Wikipedysta:TonyMontana37/brudnopisTurcja

Urodził się w pierwszych miesiącach 1881 roku w Salonikach na terenie ówczesnego Imperium Osmańskiego^[2]. Syn Zübeydy Hanım i Aliego Rızy Efendiego. Jego matka nie pracowała i zajmowała się domem, ojciec był z kolei oficerem milicji i przedsiębiorca. Jedyną siostrą Kemala która przeżyła dzieciństwa była Makbule Atadan która dożyła roku 1956^[3]. Rodzina Kemala jest opisywana na różny sposób w zależności od źródła. Według Andrewa Mango rodzina należała do muzułmańskiej klasy średniej mówiącej w języku tureckiego. Część źródeł wskazuje na to że Kemal wśród najbliższych przodków miał osoby pochodzenia albańskiego bądź słowiańskiego (na co wskazują jego cechy wyglądu - blada cera, blond włosy i niebieskie oczy^[4])^[5][6], niektóre z nich sugerują nawet że etnicznym Albańczykiem był sam Ali Rıza^[7][8].

Po urodzinach utrzymał imię Mustafa, drugie imię Kemal (oznaczające perfekcję lub dojrzałość) nadał mu jego nauczyciel matematyki Üsküplü Mustafa Efendi^[9][10] lub przyjął on je sam na cześć nacjonalistycznego poety Namıka Kemala^[11]. We wczesnej młodości uczęszczał do szkoły religijnej gdzie pomimo niechęci samego Mustafy wysłała go matka. Szybko za namową ojca porzucił religijną edukację i rozpoczął naukę w prywatnej szkole o bardziej świeckim charakterze. Po ukończeniu szkoły bez konsultacji z synem rodzice wysłali go do Szkoły Wojskowej w Salonikach gdzie naukę rozpoczął w roku 1883. W 1886 roku rozpoczął naukę w Wyższej Szkole Wojskowej w Bitoli a w 1896 roku kontynuował naukę na studiach Osmańskiej Akademii Wojskowej w Stambule^[12]. Później ukończył Osmański College Militarny (1905 rok)^[13].

Na krótko po ukończeniu studiów został zatrzymany przez policję za działalność antymonarchistyczną. Kilka miesięcy spędził z więzienia z którego został wypuszczony po Rızy Pasza, byłego dyrektora szkoły do której Kemal uczęszczał^[14]. Po wyjściu na wolność został w stopniu kapitana przydzielony do Piątej Armii z siedzibą w Damaszku w Syrii^[15]. Na miejscu dołączył do tajnej grupy rewolucyjnej postępowych oficerów kierowanych przez Mustafę Cantekina. Grupa nosiła nazwę Vatan ve Hurriyet czyli Ojczyzna i Wolność. W dniu 20 czerwca 1907 roku został awansowany do stopnia starszego kapitania a 13 października tego roku przydzielony do sztabu Trzeciej Armii w Bitoli^[16]. W Bitoli dołączył do młodotureckiej organizacji Komitet Jedności i Postępu w którym otrzymał numer członkowski 322. W późniejszych latach zdystansował się od ruchu i znany był z częstej krytyki wobec polityki realizowanej przez kierownictwo Komitetu. 22 czerwca 1908 roku otrzymał funkcję inspektora kolei osmańskich w Rumelii Wschodniej^[17].

W lipcu 1908 roku wziął udział w rewolucji młodotureckiej w wyniku której przywrócono monarchię konstytucyjną. Po sukcesie rewolucji zaproponował wniosek odpolitycznienia armii przez co podpadł liderom Komitetu Jedności i Postępu. Został karnie odesłany do Trypolitanii (Libia) oficjalnie pod pretekstem tłumienia buntu plemiennego jaki wybuchł tam pod koniec 1908^[18]. Po stłumieniu rebelii w styczniu 1909 roku przybył do Stambułu. W kwietniu grupa żołnierzy rozpoczęła kontrrewolucję znaną jako incydent 31 marca, Kemal wziął udział w stłumieniu wystąpienia^[19]. Rok później został powołany do służby w Albanii która pozostawała regionem niestabilnym politycznie ze względu na rebelię albańską Isy Boletiniego w Kosowie^[20]. W trakcie służby oficjalnie spotkał się z Eqrem Vlorą późniejszym sygnatariuszem Deklaracji Niepodległości Albanii^[21]. Na jesień tego samego roku wraz z innymi tureckimi obserwatorami wojskowymi uczestniczył w manewrach we francuskiej Pikardii^[22].

 Osobne artykuły: wojna włosko-turecka i bitwa o Tobruk (1911).

W 1911 roku ponownie trafił do osmańskiej Trypolitanii gdzie wziął udział w walkach z Włochami. Brał udział w starciach głównie w obszarach w pobliżu Bengazi, Tobruku i Darnie^[23].

 Osobne artykuły: I wojna bałkańska i II wojna bałkańska.

1 grudnia 1912 roku został przeniesiony na półwysep Gallipoli gdzie wziął udział w I wojnie bałkańskiej. W trakcie kampanii brał udział w nieudanym desancie na Bulair u wybrzeży Tracji (bitwa pod Bulair)^[24][25]. W II wojnie bałkańskiej brał udział w m.in. bitwie o Adrianopol. W 1913 roku został mianowany attaché wojskowym Imperium Osmańskiego na wszystkie państwa bałkańskie. 1 marca 1914 roku został awansowany do stopnia podpułkownika. Jego biuro znajdowało się w Sofii w Bułgarii^[26].

 Osobny artykuł: bitwa o Gallipoli.

Gdy w 1914 roku Imperium Osmańskie wraz innymi państwami centralnymi włączyło się do I wojny światowej Kemal otrzymał stanowisko dowódcy 19. Dywizji z którą został włączony w skład Piątej Armii. Był jednym z dowódców bitwy o Gallipoli która zakończyła się zwycięstwem jego wojsk nad koalicja wojsk brytyjsko-australijsko-nowozelandzko-francuskich. W 1916 roku uzyskał stopień generała i tytuł paszy. 14 stycznia 1916 roku przydzielono mu dowództwo nad XVI Korpusem II armii i odesłano na Kaukaz gdzie wziął udział w walkach z Rosjanami^[27]. Dowodzone przez niego oddziały rozbiły rosyjskie wojska w Bitlis i Muş^[28]. Po serii zwycięstw nad Rosjanami rząd zaproponował utworzenie nowej armii w Hidżazie i wyznaczył Mustafę Kemala jako jej dowódcę, on jednak odrzucił propozycję dowodzenia a armia nigdy nie powstała. 7 marca 1917 roku został awansowany na dowódcę II Armii, wkrótce po tym armia carska wycofała się jednak z Turcji na skutek wybuchu rewolucji rosyjskiej^[29].

W lecie 1917 roku zastąpił Fevzi Çakmaka na jednym z dowódczych stanowisk Armii Siódmej toczącej walki z Brytyjczykami w Palestynie. Armia Siódma znajdowała się pod bezpośrednim dowództwem niemieckiego generała Ericha von Falkenhayna. Kemal i inni dowódcy tureccy (w tym İsmet İnönü) popadli z von Falkenhaynem w konflikt i próbowali otrzymać wsparcie dla swoich wojsk ze strony wielkiego wezyra Mehmeta Talaata który jednak zignorował ich prośby. Kemal w rezultacie zrezygnował z uczestnictwa w dowództwie Armii Siódmej i wrócił do Konstantynopolu. Towarzyszył następcy tronu Mehmedowi VI w podróży kolejowej po Niemczech i Austro-Węgrach. W trakcie tej europejskiej wizyty osobiście poznał cesarza Wilhelma II któremu przepowiedział klęskę państw centralnych w wojnie^[30].Gdy w lipcu 1918 roku Mehmed VI został nowym sułtanem, objął on protekcją Kemala i już w sierpniu ponownie wysłał go do Siódmej Armii. Kemal dowodził siłami tureckimi w Syrii lecz na skutek bombardowań brytyjskich został zmuszony do ewakuowania się na północ. Według biografów pozostał jedynym osmańskim generałem I wojny światowej który nigdy nie przegrał żadnej bitwy^[31].

30 października 1918 roku Imperium Osmańskie podpisało rozejm w Mudros z aliantami. Na skutek rozejmu wszystkie wojska niemieckie i austro-węgierskie musiały wycofać się z obszarów Imperium Osmańskiego. 31 października przejął dowództwo nad Grupą Armii Yıldırım (na stanowisku zastąpił Limana von Sandersa). Na wypadek inwazji aliantów zorganizował dystrybucję broni pośród cywilów w Gaziantep. Ostatnią misją Kemala w armii osmańskiej było zorganizowanie powrotu żołnierzy którzy zostali pozostawieni na południu. Na początku listopada 1918 roku Grupa Armii Yıldırım została oficjalnie rozwiązana a Kemal 13 listopada 1918 roku powrócił do okupowanego przez aliantów Konstantynopola gdzie rozpoczął prace w Ministerstwie Wojny^[32].

Po zakończeniu wojny alianci zachodni (Włochy, Francja, Wielka Brytania) wraz z Grecją i Armenią podjęły decyzję o rozbiorze Imperium Osmańskiego^[33]. Kemal nie uznał decyzji o podziale i w lipcu 1919 roku zrezygnował ze służby z armii osmańskiej oraz zapowiedział rozpoczęcie wojny z alianckimi siłami okupacyjnymi. Rząd osmański wydał nakaz aresztowania Kemala a następnie zaocznie skazał go na śmierć. 4 września tego roku Kemal zorganizował kongres w Sivas na którym spotkali się przeciwnicy aliantów z różnych prowincji Turcji. Kongres wydał oświadczenie o nazwie Pakt Narodowy (Misak-i Milli) w którym zawarto plany co do przyszłego kształtu Turcji. Sam Mustafa Kemal został mianowany przewodniczącym Komitetu Wykonawczego kongresu co wpłynęło na jego przyszłą pozycję w państwie tureckim^[34]. W grudniu odbyły się ostatnie wybory do osmańskiego parlamentu, większość uzyskali w nich kandydaci Stowarzyszenia na Rzecz Praw do Anatolii i Rumelii kierowanego przez Kemala. Już w styczniu Kemal wraz ze swoimi wojskami stoczył bitwę o Kahramanmaraş gdzie pokonał oddziały okupacyjne Francuzów i popierających ich Ormian^[35][36][37]. Zdominowany przez przeciwników aliantów parlament 18 marca 1920 roku został rozwiązany przez brytyjskie siły brytyjskie po tym gdy oficjalnie przyjął Pakt Narodowy który odrzucił podział Turcji. Kemal utworzył nowy turecki parlament (powołane 23 kwietnia Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji]) z siedzibą w Ankarze gdzie wówczas przebywał. Utworzenie parlamentu spowodowało dwuwładzę - z jednej strony istniał rząd osmański sprzyjający aliantom a z drugiej strony istniały niepodległościowe struktury Kemala^[38].

 Osobne artykuły: wojna armeńsko-turecka i wojna grecko-turecka (1919-1922).

10 sierpnia 1920 roku wielki wezyr Damat Ferid Pasza podpisał traktat pokojowy w Sèvres finalizując w ten sposób plan podziału Imperium Osmańskiego^[39]. Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji odrzuciło postanowienia traktatu jako prowadzące do rozbioru Turcji co w konsekwencji oznaczało wojnę z Ententą. Wierne mu wojska rozpoczęły walki z alianckimi siłami okupacyjnymi, wojskami wiernymi Osmanom oraz nacierającymi na Turcję oddziałami greckimi i ormiańskimi. Kemal odniósł szereg zwycięstw and siłami zachodnich aliantów doprowadzając do ich ewakuacji. Na jesieni dzięki nawiązaniu współpracy politycznej i wojskowej z Rosją Radziecką udało mu się z kolei pokonać oddziały Demokratycznej Republiki Armenii w wyniku czego Turcja zdobyła dwanaście historycznych prowincji ormiańskich a reszta Armenii weszła w skład Armeńskiej SRR znajdującej się w strefie wpływów Rosji^[40][41][42]. W 1921 roku wojska greckie rozpoczęły ofensywę skierowaną przeciwko Turcji w zachodnich regionach kraju. Niektórzy zachodni alianci (Włochy i Francja) będący dotychczas przeciwnikami Turcji obawiając się zbytniego wzmocnienia Grecji wsparli częściowo Turcję wysyłając jej broń^[43]. Turcja w konflikcie została również poparta przez Rosję Radziecką która zaoferowała Turkom pomoc zaopatrzeniową^[44]. Za dowodzenie w bitwie nad rzeką Skarya Kemal otrzymał stopień marszałka. W tym samym roku stłumił rebelię trzech tysięcy^[45] alawickich Kurdów w regionie Sivas^[46]. Na początku 1922 roku mocarstwa zachodnie zaoferowały rozmowy pokojowe i zawieszenie broni lecz Turcja odrzuciła je ze względu na liczne sukcesy militarne nad Grekami^[47].

 Osobny artykuł: traktat w Lozannie.

Rozejm wszedł w życie dopiero 15 października, przekreślał postanowienia nieuznanego przez Turcję traktatu z Sèvres i został potwierdzony traktatem z Lozanny. Grecja utraciła na korzyść Turcji wschodnią Trację, kontrolę nad cieśninami (wyspy Imroz i Tenedos) i opcję na okręg Smyrny (Izmiru)^[48]. Traktat z Lozanny rozstrzygnął jednocześnie o wymianie ludności między Grecją i Turcją^[49]. Turcja odzyskała ponadto pełne zwierzchnictwo nad Anatolią i Tracją Wschodnią oraz półwyspem Gallipoli, zlikwidowała autonomię Kurdystanu, zrzekła się roszczeń wobec terytoriów arabskich, potwierdziła uznanie wobec zawartych po 1878 r. traktatów dotyczących Cypru, Trypolitanii, Cyrenajki, Dodekanezu i Egiptu. Granice grecko-turecka i bułgarsko-turecka z obu stron podlegały demilitaryzacji. Tego samego dnia podpisano także konwencję w sprawie cieśnin, na mocy której zdemilitaryzowano brzegi Bosforu i Dardaneli oraz wyspy na Morzu Marmara^[50][51].

29 października 1923 roku ogłosił utworzenie Republiki Turcji a jego rząd został uznany na arenie międzynarodowej. Po proklamowaniu republiki przeniósł stolicę kraju ze Stambułu do centralnie położonej Ankary (będącej wcześniej prowincjonalnym miasteczkiem^[52]) a sam został wybrany pierwszym prezydentem Turcji. Nowy rząd oparł się na wzorcach zachodnich zapożyczonych z instytucji i konstytucji państw tj. Francja, Włochy, Szwajcaria czy Szwecja^[53]. Podstawowym celem rządów Kemala było utrzymanie pełnej niezależności kraju^[54] (zarówno gospodarczą, finansową, prawną, wojskową jak i kulturalną)^[55]. Natychmiast rozpoczął szereg liberalnych i wolnościowych reform w ramach których zwesternizował kulturę turecką w stopniu jaki był nie do pomyślenia zarówno w dawnych czasach osmańskich jak i rewolucji młodotureckiej. Oprócz tego przeprowadził liczne reformy modernizujące gospodarkę, system prawny i socjalny^[56].

Sercem nowej republiki stał się parlament czyli Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji. Republikanie wprowadzili wolny i egalitarny system wyborczy co zmieniło się po 1925 roku gdy Kemal wprowadził w Turcji system jednopartyjny z Republikańską Partią Ludową^[57]. Od początku republika stała się celem ataków stron radykalnych w tym zwolenników starego reżimu osmańskiego jak też zwolenników nowych ideologii w tym komunizmu czy faszyzmu (obydwie ideologie odrzucał)^[58]. Ważnym punktem w historii republiki było zniesienie w dniu 3 marca 1924 roku islamskiej instytucji kalifatu dysponującej w czasach osmańskich własnym skarbcem i personelem wojskowy. Wraz z likwidacją kalifatu zlikwidował Ministerstwo Religii i zamknął szkoły duchowne^[59]. Miesiąc po zniesieniu kalifatu Kemal kontynuował laicyzację kraju przeprowadzając likwidację sądów działających na zasadzie religijnego prawa szariatu^[60][61] oraz wprowadził kodeks karny. W lecie 1924 roku do Turcji na zaproszenie Kemala przybył amerykański reformator edukacji John Dewey który pomógł republikańskiemu rządowi przeprowadzić reformę edukacji w świeckim stylu (od reformy częściowo odstąpiono po śmierci przywódcy) oraz dopuścił do edukacji kobiety^[62].

W ramach kampanii europeizacji prowadzonej od jesieni 1925 roku zachęcał Turków do noszenia nowoczesnych strojów europejskich które miały zastąpić suknie zakorzenione w kulturze Bliskiego Wschodu. Do noszenia europejskich strojów na mocy reformy z 1925 roku zobligowani zostali urzędnicy państwowi^[63]. Jego rządy umożliwiły też to że kobietom pozwolono na noszenie ciuchów odbiegających od sztywnych norm kulturowych islamu. Sam przywódca w prywatnych wypowiedziach opowiadał się przeciwko zasłanianiu twarzy przez muzułmanki^[64] oraz poddał publicznej krytyce islamskich duchownych oraz arystokrację^[65].

Zniesienie kalifatu i inne reformy kulturalne spotkały się z ostrą opozycją ze strony elementów konserwatywnych które rozpoczęły ataki na reformatorów^[66]. Jeszcze w 1924 roku ortodoksyjny Szejk Said rozpoczął organizację antyrządowej rebelii do której pozyskał kurdyjskie plemiona. Szejk skrytykował zniesienie kalifatu, przyjęcie kodeksu cywilnego na podstawie wzorców zachodnich, zamknięcie poligamii czy obowiązkowych ślubów cywilnych. Szejk wraz z innymi przeciwnikami rządu (określanego przez nich jako antyislamski) rozpoczęli rebelię mającą na celu wprowadzenie szariatu. Siły islamistów zaatakowały m.in. Elazığ i Diyarbakır. Rebelia nie powiodła się i jeszcze w tym samym roku została stłamszona przez siły wierne republikanom^[67]. Część zmian nie spodobała się również niektórym parlamentarzystom. Grupa parlamentarzystów złożyła 8 listopada 1924 roku wniosek o odwołanie z urzędu Kemala został on jednak odrzucony 148 głosami (18 parlamentarzystów opowiedziało się za jego odwołaniem)^[68]. 17 listopada grupa parlamentarzystów odłączyła się od Republikańskiej Partii Ludowej i założyła opozycyjną Republikańską Partię Postępową którą zasiliło 29 parlamentarzystów. Wśród założycieli partii znaleźli się także dotychczasowi najbliżsi sojusznicy prezydenta z okresu wojny o niepodległość. Program gospodarczy Republikańskiej Partii Postępowej był liberalny przez co kontrastował z socjalizmem państwowym Kemala, najbardziej znaczącą różnicą był jednak konserwatyzm społeczny i sprzeciw wobec modernistycznej oraz w bardziej ograniczony sposób świeckiej polityki rządu^[69].

W 1926 roku uniemożliwiono zamach na Kemala w Izmirze. Autorem zamachu miał być dotychczasowy sojusznik prezydenta który sprzeciwił się zniesieniu kalifatu. Rząd wykorzystał sytuację do rozprawy z konserwatywną opozycją. Umożliwiło to odkrycie przez sąd powiązań między rebelią islamską a Republikańską Partią Postępową. Kemal wykorzystał ten fakt i zdelegalizował opozycją partię^[70].

W latach po 1926 roku wprowadził kolejne radykalne reformy które stanowiły przekreślenie dotychczasowego dziedzictwa Imperium Osmańskiego^[71]. Kemal jako pierwszy przywódca w świecie islamu dokonał oddzielenia prawa islamskiego od świeckiego^[72] co uczynił 4 października 1926 roku wprowadzając wzorowany na szwajcarskim kodeks cywilny w którym prawa kobiet i mężczyzn w sprawach takich jak dziedziczenie i rozwód zostały zrównane^[73]. Okres jego rządów był też okresem rozwoju kultury tureckiej. Sam Kemal uważał że "kultura jest podstawą Republiki Tureckiej"^[74]. W 1927 roku otworzył Muzeum Sztuki i Rzeźby w którym znalazł się szereg rzeźb które dotychczas w islamskiej Turcji były wykonywane bardzo rzadko (w islamie były one uważane za bałwochwalstwo). W połowie lat 20. przeprowadził dalszą reformę edukacyjną która zakładała upaństwowienie szkół. W ramach dalszej europeizacji wprowadził Kalendarz gregoriański, alfabetu łacińskiego, oczyścił język turecki ze słów pochodzenia arabskiego i wprowadził nazwiska. On sam wybrał dla siebie nazwisko: „Atatürk”, czyli „Ojciec Turków”, którego nie wolno było nosić żadnemu innemu Turkowi^[75].

11 sierpnia 1930 roku przywrócił system wielopartyjny. W ramach tej polityki powstała Liberalna Partia Republikańska stanowiąca centrową opozycją wobec reform Atatürka. Partia okazałą się jednak słaba i już w listopadzie 1930 roku dokonała samorozwiązania. Bardziej trwały okres wielopartyjności rozpoczął się w Turcji dopiero w połowie lat 40^[76]. W 1933 roku w ramach reformy edukacyjnej zarządził reorganizację Uniwersytetu Stambulskiego który został przekształcony w nowoczesną instytucję^[77]. Na jego polecenie przetłumaczono na język turecki Koran co odbyło się nie bez protestów ortodoksów religijnych^[78]. 5 grudnia 1934 roku Turcja wprowadziła pełne zrównanie praw politycznych kobiet i mężczyzn (jeszcze przed kilkoma innymi europejskimi państwami). W wyborach do parlamentu z 1935 roku spośród łącznie 395 parlamentarzystów, 18 było płci żeńskiej (w porównaniu do np. 9 kobiet spośród 615 członków brytyjskiej Izby Gmin czy 6 spośród 435 w Izbie Reprezentantów Stanów Zjednoczonych)^[79].

W drugiej połowie lat 20. w prowincji Ağrı wybuchło powstanie kurdyjskich separatystów. Siły rebelianckie liczące od 5 do 8 tysięcy^[80] powołały w 1927 roku nieuznaną międzynarodowo Kurdyjską Republikę Aratat^[81]. Rebelianci bezskutecznie próbowali zyskać poparcie społeczności kurdyjskiej w sąsiednich państwach^[82]. Rebelia upadła na początku lat 30. na skutek ofensywy militarnej i lotniczej armii tureckiej^[83].

 Osobny artykuł: pokój w kraju, pokój na świecie.

Politykę zagraniczną Atatürka określało jego motto pokój w kraju, pokój na świecie. By zapewnić krajowi spokój, władze podążały ścieżką wiodącą do wygaszenia konfliktów z państwami ościennymi. Celem tej polityko było skupienie się na polityce wewnętrznej, gospodarczej i kulturalnej kraju. Stanowisko Atatürka wywarło olbrzymi wpływ na historię Turcji w XX wieku i przyczyniło się do rozpowszechnienia w społeczeństwie tureckim silnych nastrojów izolacjonistycznych i pacyfistycznych^[84].

W latach 20. Turcja wdała się w spór z Wielką Brytanią o kontrolę nad prowincją Mosulu. Mosul w trakcie I wojny światowej został zdobyty przez siły brytyjskie na trzy dni po podpisaniu rozejmu a więc nielegalnie^[85]. Turcy nie pogodzili się z utratą bogatej w ropę naftową prowincji a duże grono Turków chciało gwałtownej reakcji w sprawie prowincji. W 1923 roku Mustafa przekonał parlament co do wstrzemięźliwości i przyjęcia arbitrażu jaki zaoferowała Liga Narodów. Brytyjczycy celowo opóźniali rozmowy wykorzystując niepokoje na kurdyjskich obszarach Turcji^[86] oraz wspierali na różne sposoby islamskich rebeliantów^[87]. W rezultacie gdy Liga Narodów utworzyła w 1925 roku komitet arbitrażowy, siły islamistów były już w pełni sił co uniemożliwiło przyłączenie spornych obszarów do Turcji^[88].

Kemal 26 kwietnia 1920 roku wysłał list do przywódcy Rosyjskiej SFRR, Włodzimierza Lenina w którym poprosił rząd bolszewicki o pomoc wojskową i pieniężną, w zamian zaoferował Rosjanom koordynacje działań wojskowych w celu walki z rządami imperialistycznymi^[89]. Lenin przychylnie odniósł się do tureckiej prośby i jeszcze w tym samym roku Rosja dostarczyła kemalistom 6 tysięcy karabinów, 5 milionów sztuk amunicji, 17 600 pocisków oraz 200,6 kilogramów złota. Pomoc napływała i stale rosła przez kolejne dwa lata^[90]. W marcu 1921 roku przedstawiciele Wielkiego Zgromadzenia Narodowego Turcji w trakcie wizyty w Moskwie podpisali układ o Przyjaźni i braterstwie rosyjsko-tureckim. Układ był przełomem dyplomatycznym który umożliwił podpisanie w październiku kolejnego traktatu. Traktat z Kars podpisany przez Turcję, Rosję i Gruzińska socjalistyczną Republikę Radziecką i Azerską Socjalistyczną Republikę Radziecką umożliwił Turcji poszerzenie swoich północno-wschodnich obszarów kosztem radzieckiej Armenii. Od tamtej czasy relacje między ZSRR a Turcją były przyjazne i oparte na niechęci do Wielkiej Brytanii i Zachodu^[91].

W kolejnych latach ZSRR wspierała Turcję na arenie międzynarodowej m.in. w 1925 roku gdy poparła tureckie żądania co do Mosulu^[92]. W podzięce Kemal 17 grudnia 1925 roku podpisał z ZSRR traktat o nieagresji^[93] który w 1935 roku został przedłużony na kolejne 10 lat^[94]. W 1933 roku Turcję w dniu obchodów rocznicy ustanowienia republiki odwiedził radziecki minister wojenny Klimient Woroszyłow który osobiście spotkał się z Kemalem który przedstawił mu swoje stanowisko w zakresie realizacji jego planu ekonomicznej federacji bałkańskiej łączącej Turcję, Grecję, Rumunię, Jugosławię i Bułgarię^[95].

Do pogorszenia relacji z ZSRR doszło w drugiej połowie lat 30. gdy Mustafa Kemal próbował nawiązać bliższe stosunki z Wielką Brytanią i innymi mocarstwami zachodnimi. Przez te działania Kemal został surowo oceniony przez drugą edycję Wielkiej Encyklopedii Radzieckiej (1953)^[96].

 Osobny artykuł: konwencja z Montreux.

Dardanele (cieśnina) zostały zdemilitaryzowane na skutek konferencji w Lozannie. w rezultacie oznaczało to swobodny przepływ przez nie okrętów handlowych i wojennych wszystkich państw. Postanowieniom konferencji w Lozannie przez cały czas ich obowiązywania sprzeciwiała się Turcja, która uważa cieśniny czarnomorskie za swoje wody wewnętrzne. Kemal po dokonanej przez Niemców demilitaryzacji Nadrenii rozpoczął zwiększone starania o zmianę postanowień z Lozanny. Mocarstwa zachodnie zgodziły się i w efekcie Turcja uzyskała większe prawa do cieśniny na mocy konwencji z Montreux z 20 lipca 1936 roku^[97].

Zarówno Kemal jak i premier Grecji Elefterios Wenizelos dążyli do normalizacji wzajemnych stosunków^[98]. Kemal dążył też do powstrzymania antygreckich nastrojów pośród społeczności tureckiej starając się m.in. usuwać ze sfery publicznej sztukę przedstawiającą działania wojny turecko-greckiej^[99]. Wenizelos w trakcie kolejnych kadencji zrezygnował z wszelkich roszczeń terytorialnych względem Turcji a 30 kwietnia dwie strony podpisały obustronną umowę o poszanowaniu granic. 25 października tego samego roku Wenizelos odwiedził Turcję a obaj przywódcy podpisali traktat o przyjaźni. Polityka ta przyczyniła się do wieloletniej porawy wzajemnej relacji która trwała jeszcze po śmierci obu liderów. Wenizelos podziwiał Kemala na tyle że w 1934 roku zgłosił go jego kandydaturę do Pokojowej Nagrody Nobla^[100][101].

 Osobny artykuł: Ententa Bałkańska.

Na początku lat 30. agresywna polityka Mussoliniego w basenie Morza Śródziemnego i możliwość sojuszu Bułgarii z Niemcami skłoniła Kemala do porzucenia dotychczasowej neutralnej polityki zagranicznej. Turcja rozpoczęła inicjatywy zmierzające do sojuszu między państwami bałkańskimi. Sojusz miał polegać na zasadzie równości między poszczególnymi państwami regionu. Pakt w obronie istniejących granic został podpisany przez Turcję, Grecję, Jugosławię i Rumunię^[102][103].

Turcja w polityce wschodniej bliższe relacje nawiązała z Afganistanem który pod rządami Amanullaha Chana próbował przejść proces wewnętrznych reform. Afgański minister spraw zagranicznych Mahmud Tarzi był zwolennikiem polityki wewnętrznej Mustafy Kemala, Tarzi zachęcał Chana do przeprowadzenia reform społecznych i politycznych kemalizmu które jednak według niego powinny być wprowadzane wraz z większą autorytaryzacją władzy. Tarzi jeszcze bardziej przesunął się politycznie w stronę Turcji po izolacji Afganistanu przez Wielką Brytanią która nastąpiła po radziecko-afgańskim układzie o przyjaźni z 1928 roku. Jeszcze w 1928 roku Tarzi wraz z żoną zostali przyjęci w Stambule przez Kemala. Efektem spotkania było podpisanie 22 maja przez oba państwa układu o przyjaźni i współpracy. Kemal obiecał afgańskiemu królowi wesprzeć integrację Afganistanu do organizacji międzynarodowych dzięki czemu w 1934 roku państwo zostało włączone do grona członków Ligi Narodów^[104].

Drugim ważnym sojusznikiem Turcji okazał się Iran rządzony przez Rezę Szaha Pahlawiego. Kemala i Rezę łączyła niechęć do brytyjskiego imperializmu. Misje dyplomatyczne obu państw zadeklarowały przyjaźń między narodami już w trakcie tureckiej wojny niepodległościowej^[105]. Turcja w tym okresie zapewniała Iranowi poparcie dla zachowania przez niego niepodległości i integralności granic^[106]. Stosunki stały się napięte po zniesieniu kalifatu. Szyiccy duchowni w Iranie skrytykowali laickie skłonności rządu Turcji. Napięcie we wzajemnych relacjach minęło gdy Reza rozpoczął w latach 30. w swoim państwie proces modernizacji^[107].

8 lipca 1937 roku Turcja, Iran, Irak i Afganistan podpisały pakt w Teheranie. Sygnatariusze zobowiązali się do ochrony granic (co związane było z agresywną polityką prowadzoną wtedy przez reżim Benito Mussoliniego), nieagresji oraz konsultacji w sprawach będących podmiotem zbiorowego zainteresowania^[108].

Mustafa Kemal rozpoczął proces tworzenia małych i dużych przedsiębiorstw na większą skalę oraz kształtowanie warstw społecznych które praktycznie nie istniały w czasie Imperium Osmańskiego. Głównym problemem dla polityki gospodarczej tego okresu było opóźnienie w rozwoju instytucji politycznych. Politykę ekonomiczną wraz z Kemalem opracowywał İsmet İnönü. Obydwaj działacze przyjęli dla Turcji kurs kontroli gospodarki przez państwo, zrównoważonego rozwoju i eliminacji obcego kapitału^[109]. Według niektórych autorów Atatürk stworzył system gospodarczy będący trzecią drogą pomiędzy socjalizmem a kapitalizmem^[110]. W okresie kemalistowskim dużemu rozwojowi uległa branża tytoniowa dotychczas kontrolowana przez spółki francuskie. Kemal przeprowadził ich nacjonalizację zwiększając tym samym dochody Turcji z eksportu tej rośliny^[111]. W 1929 roku do kraju dotarł wielki kryzys na który Kemal zareagował dalszym zwiększeniem kontroli państwa nad gospodarką, utworzeniem banku centralnego i wprowadzeniem kontroli nad kursami walut^[112].

 Osobny artykuł: plan pięcioletni (Turcja).

W latach 1930-1935 przeprowadził pięcioletni plan gospodarczy, którego celem było modernizacja i uniezależnienie gospodarcze Turcji. Mimo sukcesu planu dotychczasowy kurs został odrzucony przez jego następców którzy przyjęli doktrynę wolnorynkową^[113]. Sam Kemal po zakończeniu kryzysu stopniowo z etatyzmu przesunął się w stronę większego liberalizmu gospodarczego (co spowodowane było po części działaniami opozycyjnej Liberalnej Partii Republikańskiej)^[114] a w 1932 roku mianował ministrem gospodarki liberalnego ekonomistę Celâla Bayara który w październiku 1937 roku został przez niego mianowany premierem rządu. Bayar zyskał po śmierci Kemala jeszcze większe wpływy i w 1939 roku otworzył gospodarkę na Zachód podpisując traktaty ekonomiczne z Francją i Wielką Brytanią (co było zresztą pierwszym krokiem do sojuszu z tymi państwami)^[115].

Sukcesami ekonomicznymi Kemala było m.in. utworzenie w 1925 roku Tureckiego Stowarzyszenia Lotniczego (poprzez jego dyrektywę)^[116], budowa w 1935 roku zakładów bawełnianych^[117], uruchomienie rok później fabryki samolotów (gdzie powstały pierwsze tureckie samoloty - Nu D.36 i Nu D.38) oraz budowa przemysłu samochodowego^[118].

Dzięki jego reformom Turcja do połowy lat 30. wkroczyła na ścieżkę rozwoju charakterystyczną dla społeczeństw przemysłowych Zachodniej Europy zachowując przy tym gospodarczą stabilność^[119].

W ciągu 1937 roku zdrowie Atatürka zaczęło się pogarszać. Na początku 1938 roku udał się do Stambułu na leczenie, gdzie zdiagnozowano marskość wątroby. Mustafa Kemal Pasza zmarł 10 listopada 1938 r. (w wieku 57 lat) w Pałacu Dolmabahce w Stambule o godzinie 9:05. Uroczystości pogrzebowe trwały kilka dni. Po trzydniowym wystawieniu na widok publiczny, trumnę przewieziono do Parku Gülhane w takt marsza żałobnego Fryderyka Chopina. Pogrzeb Atatürka odbił się szerokim echem na całym świecie, a 17 państw wysłało na niego swoich przedstawicieli przy czym dziewięć z nich symbolicznie umieściło przedstawicieli swoich armii do orszaku żałobnego^[120] a szereg organizacji muzułmańskich w tym Liga Muzułmańska (według której był on prawdziwie wielką osobowością świata islamu, wielkim generałem i wielkim mężem stanu który zainspiruje muzułmanów na całym świecie do odwagi, wytrwałości i męskości) wydało oświadczenia upamiętniające jego działalność^[121]. Następnie krążownik zabrał ją do Izmiru, skąd koleją przewieziono ją do Ankary. Złożono ją w Muzeum Etnograficznym, skąd w 1953 przeniesiono do mauzoleum. Obecnie jest pochowany w ogromnym mauzoleum w Ankarze, gdzie znajduje się też jego muzeum^[122].

Był związany z kilkoma kobietami, najsławniejszymi z nich były Eleni Karinte, Fikriye Hanım, Dimitrina Kowaczewa i Latifa Uşaklıgil z których ta ostatnia (ubierająca się na wzór zachodni i nowoczesna) była w Turcji najbardziej popularna^[123].Atatürk adoptował trzynaścioro dzieci: chłopca i dwanaście dziewcząt. Spośród nich najbardziej znana jest Sabiha Gökçen, pierwsza kobieta pilot w Turcji i pierwsza na świecie kobieta która została pilotem myśliwca^[124].

Pomimo radykalnych świeckich reform pozostaje postacią popularną w świecie islamskim. Pamiętany jest jako twórca w pełni niepodległego państwa i zwycięzca w walce z zachodnim imperializmem^[125]. Szczególnym szacunkiem darzony jest w Turcji gdzie jego imię nosi wiele instytucji publicznych (m.in. port lotniczy Stambuł-Atatürk, most Atatürka, Atatürk Olimpiyat Stadyumu, zapora Atatürka) czy istnieje spora liczba poświęconych mu pomników. Jego portret znajduje się we wszystkich budynkach publicznych w tym szkołach, podręcznikach szkolnych, banknotach czy domach wielu tureckich rodzin^[126]. Do tej pory minutą ciszy powszechnie czczona jest rocznica jego śmierci (09:05 10 listopada)^[127]. W 1951 roku rząd Partii Demokratycznej wprowadził prawo zakazujące obrażania jego pamięci które jest współcześnie w Turcji surowo przestrzegane^[128][129].

• Manewry, ćwiczenia brygady armii i kompanii kawalerii Armii Cumali

• Orhan Pamuk, Śnieg, Wydawnictwo Literackie, 2006
• Jeffrey Eugenides, Middlesex, Wydawnictwo Sonia Draga, 2004

• Taalat Pasza
• Enwer Pasza
• Dżemal Pasza
• plan pięcioletni (Turcja)
• Pokój w kraju, pokój na świecie

• Ahmad, Feroz (1993). The Making of Modern Turkey. London; New York: Routledge. ISBN 978-0-415-07835-1.
• Armstrong, Harold Courtenay (1972). Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator. Freeport, NY: Books for Libraries Press. ISBN 978-0-8369-6962-7.
• Atillasoy, Yüksel (2002). Atatürk: First President and Founder of the Turkish Republic. Woodside, NY: Woodside House. ISBN 978-0-9712353-4-2.
• Barber, Noel (1988). Lords of the Golden Horn: From Suleiman the Magnificent to Kemal Ataturk. London: Arrow. ISBN 978-0-09-953950-6.
• Barlas, Dilek (1998). Statism and Diplomacy in Turkey: Economic and Foreign Policy Strategies in an Uncertain World, 1929–1939. New York: Brill Academic Publishers. ISBN 978-90-04-10855-4.
• Cleveland, William L (2004). A History of the Modern Middle East. Boulder, Colorado: Westview Press. ISBN 978-0-8133-4048-7.
• Doğan, Çağatay Emre (2003). Formation of Factory Settlements Within Turkish Industrialization and Modernization in 1930s: Nazilli Printing Factory. Ankara: Middle East Technical University. OCLC 54431696.
• Hanioglu, M. Suekrue (2011). Atatürk: An Intellectual Biography. New Jersey and Woodstock (Oxfordshire): Princeton University Press. ISBN 978-0-691-15109-0.
• Huntington, Samuel P. (2006). Political Order in Changing Societies. New Haven, Conn.; London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-11620-5.
• İğdemir, Uluğ; Mango, Andrew (1963). Atatürk. Ankara: Turkish National Commission for UNESCO. s. 165–170. OCLC 75604149.
• İnan, Ayşe Afet (2007). Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler. Istanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. ISBN 978-9944-88-140-1.
• İnan, Ayşe Afet; Sevim, Ali; Süslü, Azmi; Tural, M Akif (1998). Medeni bilgiler ve M. Kemal Atatürk'ün el Yazıları. Ankara: AKDTYK Atatürk Araştırma Merkezi. ISBN 978-975-16-1276-2.
• Kinross, Patrick (2003). Atatürk: The Rebirth of a Nation. London: Phoenix Press. ISBN 978-1-84212-599-1. OCLC 55516821.
• Kinross, Patrick (1979). The Ottoman Centuries: The Rise and Fall of the Turkish Empire. New York: Morrow. ISBN 978-0-688-08093-8.
• Landau, Jacob M (1983). Atatürk and the Modernization of Turkey. Boulder, Colorado: Westview Press. ISBN 978-0-86531-986-8.
• Lengyel, Emil (1962). They Called Him Atatürk. New York: The John Day Co. OCLC 1337444.
• Mango, Andrew (2002) [1999]. Ataturk: The Biography of the Founder of Modern Turkey. Woodstock, NY: Overlook Press, Peter Mayer Publishers, Inc. ISBN 1-58567-334-X.
• Mango, Andrew (2004). Atatürk'. London: John Murray. ISBN 978-0-7195-6592-2.
• Saikal, Amin; Schnabel, Albrecht (2003). Democratization in the Middle East: Experiences, Struggles, Challenges. Tokyo: United Nations University Press. ISBN 978-92-808-1085-1.
• Shaw, Stanford Jay; Shaw, Ezel Kural (1976–1977). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey. Cambridge; New York: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-21280-9.
• Spangnolo, John (1992). The Modern Middle East in Historical Perspective: Essays in Honour of Albert Hourani. Oxford: Middle East Centre, St. Antony's College. ISBN 978-0-86372-164-9. OCLC 80503960.
• Tunçay, Mete (1972). Mesaî : Halk Şûrâlar Fırkası Programı, 1920 . Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi. OCLC 1926301.
• Tüfekçi, Gürbüz D (1981). Universality of Atatürk's Philosophy. Ankara: Pan Matbaacılık. OCLC 54074541.
• Yapp, Malcolm (1987). The Making of the Modern Near East, 1792–1923. London ; New York: Longman. ISBN 978-0-582-49380-3.
• Webster, Donald Everett (1973). The Turkey of Atatürk; Social Process in the Turkish Reformation. New York: AMS Press. ISBN 978-0-404-56333-2.
• Zürcher, Erik Jan (2004). Turkey: A Modern History. London; New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-85043-399-6.

• p
• d
• e

Prezydenci Turcji

Mustafa Kemal Atatürk (1923–1938) Abdülhalik Renda (p.o., 1938) İsmet İnönü (1938–1950) Celâl Bayar (1950–1960) Cemal Gürsel (1960–1961)[A] Cemal Gürsel (1961–1966) İbrahim Şevki Atasagun (p.o., 1966) Cevdet Sunay (1966–1973) Tekin Arıburun (p.o., 1973) Fahri Korutürk (1973–1980) İhsan Sabri Çağlayangil (p.o., 1980) Kenan Evren (1980–1982)[B] Kenan Evren (1982–1989) Turgut Özal (1989–1993) Hüsamettin Cindoruk (p.o., 1993) Süleyman Demirel (1993–2000) Ahmet Necdet Sezer (2000–2007) Abdullah Gül (2007–2014) Recep Tayyip Erdoğan (od 2014)

1. ↑ Głowa państwa jako Przewodniczący Komitetu Jedności Narodowej
2. ↑ Głowa państwa jako Przewodniczący Rady Bezpieczeństwa Narodowego