Економија на Србија

Во доцните 1980-ти, на почетокот на процесот на економска транзиција од планирана економија во пазарна економија, српската економија имала поволна позиција во споредба со повеќето земји од Источниот блок, но таа била сериозно погодено поради Југословенските војни и санкциите на ООН и трговското ембарго за време на 1990-тите^[21] Во исто време, земјата доживеа сериозен „одлив на мозоци“.^[22]. По соборувањето на Слободан Милошевиќ во 2000 година, Србија поминала низ процес на транзиција кон пазарна економија и доживеала брз економски раст. За време на тој период, српската економија растела 4-5% годишно, просечните плати се зголемиле четирипати, а економските и социјалните можности драматично се подобриле. За време на Големата рецесија, Србија забележала пад на економијата од 3,1% во 2009 година, а по неколкугодишната економска стагнација предкризното ниво на БДП било постигнато само во 2016 година.

Од 2014 година, земјата е во процес на преговори за пристапување кон Европската унија^[23].

Просечниот раст на српскиот БДП во последните пет години бил скромен 1,3% на годишно ниво. Структурата на БДП по сектори во 2015 година била : услуги 67,1%, индустрија 25,2%, земјоделство 7,7%.

Јавниот долг на Србија во однос на БДП од 2000 до 2008 година се намалил за 140,1 процентен бод, а потоа започнал повторно да се зголемува, додека владата се бори со ефектите од светската финансиска криза во 2008 година. Во 2017 година, јавниот долг изнесувал 61,5% од БДП^[24].

Српските девизни резерви биле значително зголемени во периодот од 2000 до 2009 година, кога изнесувале 10,6 милијарди евра и оттогаш останале на тоа ниво.

Официјалната валута во Србија е српскиот динар и нејзината најраната употреба датира од 1214 година.

Србија историски се борела со високата инфлација, особено за време на 1980-тите и 1990-тите. Во 1992 и 1993 година доживеала период на хиперинфлација кој траела вкупно 25 месеци^[25]. Во 1993 година, месечната стапка на инфлација изнесувала неверојатни 313 милиони проценти^[25]. Од почетокот на 2000 година стапката на инфлација е стабилизирана и во последните неколку години бележи релативно ниско ниво на инфлација.

Привлекувањето на странските директни инвестиции е поставено како приоритет за владата на Србија, која обезбедува финансиски и даночни олеснувања за компании кои сакаат да инвестираат^[26]. Водечките земји-инвесори во Србија се: Италија, САД, Австрија, Норвешка, Грција и Германија^[27]. Поголемиот дел од СДИ влегле во автомобилската индустрија, индустријата за храна и пијалаци, машините, текстилот и облеката^[27].

Фирмите со син-чип кои инвестираат во производствениот сектор се: Фијат Крајслер Автомобили, Ро̀берт Бош ГмбХ, Мишлен, Сименс, Панасоник, Континентал АГ, Шнајдер Електрик, Филип Морис, ЛафаргеХолцим, Пепсико, Кока-Кола, Карлсберг и други^[28]. Во енергетскиот сектор, руските енергетски гиганти, Лукоил и Гаспром направиле големи инвестиции^[29]. Финансискиот сектор привлекол инвестиции од италијански банки како Интеса Санпаоло и УниКредит, Кредит Агрикол и Сосиете Женерал од Франција, Ерсте Банка и Рајфајзен од Австрија^[30], ИКТ и телекомуникациите забележале инвестиции од страна на Микрософт, Теленор, Телеком Австрија. Во малопродажниот сектор, најголемите странски инвеститори се холандскиот Ahold Delhaize, германскиот Метро АГ и Шварц Групе, грчкиот Верополос и хрватскиот Агрокор.

Србија има договори за слободна трговија со странски земји и трговски блокови.

Србија потпишала договор за слободна трговија со Европската унија во 2008 година, со што се овозможило извоз на сите производи што потекнуваат од Србија без царински и други давачки^[32]. За ограничен број на производи (говедско месо, шеќер и вино), годишните увозни квоти остануваат во сила. Почнувајќи од 2016 година, земјите на ЕУ биле најголемите трговски партнери на Србија со 64,4% од вкупната надворешно-трговска размена на земјата^[33].

Србија е член на ЦЕФТА за овозможување извоз на сите производи што потекнуваат од Србија без царински и други давачки до соседните земји: Албанија, Босна и Херцеговина, Македонија, Молдавија, Црна Гора и Косово [26]. Во 2016 година, земјите од ЦЕФТА беа вториот најголем трговски партнер на Србија^[34].

Србија потпишлаа договор за слободна трговија со членовите на ЕФТА (Швајцарија, Норвешка, Исланд) во 2009 година^[35].

Српскиот договор за слободна трговија со Русија бил имплементиран од 2000 година; за ограничен број на производи, годишните увозни квоти остануваат во сила^[32][36]. Договорот за слободна трговија со Турција се спроведува од 2010 година^[36]. Трговијата со Соединетите Американски Држави се води според Генерализираниот систем на преференции (ГСП) со преференцијален влез без царина за околу 4.650 производи^[37].

Србија има многу поволни природни услови (земја и клима) за различно земјоделско производство. Има 5,056,000 херктари земјоделско земјиште (0,7 ха по глава на жител), од кои 3,294,000 ха е обработливо земјиште (0,45 ха по глава на жител)^[39]. Во 2016 година, Србија извезела земјоделски и прехранбени производи во вредност од 3,2 милијарди долари, а соодносот на извозот-увозот изнесувал 178%^[40]. Земјоделскиот извоз претставува повеќе од една петтина од сите продажби на Србија на светскиот пазар. Србија е еден од најголемите снабдувачи на замрзнато овошје во ЕУ (најголем на францускиот пазар, а втор по големина на германскиот пазар)^[41]. Земјоделското производство е најистакнато во Војводина на плодната Панонска низина. Други земјоделски региони се Мачва, Поморавлее, Тамава, Расина и Јабланица^[42]. Во структурата на земјоделското производство 70% е од производството на полето на култури, а 30% од производството на добиток^[42]. Србија е втор по големина производител на сливи во светот (582.485 тони, втора по Кина), втора по големина по малини (89.602 тони, втора по Полска), а исто така е значаен производител на пченка (6.48 милиони тони, рангирана на 32. место во светот) и пченица (2,07 милиони тони, на 35 место во светот)^[43][44]. Други важни земјоделски производи се: сончоглед, шеќерна репка, соја, компир, јаболко, свинско месо, говедско месо, живина и млечни производи.

Во Србија има 56.000 хектари лозови насади, кои произведуваат околу 230 милиони литри вино годишно^[39][43]. Најпознатите лозарски региони се наоѓаат во Војводина и Шумадија.

Енергетскиот сектор е еден од најголемите и најважните сектори во економијата на земјата. Србија е нето-извозник на електрична енергија и увозник на клучни горива (како што се нафтата и гасот).

Србија има изобилство на јаглен и значителни резерви на нафта и гас. Српските резерви со 5,5 милијарди тони јаглен лигнит се 5-тиот најголеми во светот (втор во Европа, по Германија)^[45][46]. Јагленот се наоѓа во две големи депозити: Колубара (4 милијарди тони резерви) и Костолац (1,5 милијарди тони)^[45]. И покрај тоа што се мали во светски рамки, српските ресурси за нафта и гас (77,4 милиони тони еквивалент на нафта и 48,1 милијарди кубни метри, соодветно) имаат одредено регионално значење бидејќи се најголеми во регионот на поранешна Југославија, како и на Балканот (со исклучок на Романија)^[47]. Речиси 90% од откриените нафта и гас се наоѓаат во Банат, а тие нафтени и гасни полиња се по големина меѓу најголемите во Панонскиот басен, но се просечни на европско ниво^[48].

Производството на електрична енергија во 2015 година во Србија изнесувало 36,5 милијарди киловат-часови (KWh), додека конечната потрошувачка на електрична енергија изнесувала 35,5 милијарди киловат-часови (KWh)^[49]. Најголем дел од произведената електрична енергија доаѓа од термоелектраните (72,7% од целата електрична енергија) и во помала мера од хидроелектраните (27,3%)^[50]. Постојат 6 термоцентрали на лигнит со инсталирана моќност од 3.936 MW; од кои најголем е Никола Тесла 1 со 1.502 MW и Никола Тесла 2со 1.160 MW и во Обреновац^[51]. Вкупната инсталирана моќност на 9 хидроелектрани е 2.831 MW, од кои најголем е Хидроелектрана Ѓердап I со капацитет од 1.026 MW^[52]. Освен тоа, постојат термоцентрали со мазут и гас со инсталирана моќност од 353 MW^[53]. Целото производство на електрична енергија е концентрирано во Електростопанство на Србија (ЕПС), јавно претпријатие за електрична енергија.

Сегашното производство на нафта во Србија изнесува повеќе од 1,1 милион тони на нафта^[54] и задоволува околу 43% од потребите на земјата, додека остатокот се увезува^[55]. Националната нафтена компанија Нафтена индустрија на Србија (НИС), во 2008 година била купена од Гаспром Нефт. Компанијата ја има завршено модернизацијата на нафтената рафинерија во Панчево од 700 милиони долари (капацитет од 4,8 милиони тони) и во моментов е во средината на претворање на нафтената рафинерија во Нови Сад во само рафинерија. Исто така, функционира мрежа од 334 бензински пумпи во Србија (74% од домашниот пазар) и дополнителни 36 станици во Босна и Херцеговина, 31 во Бугарија и 28 во Романија^[56][57]. Има 155 километри нафтоводи што ги поврзуваат рафинериите Панчево и Нови Сад како дел од транснационалниот нафтовод Адрија^[58].

Србија е во голема мера зависна од странски извори на природен гас, со само 17% од домашното производство (вкупно 491 милиони кубни метри во 2012 година), а остатокот се увезува, главно од Русија (преку гасоводи преку Украина и Унгарија). Јавното претпријатие Србијагас управува со системот за транспорт на природен гас кој опфаќа 3.177 километри и регионалните гасоводи и 450 метри кубни метри подземно складиште за гас во Банатски двор^[59].

Индустријата е сектор на економијата, кој бил најтешко погоден од санкциите и трговското ембарго на ООН и бомбардирањето на НАТО во текот на 1990-тите и транзицијата кон пазарна економија во текот на 2000-тите^[60]. Индустриското производство забележало драматично намалување: во 2013 година се очекувало да биде само половина од онаа од 1989 година^[61]. Главните индустриски сектори вклучуваат: автомобилска индустрија, рударство, обоени метали, преработка на храна, електроника, лекови, облека. Србија има 14 слободни економски зони од септември 2017^[62], во кои се реализираат многу странски директни инвестиции.

Во автомобилската индустрија (со Fiat Chrysler Automobiles како претходник) доминира кластерот кој се наоѓа во Крагуевац и неговата околина и придонесува за извоз со околу 2 милијарди долари^[63]. Рударската индустрија во Србија е релативно силна: Србија е 18-тиот најголем производител на јаглен (7-ми во Европа) извлекувајќи големи депозити во Колубара и Костолац. Исто така е 23-тиот најголем производител на бакар во светот (трет во Европа), кој е извлечен од Бор, голем домашен производител на бакар. Значајно злато се развива околу Мајданпек. Србија, всушност, произведува паметни телефони наречени Теслини паметни телефони^[64].

Прехранбената индустрија е добро позната и на регионално и на меѓународно ниво и е една од силните точки на економијата^[65]. Некои од светските имиња на брендови воспоставиле свое производство во Србија: Пепсико и Нестле во прехранбениот сектор; Кока-Кола (Белград), Хајнекен (Нови Сад) и Карлсберг (Бачка Паланка) во прехранбената индустрија; Нордзакер во индустријата за шеќер^[41]. Српската електронска индустрија го имала својот врв во 1980-тите години, а индустријата денес е само една третина од она што претставувала тогаш, но е сведок на заживување во последната деценија со инвестиции на компаниите како Сименс (турбини на ветер) во Суботица, Панасоник уреди за осветлување) во Свилајнац и Горење (електрични апарати за домаќинство) во Ваљево^[66]. Фармацевтската индустрија во Србија се состои од десетина производители на генерички лекови, од кои Хемофарм во Вршац и Галеника во Белград, сочинуваат 80% од производството. Домашното производство се среќава со над 60% од локалната побарувачка^[67].

Фиксни телефонски линии поврзуваат 89% од домаќинствата во Србија, а со околу 8,82 милиони корисници бројот на мобилните телефони го надминува вкупното население на Србија за 25%. Најголем мобилен оператор е Телеком Србија со 4.06 милиони претплатници, по што следуваат Теленор со 2.73 милиони корисници и Вип Мобиле со околу 2.03 милиони^[68]. Околу 58% од домаќинствата имаат фиксни (немобилни) интернет-врски, додека 67% се обезбедени со платежни телевизиски услуги (т.е. 38% кабелска телевизија, 17% IPTV и 10% сателитска)^[69]. Транзицијата на дигитална телевизија е завршена во 2015 година со DVB-T2 стандард за пренос на сигнали^[70].

Српската ИТ индустрија брзо се развива и се менува. Во 2017 година, извозот на ИТ услуги достигнало 1,1 милијарда долари^[71]. Со 6.924 компании во ИТ секторот (податоци за 2013 година), Белград е еден од центрите за информатичка технологија во овој дел од Европа, со силен раст^[72]. Центарот за развој на Мајкрософт, кој се наоѓа во Белград, бил во времето на своето основање петти ваков центар во светот^[73]. Многу светски ИТ компании го избираат Белград како регионален или европски центар, како што се ^[74] Intel,^[75] Dell,^[76] Huawei, NCR^[77]. Овие компании ги искористиле големите инженери во Србија и релативно ниските плати.

Големите инвестиции на глобалните технолошки компании како Мајкрософт, типични за 2000-тите, се затворени од сè поголемиот број домашни почетни бизниси кои добиваат финансиски средства од домашни и меѓународни инвеститори. Она што ги донело компаниите како Мајкрософт на прво место бил голем базен на талентирани инженери и математичари^[78]. Во самото прво тримесечје од 2016 година, повеќе од 65 милиони американски долари биле подигнати од српските стартапи, вклучувајќи 45 милиони долари за Седум мостови (фирма за биоинформатика) и 14 милиони американски долари за Васт (фирма за анализа на податоци)^[79][80]. Некои од најуспешните стартапи се Нордеус, кој бил основан во Белград во 2010 година и е инвеститор на Top Eleven Football Manager, играна од над 20 милиони луѓе.

Туристичкиот сектор изнесувал малку повеќе од 1% од БДП во 2016 година^[81]. Туризмот во Србија вработува околу 75.000 луѓе, околу 3% од работната сила во земјата^[82]. Девизните приходи од туризмот во 2017 година се проценети на 1,44 милијарди долари^[83].

Србија не е одредиште за масовен туризам, но сепак има различни видови туристички понуди^[84]. Во 2017 година, вкупно 3 милиони туристи биле регистрирани во сместувачките капацитети, од кои околу 1,5 милиони биле странски^[85].

Туризмот главно е фокусиран на планините и бањите на земјата, кои најмногу ги посетуваат домашните туристи, како и Белград, кој е најпосакуван избор на странски туристи. Најпознати планински одморалишта се Копаоник, Стара Планина и Златибор. Исто така, постојат многу бањи во Србија, од кои најголема е Врњачка Бања, Соко Бања и Бања Ковиљача. Во Белград се разви туристички туризам и конференциски туризам (кој го посетиле 835.791 странски туристи во 2017 година, повеќе од половина од сите меѓународни посети во земјата) и во помал степен Нови Сад. Другите туристички понуди што ги нуди Србија се природни чуда како што се Ѓавоља Варош, христијанско поклонение кај многуте православни манастири низ целата земја и крстарење долж Дунав. Во Србија се одржуваат неколку меѓународно популарни музички фестивали, како што е ЕГЗИТ (со 25-30.000 странски посетители кои доаѓаат од 60 различни земји) и фестивалот Гуча^[86].

Голубачка тврдина

Стара Планина

Србија има стратешка местоположба за транспорт, бидејќи низ земјата поминува Голема Морава, и претставува далеку најлесниот пат на копнено патување од континентална Европа до Мала Азија и Блискиот Исток.

Српската патна мрежа го носи најголемиот дел од сообраќајот во земјата. Вкупната должина на патиштата е 45.419 км, од кои 782 км се „државни патишта од класа I“ (т.е. автопати); 4.481 км се „државни патишта од класа Иб“ (национални патишта); 10.941 км се „државни патишта од класа II“ (регионални патишта) и 23.780 км се „општински патишта“^[87][88][89]. Патичната мрежа, со исклучок на поголемиот дел од патиштата од класа Iа, е со релативно понизок квалитет од западноевропските стандарди поради недостаток на финансиски средства за нивно одржување во последните 20 години.

Во тек се изградба на 124 километри автопати: две делници долги 34 километри од автопатот А1 (од јужниот дел на Лесковац до Бујановац), сегмент од А2 оддалечен од 67 километри (помеѓу Белград и Љиг) и 23 километри на А4 источно од Ниш до бугарската граница^[90][91][92]. Речиси секое место во земјата е поврзано со автобус, од најголемите градови до селата; покрај тоа, постојат меѓународни правци (главно во земјите од Западна Европа со голема српска дијаспора). На патиштата, домашни и меѓународни, опслужуваат повеќе од 100 автобуски компании, од кои најголеми се Ласта и Ниш-Експрес. Од 2015 година, имало 1.833.215 регистрирани патнички автомобили или 1 патнички автомобил за 3.8 жители.

Србија има 3.819 километри железнички пруги, од кои 1.279 се електрифицирани и 283 километри се со двонасочна пруга^[43]. Главниот железнички центар е Белград (а во помал дел и Ниш), додека најважните железнички пруги се: Белград-Бар (Црна Гора), Белград-Шид-Загреб (Хрватска) / Белград-Ниш-Софија (Бугарија) -Европскиот коридор X), Белград-Суботица-Будимпешта (Унгарија) и Ниш-Солун (Грција). Иако сè уште е главен модел на товарен транспорт, железничките пруги се соочуваат со зголемени проблеми со одржувањето на инфраструктурата. Железничките услуги се управувани од Србија Воз (патнички транспорт) и Србија Карго (товарен транспорт)^[93]. Постојат само два аеродроми со редовен патнички сообраќај: Белградскиот аеродром Никола Тесла во 2016 година опслужил скоро 5 милиони патници и е центар на водечкиот авиопревозник Ер Србија, кој во 2016 година превезувал околу 2,6 милиони патници^[94][95]. Аеродромот Константин Велики е главно за нискобуџетни авиокомпании^[96].

Србија има развиен внатрешен воден транспорт бидејќи има 1.716 километри пловни внатрешни водни патишта (1.043 километри од пловни реки и 673 километри пловни канали), кои речиси се наоѓаат во северна третина од земјата^[43]. Најважниот внатрешен воден пат е Дунав (дел од Пан-европскиот Коридор VII). Други пловни реки ги вклучуваат Сава, Тиса, Бегеј и Тамиш, од кои сите ја поврзуваат Србија со Северна и Западна Европа преку каналот Рајна-Мајна-Дунав и Северното Море, кон Источна Европа преку патиштата Тиса, Бегеј и Дунав до Црно Море, и до Јужна Европа преку реката Сава. Повеќе од 2 милиони тони товар биле транспортирани на српските реки и канали во 2016 година, додека најголеми речни пристаништа се: Нови Сад, Белград, Панчево, Смедерево, Прахово и Шабац^[43][97].

Во 2015 година работната сила била проценета на 3,1 милиони; 19,4% работеле во земјоделството, 24,4% во индустријата и 56,2% во услугите. Стапката на невработеност е двоцифрена низ посткомунистичката ера, достигнувајќи врв на околу 25% за време на раните 2000-ти години. Од тогаш, стапката значително се намалила, со создавање на нови работни места во примарно приватниот сектор, достигнувајќи 14,7% во 2017 година^[98].

7.5%

6.7%

10.5%

9.5%

8.1%

7.3%

10.7%

6.2%

12.2%

7.4%

7.8%

5.4%

10.4%

12.3%

14.0%

11.8%

11.1%

9.4%

15.1%

11.6%

12.6%

17.2%

13.4%

16.1%

12.9%

Забелешка: областите во сина боја на мапата имале стапка на невработеност во 2016 година - под 10%, портокалово во опсег од 10% - 15%; и црвено - 15% и повеќе.^[99]

Според последниот годишен извештај на Заводот за статистика на Република Србија, нето просечната месечна плата во јануари 2019 година изнесувала 54.521 српски динари или 460 евра.^[100]

€411

€416

€393

€428

€461

€405

€438

€572

€384

€424

€429

€440

€475

€423

€377

€392

€397

€394

€378

€381

€413

€380

€429

€363

€375

Забелешка: областите во виолетова на картата имале нето просечна месечна плата во 2019 година - 450 евра и повеќе, сина во опсег од 400 до 450 евра; портокалово во опсег од 350 до 400 евра и црвено - под 350 евра.^[100]

Списокот ги вклучува статистичките региони на Србија според БДП и БДП по глава на жител во 2017:^[101]

Списокот вклучува десет најголеми српски компании по приход во 2017 година (приходи без подружници, исклучувајќи ги банките)^[102][103]:

Место	Име на компанија	Седиште		Индустрија	Приходи (милиони евра)	Вработени
1	Електропривреда Србије		Белград	Електрична енергија	2,132	26,485
2	Нафтена индустрија на Србија		Нови Сад	Петролеум	1,825	4,045
3	Фијат Автомобили Србија		Крагуевац	Автомобилство	945	2,364
4	Макси		Белград	Малопродажба	802	10,686
5	Меркатор Србија		Нови Сад	Малопродажба	767	8,345
6	Телеком Србија		Белград	Телекомуникации	726	7,919
7	ЕПС Дистрибуција		Белград	Електрична енергија	696	3,566
8	Смедеревска железара		Белград	Металургија	660	5,005
9	Нелт		Белград	Трговија	659	1,825
10	Србија-гас		Нови Сад	Природен гас	599	1,101

• Агенција за инвестирање и извоз на Србија Архивирано на 14 јуни 2012 г.
• Српска стопанска комора
• Народна банка на Србија
• Белградска берза