Сомихы уæлвæз
Сомихы уæлвæз (сом. Հայկական լեռնաշխարհ [Haykakan leṙnašxarh], уырыс. Армянское нагорье) у Раззаг Азийы хæххон регион, Раззаг Азийы æртæ уæлвæзтæн сæ мидаг. Уымæй скæсæнырдæм ис Ираны уæлвæз, ныгуылæнырдæм та — Чысыл Азийы уæлвæз.
Зынгæдæр хæхтæ ивын
Сомихы уæлвæзыл ис æдæппæт цыппар хохы, кæцытæн сæ бæрзæнд 4 мин метрæй фылдæр у, стæй иунæг хох, кæцыйæн йæ бæрзæнд у 5 минæй фылдæр (Стыр Арарат). Иннæ зындгонд цъуппытæ сты:
- Стыр Арарат (5165 м)
- Себелан (4811 м)
- Джило (4168 м)
- Арагац (4090 м)
- Сипан (Сюпхан) (4058 м)
- Качкар (3937 м)
- Чысыл Арарат (3925 м)
- Капутджух (3905 м)
- Газанасар (3841 м)
- Сискатар (Сисакапар) (3826 м)
- Паракан (3825 м)
- Капуйт (Параканы хицæн цъупп) (3751 м)
- Гомшасар (Гямыш) (3724 м)
- Сехенд (3707 м)
- Алун (Параканы хицæ цъупп) (3703 м)
- Аждаак (3597 м)
- Спитакасар (3560 м)
- Мец-Ишханасар (3550 м)
- Мрав (3340 м)
- Кошатах (3317 м)
- Абул (3300 м)
- Немрут (2948 м).
Цæугæдæттæ æмæ цæдтæ ивын
Бæстæйы цæугæдæттæ сæ дон ласынц Къаспы æмæ Сау денджызмæ, æмæ ма Персы бакæлæнмæ. Уæлвæзы зыднгонддæр цæугæдæттæ сты Къуар, Аракс, Евфрат, Тигр, Чорох.
Дæргъвæтиндæр цæугæдæттæ сты:
- Евфрат (2736 км)
- Тигр (1850 км)
- Къуар (1515 км)
- Аракс (1072 км)
- Арацани (722 км)
- Стыр Заб (473 км)
- Чорох (438 км)
- Ахурян (186 км)
- Дебед (152 км)
- Раздан (141 км)
- Арпа (126 км)
- Воротан (119 км)
Æдæппæт Сомихы уæлвæзыл ис 95 минæй фылдæр цæугæдæттæ, уыдонæй 4000 фылдæр сты 10 километрæй цыбырдæр.
Стыр Заб
Цæугæдон Азат, ЮНЕСКО-йы бынты номхыгъдæй
Касахы æхсæрдзæн
Шакийы æхсæрдзæн
Истори ивын
Адæм цардысты Сомихы уæлвæзы незамантæй. Иу гипотезæмæ гæсгæ нырыккон бæх дарын æмæ æфсæйнаг кæнын тайыны дæсныйæдтæ амы рагон царджытæ æрымысыдысты[1][2][3]. Иуæй-иу ахуыргæндтæм гæсгæ (уыдоны ’хсæн Л. А. Миллер, Т. В. Гамкрелидзе, В. В. Иванов, О. С. Широков æмæ иннæтæ) Сомихы уæлвæз у æппæт индоевропæйаг адæмтæ кæцæй равзæрдысты, уыцы ран (куыд æй хонынц Сомихаг гипотезæ)[4][5][6][7]. Ууыл дзурæг сты ног генетикон иртæстытæ дæр, Дэвид Райхы ныхæстæм гæсгæ, фыццаг индоевропæйаг æвзагыл чи дзырдта, уыдон цардысты Кавказæй хуссарырдæм, нырыккон Иран æмæ Сомихы, уымы рагон цæрджытæй ист ДНК, уыдон иннæ рагон популяциты фыдæлтæ кæй уыдысты, уый æвдисы (чиныг «Чи стæм æмæ кæцæй æрбацыдыстæм», 2018)[8].
Хæстон-стратегион цæстæнгасæй ацы регион тынг ахсджиаг у, æмæ уымæн уыцы ран цыдысты бирæ хæстытæ Зæххастæуы денджызы паддзахæдтæ æмæ Раззаг Азийы паддахæдты ’хсæн. Сомихы уæлвæзы ууылты саудæджер дæр цыдис Европæ æмæ Азийы ’хсæн, амæй цæгатырдæм цыдысты ахсджиаг фæндæгтæ Сау æмæ Къаспы денджызы былгæрæттыл æмæ Арвыкомы фæндагыл дæр.
| Паддзахад | Кæд уыдис |
|---|---|
| Аратта | XXVII—XXII нæ э. агъоммæ æнустæ |
| Арманум | XXII—XVIII нæ э. агъоммæ æнустæ |
| Арматана | XVII—XVI нæ э. агъоммæ æнустæ |
| Хайаса | XV—XIII нæ э. агъоммæ æнустæ |
| Наири | XIII—IX нæ э. агъоммæ æнустæ |
| Урарту | 850—580-тæ нæ эрæйы агъоммæ |
| Айрараты паддзахад | 323—200 азты нæ эрæйы агъоммæ |
| Чысылдæр Сомих | 323—115 нæ эрæйы агъоммæ |
| Софена | III æнус—94 нæ эрæйы агъоммæ |
| Стыр Сомих | 189 в. нæ эрæйы агъоммæ—428 в. н. э. |
| Марзпаны Сомих | 428—645 азты |
| Сомихаг паддзахад | 885—1045 азты |
| Васпураканы паддзахад | 908—1021 азты |
| Хъарсы паддзахад | 963—1064 азты |
| Ташир-Дзорагеты паддзахад | 978—1118 азты |
| Сюникы паддзахад | 987—1170 азты |
| Хачены кънйазад | X—XVI æнусты |
| Ефратес | XI æнус — 1117 азты |
| Эдессæйы кънйазад | 1083—1098 азты |
| Кънйазад Мелитентæ | 1071—1104 азты |
| Кънйазад Пир | 1086/1097—1098/1100 |
| Шах-Армен | 1100—1207 азты |
| Закаридты Сомих | 1199—1236 азты |
| Хамс | 1603—1750-е азты |
| Эриваны ханад | 1747—1828 азты |
| Нахичеваны ханад | 1747—1828 азты |
| Фыццаг Сомихы Республикæ | 1918—1920 азты |
| Сомихы Социалистон Советон Республикæ | 1920—1922 азты |
| Сомихы Советон Социалистон Республикæ (Советон Цæдисы) | 1936—1990 азты |
| Сомихы Республикæ (Советон Цæдисы) | 1990—1991 азты |
| Сомихы Республикæ (хæдбар) | 1991—ныры онг |
Фиппаинæгтæ ивын
- ↑ Leslie Aitcheson. A History of Metals. Vol. I, II, 1960
- ↑ David M. Lang. Armenia: Cradle of Civilization. London: George Allen & Unwin, 1970. 50-1, 58-59.
- ↑ Hovick Nersessian. Highlands of Armenia. Los Angeles, 1998
- ↑ Thomas V. Gamkrelidze and V. V. Ivanov. The Early History of Indo-European Languages. Scientific American, March 1990, P. 110
- ↑ J. Schmidth. Die Urheimat der Indogermanen und das europaische Zahlensystem. Weimar, 1890
- ↑ В. Илич-Свитич. Проблемы индоевропейского языкознания, М., 1964. С. 3-12
- ↑ В. Георгиев. Вопросы языкознания, 1975, № 5. С. 9
- ↑ Reich, David (2018). Who We Are and How We Got Here. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-882125-0.
 | Ацы уац географийы тыххæй къæртт у, ома æрдæгцæттæ. Википедийæн баххуыс кæн æмæ ацы уац раст æмæ стырдæр скæн. |