującym wysokie stanowiska państwowe w okresie stalinowskim, dotknęła przede wszystkim zasymilowanych w większości polskich Żydów, niezależnie od ich rzeczywistych poglądów. Wydarzenia marcowe przyczyniły się także do zniszczenia wizerunku Polski na Zachodzie, zwłaszcza w USA. Część z «emigrantów marcowych» przyłączyła się do zagranicznych organizacji wspierających polską opozycję, mającą na celu uzyskanie dla Polski wolności, w szczególności uniezależnienia Polski od ZSRR i PZPR.

W późnych latach 70. szereg osób o żydowskim pochodzeniu zaangażowało się w działalność nielegalnych grup opozycyjnych (m.in. Adam Michnik, Karol Modzelewski, Bronisław Geremek, Ludwik Cohn^[156], Aniela Steinsbergowa^[157], Seweryn Blumsztajn^[158]). W momencie upadku komunizmu w Polsce w 1989, w kraju mieszkało tylko 5-10 tys. Żydów.

Od lat 90. XX wieku trwa odrodzenie życia religijnego i kulturalnego polskich Żydów, zakładane są gminy wyznaniowe i instytucje oświatowe. Blokowane do tej pory przez komunistyczną cenzurę dyskusje wielu kwestii historycznych (zwłaszcza związanych z II wojną światową i okresem 1944—1989, takich jak pogrom w Jedwabnem, masakra w Koniuchach, masakra w Nalibokach, pogrom kielecki, czy polsko-żydowskie stosunki podczas wojny w ogóle), stało się obiektem nowych badań i ocen. Podobnie dzieje się ze sprawą udziału Żydów w zbrodniach komunistycznych popełnionych na Polakach zaraz po wojnie.

Zgodnie z danymi przedstawionymi przez Forum Koordynacyjne Przeciwko Antysemityzmowi (Coordination Forum of Countering Antisemitism), w Polsce miało miejsce 18 antysemickich incydentów w okresie styczeń 2001 — listopad 2005. Połowa z nich miała charakter polityczny, 8 stanowiło akty wandalizmu lub profanacji, a jeden był aktem werbalnym. W Polsce nie miały miejsca antysemickie ataki z użyciem broni. Pomimo że, jak wynika z badań statystycznych przeprowadzonych w 2005, odsetek populacji w Polsce podzielających antysemicki światopogląd jest wyższy niż w niektórych krajach zachodnich^[159], stosunek Polaków do Żydów od tamtego czasu polepsza się.

Zgodnie z sondażem przeprowadzonym przez CBOS i opublikowanym w styczniu 2010, w którym Polacy mieli określić swój stosunek względem innych narodów, 27 % czuje niechęć względem Żydów, 31 % — sympatię, 35 % — ma bierny stosunek względem nich, a 7 % jest niezdecydowanych. Respondentów poproszono też o określenie swych odczuć za pomocą prostej skali: od −3 (silna antypatia) do +3 (silna sympatia), podczas gdy 0 oznaczało obojętność. Średnia wartość stosunku do Żydów wynosiła +0,05^[160]. W podobnym badaniu opublikowanym w styczniu 2005, niechęć deklarowało 45 %, sympatię 18 %, obojętność 29 %, zaś średni współczynnik wynosił −0,67^[161][162].

Po 1989 żydowskie życie religijne w Polsce odżyło m.in. dzięki pomocy Fundacji Ronalda S. Laudera.W 1993 powstał Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, którego głównym celem jest organizacja religijnego i kulturowego życia członków wspólnoty żydowskiej w Polsce. 23 lutego 2008 roku ukonstytuował się w Łodzi Rabinat Rzeczypospolitej Polskiej (pierwsza naczela rada rabinacka od czasów międzywojnia). Polska żydowska wspólnota wyznaniowa zatrudnia obecnie dziewięciu rabinów (ZGWŻ — 5, Beit Warszawa — 2, Chabad-Lubavitch — 2), zarządza niewielką liczbą szkół, urządza obozy letnie, a także wydaje szereg czasopism i innych publikacji.

Na Uniwersytecie Warszawskim, Jagiellońskim i Wrocławskim powstały żydowskie programy akademickie. W Krakowie powołano do życia Fundację Judaica, która sponsorowała szereg kulturowych i edukacyjnych programów przeznaczonych dla Polaków. Rząd Polski sfinansuje wybudowanie Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie o koszcie 100 mln zł^[163].

Groby cadyków są odwiedzane przez tysiące chasydów, np. grób rabina Cwi Elimelecha z Dynowa, ohel Elimelech z Leżajska czy Dawida Bidermana z Lelowa.

Spośród państw bloku komunistycznego, które (z wyjątkiem Rumunii) zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem w 1967, Polska była pierwszym, które je wznowiła (w 1986) i w pełni przywróciła (w 1990). Polska pomagała w masowej emigracji Żydów z ZSRR. Stosunki międzyrządowe obu krajów są wzorowe, co zaowocowało wzajemnymi wizytami prezydentów i ministrów spraw zagranicznych.

Polscy politycy żydowskiego pochodzenia sprawowali w III RP ważne funkcje państwowe: Bronisław Geremek^[164] był ministrem spraw zagranicznych w latach 1997—2000, Adam Daniel Rotfeld był szefem tego resortu w 2005^[165], Stefan Meller^[166] w okresie 2005—2006, Marek Borowski pełnił funkcję wicepremiera i ministra finansów w okresie 1993—1994 oraz marszałka Sejmu w latach 2001—2004, a Ludwik Dorn^[167] był w latach 2005—2007 wicepremierem oraz ministrem spraw wewnętrznych i administracji, a także marszałkiem Sejmu w 2007 r.

W ostatnich latach w Polsce miało miejsce wiele uroczystości związanych z Holokaustem. We wrześniu 2000 najwyżsi dostojnicy państwowi z Polski, Izraela, Stanów Zjednoczonych i innych krajów (w tym książę Hassan z Jordanii) zebrali się w Oświęcimiu w celu uczestniczenia w otwarciu synagogi Chewra Lomdei Misznajot i Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu. Synagoga, jedyna która ocalała w mieście po II wojnie światowej, jest kulturowym i edukacyjnym centrum, w którym przybysze mogą modlić się i uczyć o historii wspólnoty żydowskiej zamieszkującej przedwojenny Oświęcim. Bożnica ta była pierwszym obiektem zwróconym przez państwo polskie wspólnocie żydowskiej po wejściu w życie w 1997 ustawy dotyczącej restytucji własności żydowskiego mienia.

Dodatkowo, w kwietniu każdego roku ma miejsce tzw. Marsz Żywych z Auschwitz do Birkenau, w którym biorą udział zarówno Polacy, jak i Izraelczycy. Z żydowskich uroczystości w Polsce wypada jeszcze wymienić Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie (odbywający się od 1988) i Festiwal Kultury Żydowskiej Warszawa Singera (od 2004).

Obecnie liczba Żydów w Polsce oceniana jest na 8-12 tys., w większości mieszkających w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu, Katowicach, Szczecinie, Bielsku-Białej, Legnicy i innych mniejszych ośrodkach, choć nie ma oficjalnych danych potwierdzających te liczby. Zgodnie z Centrum Mojżesza Schorra, mogą być one zaniżone, ponieważ nie wszyscy obywatele polscy narodowości żydowskiej są religijni. Centrum ocenia, że Polskę zamieszkuje ok. 100 tys. Żydów (według innych danych nawet 150 tys.), spośród których 30-40 tys. jest w bezpośredni sposób związanych z kulturą bądź religią żydowską.

Polska jest jednym z nielicznych krajów na świecie w którym żydowska społeczność powiększa się; wynika to z odkrywania żydowskich korzeni i powrotu do judaizmu przez młodych ludzi (często w trzecim pokoleniu), w mniejszym stopniu repatriacji (powrót części emigrantów marcowych i ich potomków), imigracji z innych krajów (Rosja, Izrael, USA) oraz konwersji.

• Еврейская литература в Польше
• Кино на идиш
• История театра на идиш

• Almanach i leksykon żydostwa polskiego. — Lwów, 1937. — Т. 1.
• Almanach i leksykon żydostwa polskiego. — Lwów, 1938. — Т. 2-3.
• Maria Ambroży. Ludność żydowska w okresie powstania Chmielnickiego. — Opole, 2003.
• Majer Bałaban. Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem historii żydów w Polsce. — Lwów, 1929. — Т. 1.
• Majer Bałaban. Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1655. — 1936.
• Majer Bałaban. Dzieje Żydów w Galicyi i w Rzeczypospolitej Krakowskiej 1772–1868. — Lwów, 1916.
• Majer Bałaban. Kiedy i skąd przybyli Żydzi do Polski. — Warszawa: Menora, 1931.
• Majer Bałaban. Przegląd literatury historii Żydów w Polsce. — Lwów, 1903.
• Majer Bałaban. Z historii Żydów w Polsce. — 1920.
• Majer Bałaban. Z zagadnień ustrojowych żydostwa polskiego. — Lwów, 1932.
• Majer Bałaban. Żydzi lwowscy na przełomie XVI i XVII wieku. — Lwów, 1909.
• Majer Bałaban. Żydzi w Polsce. — 1930.
• Majer Bałaban. Żydzi w powstaniu 1863 // Przegląd Historyczny. — Warszawa, 1938. — Вып. XXXIV.
• Stefan Bratkowski. Pod wspólnym niebem. Krótka historia Żydów w Polsce i stosunków polsko-żydowskich. — Warszawa, 2001. — ISBN 83-88072-51-X.
• Władysław Bruliński. Czerwone plamy historii. — Warszawa: Unia Nowoczesnego Humanizmu, 1981.
• Zofia Borzymińska. Studia z dziejów Żydów w Polsce. — Warszawa: DiG, 1995. — ISBN 83-85888-79-9.
• Marek Jan Chodakiewicz. Po zagładzie. Stosunki polsko-żydowskie 1944–1947. — Warszawa: IPN, 2008. — ISBN 978-83-60-46464-9.
• Ludwik Gumplowicz. Prawodawstwo polskie względem Żydów. — Kraków, 1867.
• Norman Davies. Boże Igrzysko. — Kraków: Znak, 2006. — ISBN 83-24-00654-0.
• Szymon Dubnow. Historia Żydów. — Kraków, 1939.
• Artur Eisenbach: Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785—1870 na tle europejskim, Warszawa 1988
• Marian Fuks: Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982
• August Grabski, Maciej Pisarski, Albert Stankowski: Studia z dziejów i kultury Żydów w Polsce po 1945 roku, Warszawa 1997, ISBN 83-85660-74-7
• August Grabski: Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944—1949), Warszawa: Trio, 2004. ISBN 83-88542-87-7.
• Aleksander Hertz: Żydzi w kulturze polskiej, Warszawa 2003, ISBN 83-88032-56-9
• Maurycy Horn: Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697—1795), t. 1-2, Wrocław 1984,1988
• Gershon David Hundert: Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności. Warszawa 2007
• Łukasz Jasina: Polacy i Żydzi w czasie II wojny światowej w: «Polin. Studies in Polish Jewry», Lublin 2006, ISBN 83-60695-05-9
• Anna Jaskóła. Sytuacja prawna mniejszości żydowskiej w Drugiej Rzeczypospolitej. — Wrocław: UWr, 2010.
• Paul Johnson. Historia Żydów. — Kraków: Platan, 1996. — ISBN 33-85222-25-1.
• Adam Kaźmierczyk: Żydzi polscy 1648—1772. Źródła. Kraków 2001
• Krystyna Kersten. Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-68. — Warszawa: NOW, 1992. — ISBN 83-70-54026-0.
• Wanda Kochowska, Mieczysław Wojecki: Żydzi w Polsce, Zielona Góra 1994, ISBN 83-86335-04-1
• Gerard Labuda. Słowiańszczyzna pierwotna: wybór tekstów. Materiały źródłowe do historii Polski epoki feudalnej. — Warszawa: PWN, 1954. — Т. 1.
• Wacław Aleksander Maciejowski. Żydzi w Polsce, na Rusi i Litwie. — Warszawa, 1878.
• Bertold Merwin. Żydzi w powstaniu 1863 r. — Lwów, 1910.
• Mniejszość żydowska w Polsce — mity i rzeczywistość Materiały z konferencji Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych, Warszawa, 20 maja 2010.
• Najazd żydowski na Polskę – ulotka Katolicko-Narodowego Komitetu Wyborczego nawołujaca do głosowania w wyborach do Sejmu i Senatu na listę nr 24 w dn. 4 i 11 marca 1928.
• Iwo Cyprian Pogonowski. Jews in Poland. A documentary history. — Нью-Йорк: Hippocrene Books, 1998. — ISBN 0-7818-0116-8.
• Moshe Rosman Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, Warszawa 2005
• Ignacy Schiper: Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937
• Stefania Sempołowska. Żydzi w Polsce. — Warszawa, 1906.
• Władysław Smoleński: Stan i sprawa Żydów polskich w XVIII wieku, Warszawa 1876
• Maria Stecka. Żydzi w Polsce. — Warszawa: Menora, 1921.
• Izrael Szahak. Żydowskie dzieje i religia. Żydzi i goje. XXX wieków historii. — Warszawa-Chicago: Fijorr Publishing, 1997. — ISBN 83-907621-5-3.
• Janusz Tazbir: Świat Panów Pasków, Łódź 1986
• Bernard Dov Weinryb. The Jews of Poland: a social and economic history of the Jewish community in Poland from 1100 to 1800. — Jewish Publication Society, 1973. — ISBN 082760016X.
• Andrzej Żbikowski: Żydzi, Wrocław 2005, ISBN 83-7384-193-8
• Żydzi w Polsce. Dzieje i kultura. Leksykon. — Warszawa: Cyklady, 2001. — ISBN 83-86-85958-X.

• Muzeum Historii Żydów Polskich
• Wirtualny Sztetl — portal żydowskiej historii lokalnej
• Dzieje Żydów w Polsce
• Przedwojenne ustawodawstwo dotyczące gmin żydowskich w Polsce

!

pl:Historia Żydów w Polsce