Antërlenga

L'Antërlenga a l'é na lenga artifissial ch'a deuvra ëd paròle ch'as treuvo ant la pì part dle lenghe dl'Euròpa ossidental. A l'é stàita anventà da na partìa ëd gent ch'a l'han travajaje ansima për pì che 20 agn, a l'han compilà a l'han publicà ël prim dissionari dël 1951.

A l'han sërnù ël nòm "antërlenga" përchè as vorìo ch'a fussa dovrà da gent ëd pais diferent për ciaciaré antra 'd lor ëd fasson sempia. Dagià che l'antërlenga a l'é stàita fàita përchè a fussa sempia, a l'é pì belfé da amprende che d'àutre lenghe.

A-i é vàire milen-e ëd gent ch'a conosso l'antërlenga, dzortut an Fransa, e ij sò parlant a diso che ëd milion a podrìo capila (lese dij test e scoté) sensa avèj damanca d'aprendla prima.

A-i son doe àutre lenghe artifissiaj ant ël mond che a l'han pì che 1000 parlant, l'esperanto e l'ido, anventà prima che l'antërlenga. Cheidun a pensa che l'esperanto e l'ido a son belfé da amprende përchè a l'han pa d'ecession (paròle che a scapo da le régole) ma d'àutri a chërdo che l'antërlenga a sia pì belfé përchè coj ch'a l'han dësvlupala a l'han sernù tute le paròle an manera che a fussa belfé tenje da ment për gent ch'a conossa l'anglèis, ël fransèis, ël castilian, ël portughèis, o l'italian, pì lenghe coma l'ossitan e 'l rumen, lenghe ch'a ch'a ven-o dal latin, la lenga dovrà a Roma për bomben ëd temp.

An dzorpì, la gent ch'a deuvra l'antërlenga a dis che soa lenga a l'é un latin arnovà, mach pì sempi e modernisà.

Lingua natural e musical
de parolas international
e un grammatica minimal.

Comprensibile facilemente
per personas intelligente.

Le medio de communication
adequate pro le solution
del confusion de Babylon.

Nostre Patre, qui es in le celos,
que tu nomine sia sanctificate;
que tu regno veni
que tu voluntate sia facite
super le terra como etiam in le celo.
Da nos hodie nostre pan quotidian,
e pardona a nos nostre debitas
como nos pardona a nostre debitores,
e non duce nos in tentation,
sed libera nos del mal.

Në schema ëd classìfica dl'Antërlenga a peul esse:

• lenghe artifissiaj
  • antërlenga

A-i é ëdcò n'edission ëd Wiki How an antërlenga.

• Còdes ISO 639-3: ina

Le doe lenghe, tnù cont ëd soe orìgin, a l'han pijà dal vocabolari latin e grèch, ma an mincadun-a 'd lor a-i é ëdcò ëd paròle diferente dai sò equivalent ant l'àutra.

Esempi ëd paròle e d'espression diferente:

L'antërlenga, tanme lenga artifissial, a l'ha na gramàtica semplificà. An particolar, la variassion ëd paròle a l'ha devenì abatìa.

• Preposission sensa artìcoj:

• Preposission an antërlenga con artìcoj

• Preposission piemontèise con artìcoj

An lenga piemontèisa a esisto j'ansidit përnòm verbaj, inesistent an antërlenga. A ìndica ël soget.

A l'é n'afé diferent da 'n përnòm përsonal: ia. Io parla - pms. mi i parlo; ia. Johannes lege - pms. Gioann a les.

Ij verb ëd la prima conjugassion an antërlenga a l'han dj'infinitiv con la terminassion -ar, an lenga piemontèisa a l'han la terminassion -é: ia. parlar - pms. parlé.

Ij verb dë sconda conjugassion, che an antërlenga a l'han dj'infinitiv con la terminassion -er, an lenga piemontèisa a son për la pì part ëd la sconda conjugassion e a l'han la terminassion -e: ia. currer - pms core.

An lenga piemontèisa, j'equivalent dj'infinitiv tener e venir dl'antërlenga, e ëdcò paròle derivà da lor, a l'han doe forme alternative: ten-e o tnì, ven-e o vnì: ia. mantener - pms. manten-e o mantnì.

• Verb ëd la prima conjugassion. An tersa përson-a dël singular la terminassion -a dl'antërlenga a l'ha sò equivalent an cola piemontèisa -a: ia. parla - pms. a parla. An tersa përson-a dël plural a l'ha sò equivalent ant la piemontèisa -o: ia. parla - pms. a parlo.
• Verb ëd la sconda conjugassion. An tersa përson-a dël singular la terminassion -e dl'antërlenga a dëspariss an lenga piemontèisa: ia. existe - pms. a esist. An tersa përson-a dël plural a l'ha sò equivalent ant la piemontèisa -o: ia. existe - pms. a esisto.

• Verb ëd la prima conjugassion. An tersa përson-a dël singular ant le doe lenghe a l'ha la terminassion -ava: ia. parlava - pms. a parlava. An tersa përson-a dël plural a l'ha sò equivalent an cola piemontèisa -avo: ia. parlava - pms. a parlavo.

• Verb ëd la sconda conjugassion. An tersa përson-a dël singular la terminassion -eva dl'antërlenga a l'ha l'equivalent an cola piemontèisa -ìa: ia. combatteva - pms. a combatìa. An tersa përson-a dël plural a l'ha sò equivalent an cola piemontèisa ìo: ia. combatteva - pms. a combatìo.

Ant le doe lenghe as dovra ël temp passà përfet componù. Për esempi, ia. ha parlate - pms. a l'ha parlà (singular), a l'han parlà (plural).

An tersa përson-a dël singular la terminassion -ra dl'antërlenga a equival al piemontèisa -rà: ia. parlara - pms. a parlërà.

Partissipi an antërlenga ch'a finisso an -ante a l'han an lenga piemontèisa equivalent:

• desinensa -and e a son soens precedù da la partissela an, cand ch'a l'han fonsion d'adverb: ia. parlante - pms. an parland;
• desinensa an -ant e a son variàbij con la gionta dël gèner e dël nùmer, cand ch'a l'han fonsion d'agetiv: ia. parlante - pms. parlant;

Partissipi passà, che an antërlenga a l'han la terminassion -ate, a l'han an lenga piemontèisa la terminassion -à. A cangio pa ant ël gèner feminin e al plural. Për esempi ia. parlate - pms. parlà.

Partissipi passà, che an antërlenga a l'han la terminassion -ite a l'han an lenga piemontèisa la terminassion -ì o -ù: ia. rendite - pms. rendù.

Ij partissipi an antërlenga a son invariàbij. An lenga piemontèisa, partissipi nen terminà con -à a son variàbij con la gionta ëd nùmer e géner ia. finite - pms. finì (masculin), finìa (feminin, singular), finìe (feminin, plural).

Forme impërsonaj an antërlenga con ël përnòm on a l'han ij sò equivalent piemontèis. As rendo tanme tersa përson-a dël singular, ma al pòst dël përnòm verbal a as dona as (o së dnans a un verb ch'a ancamin-a con st-, sp-, sc- e via fòrt). Për esempi, ia. on parla - pms. as parla.

• Ël verb "esse"

• Ël verb "avèj"

• Ël verb "podèj"

An lenga piemontèisa, për neghé as deuvro le partissele nen o (pì soens) pa, e an antërlenga non: ia. non es - pms. a l'é nen, a l'é pa.

Ant le doe lenghe a buto nen j'artìcoj definì dnans ai përnòm possessiv. Ël plural dël géner masculin a fa ecession an lenga piemontèisa, cand che a l'ha la midema forma che ël singular. An lenga piemontèisa, ij përnòm possessiv dël gèner masculin a son invariàbij al cangé dël nùmer.

An antërlenga ij sostantiv dij nen vivent a l'han pa ëd géner. Antra ij vivent a-i é na diferensa antra ij doi sess. Antlora, quand ël géner masculin a l'ha la terminassion -o (amico), ël géner feminin a l'ha la terminassion -a (amica).

An antërlenga na caterva ëd nòm sostantiv singular dël géner masculin a son terminà con -o. Ij sò equivalent piemontèis a l'han pa d'-o: ia. senso - pms. sens. J'equivalent piemontèis dij nòm sostantiv e agetiv terminà an antërlenga con -co, -go a l'han le terminassion -ch, -gh.

Ij nòm sostantiv dël géner feminin, ch'a l'han an antërlenga la terminassion -a, a l'han soens an lenga piemontèisa ël singular ch'a finiss an -a: ia. experientia - pms. esperiensa, ia. theoria - pms. teorìa.

An antërlenga as rend ël plural dël sostantiv con la gionta dla terminassion -s al singular, -es (quand ël singular a l'é terminà con na consonanta) o (quand ël singular a l'é terminà con -c) con ël cambi dla -c terminal an -ches.

La pì part dij nòm sostantiv piemontèis dël géner masculin a l'ha la midema forma an singular e an plural.

Ij nòm sostantiv dël géner feminin, che an antërlenga a l'han ël plural con la terminassion -as (e ël singolar con la terminassion -a), an lenga piemontèisa a l'han ël plural ch'a finiss an -e. Ij nòm sostantiv piemontèis dël géner feminin con la terminassion -ica a l'han ël plural con la terminassion -iche (parèj che an italian).

An lenga piemontèisa, chèich nòm sostantiv dël géner feminin a l'han la midema forma al singular e al plural:

• coj d'adoss greca: anàlisi, ipòtesi (ia. analyse, hypothese);
• coj con la terminassion -sion o -à.

Ij nòm agetiv an antërlenga a son invariàbij tnù rëspet al géner. An lenga piemontèisa a son variàbij parèj che ij sostantiv.

Ij nòm agetiv che an antërlenga a finisso an -ante a l'han an lenga piemontèisa dj'equivalent ch'a finisso an -ant (masculin) e -anta (feminin). An manera anàloga con la terminassion -ente: ia. differente - pms. diferent (masculin) o diferenta (feminin).

Ij nòm agetiv an antërlenga a son invariàbij rëspet al nùmer.Si però a-i manca ël nòm sostantiv tacà a l'agetiv, antlora ël nòm agetiv a l'é declinà tanme un nòm sostantiv.

An lenga piemontèisa, ij nòm agetiv a son për la pì part declinà parèj che ij nòm sostantiv.

Le terminassion piemontèise dël plural -aj, -ij a corëspondo a -al, -ile dl'antërlenga.Esempi: ia. special (plural) - pms. spessiaj, ia. possibile (plural) - pms. possìbij, ia. social (plural) - pms. sossiaj.

L'adverb piemontèis pì a equival a plus an antërlenga, an fasend fonsion ëd comparativ. An antërlenga, për fé ij superlativ as deuvro le plus, an lenga piemontèisa a l'é rampiassà da espression tanme motobin (ia.ben, multo) o pròpi (ia. propriemente, realmente)

An lenga piemontèisa, j'adverb componù a buto la terminassion -man; an antërlenga a finisso an -mente (o -amente dòp -c final): ia. finalmente - pms. finalman. Tutun, pì 'd soens, an lenga piemontèisa as deuvro j'espression adverbiaj, për esempi con l'usage an manera, ëd fasson (ia. in modo, al/de maniera) o da na mira (ia. ab un puncto de vista, del puncto de vista): ia. sin depender - pms. an manera indipendenta.

Ant le doe lenghe le comparassion adverbiaj as compòrto tanme cole dij nòm agetiv.

Ant na paròla piemontèisa l'acent ëd sòlit a dròca dzora la midema sìlaba che ant le paròla equivalenta an antërlenga. An antërlenga, për esempi, as marca pa l'acent d'antepenùltima silaba: ia. origine - pms. orìgin.

J'àutri esempi:

• la terminassion -ich, -ica, e via fòrt: ia. historic, historico - pms. stòrich (Se an tal cas e a l'é acentà, an lenga piemontèisa as marca l'acent aùss: ia. genetica - pms. genética);
• la terminassion -bil: ia. possibile - pms. possìbil;
• la partìa -òr-: ia. sport - pms. spòrt.

• An lenga piemontèisa a-i son ëd sìngole consonante che an antërlenga a son ardobià: ia. effecto - pms. efet, ia. addition - pms. adission.
• Le sequense antërvocàliche -ci-, -ti-, -cti-, -xi- an antërlenga a corëspondo al piemontèis -ssi-: ia. operation, social, maxime - pms. operassion, sossial, massimal.
• La sequensa -ul- dl'antërlenga a corëspond al piemontèis -ol-. ia. formula - pms. fòrmola.
• Le sequense -nc-, -nt-, -nct- e -rt- dnans a i dl'antërlenga a l'han ij sò corëspondent an piemontèis -ns-, -rs- ant le terminassion -tial, -tion: ia. martial - pms. marsial.
• La terminassion piemontèisa -ja a corëspond a -lia an antërlenga: ia. familia - pms. famija.
• An lenga piemontèisa, se la paròla precedenta a finiss con na consonanta, alora al prinsipi ëd na paròla ch'a ancamin-a con sp-, st- as gionta ë: ia. spatio, stato - pms. (ë)spassi, (ë)stat.
• Le sequense ct e pt dl'antërlenga dòp na vocal a l'han sò equivalent an t an lenga piemontèisa: ia. structura, fructo, descriptive - pms. strutura, frut, descritiv.
• ph an antërlenga a l'ha sò equivalent an f an lenga piemontèisa: ia. physic - pms. fìsica.
• th an antërlenga a l'ha sò equivalent an t an lenga piemontèisa: ia. theoria - pms. teorìa.
• La litra y dl'antërlenga a l'ha sò equivalent an i an lenga piemontèisa: ia. systema - pms. sistema.
• La h muta ant le paròle dl'antërlenga a l'é nen butà ant ij sò equivalent piemontèis: ia. humanitate, hypothese - pms. umanità, ipotèsi.
• Ch an paròle d'adoss greca a l'ha sò equivalent c (pa dnans a i, e) an lenga piemontèisa (tanme an italian): ia. technologia, psychologia, epocha - pms. tecnologìa, psicologìa, època.
• La terminassion -na dl'antërlenga a l'ha sò equivalent an cola piemontèisa -n-a: ia. persona - pms. përson-a.
• Le litra x dl'antërlenga antra vocaj a l'ha sò equivalent an cola piemontèisa s/ss: ia. reflexion - pms. arflession, ia. exister - esiste (ël prefiss ex- a l'é n'àutr cas)
• La sequensa -sc- dl'antërlenga dnans a i, e, dòp na vocal a l'ha sò equivalent ant ël piemontèis -ss-, ma an s- ant ël prinsipi ëd na paròla: ia. cognoscer - pms. conòsse, ia. scientia - pms. siensa.