Twintegste iew

negentiende iew -- twintegste iew -- einentwintegste iew

De twintegste iew vaan de westerse (christeleke) jaortèlling leep vaan 1901 tot 2000. Ze heet ziech gekinmerk door groete politieke veraanderinge, wereldoorloge en 'nen invlood vaan technische oontwikkelinge op 't daogeleks leve wie noets teväöre.

Groete gebäörtenisse bewirk

Zuug ouch: Belle Époque, Ierste Wereldoorlog, Interbellum, Twiede Wereldoorlog, Kawwen Oorlog

1901: De Bokseroorlog kump tot 'n ind.
1902: De Twiede Boerenoorlog kump tot 'n ind; Transvaal en Oranje Vrijstaot koume oonder Brits bewind.
1905: China sjaf 't amtenerestèlsel mèt zie sterk verawwerd exame aof.
1907: De Triple Entente weurt geslote tösse Rusland, Fraankriek en 't Vereineg Keuninkriek.
1908: Keuning Leopold II moot de Kongo-Vrijstaot es persoenelek bezit opgeve. Vaanaof noe sprik me vaan Belsj-Congo.
1908: Nao de revolutie vaan de Jong Turke veurt de sultan democratische hervörminge door.
1912: Mèt de aofzètting vaan keend-keizer Puyi en de instèlling vaan de Rippubliek China kump 'n ind aon de Qingdynastie en aon mie es 2000 jaor Chinees keizersjap.
1912: De Titanic veurt oet en zink al op häör ierste reis.
1912: Italië annexeert Tripolitanië en Cyrenaica (veurheer Osmaans); 't gebeed kump later es Libië bekind te stoon.
1914: 't Panamakenaal geit ope.

1914-18: Ierste Wereldoorlog
- 1914: Moord op aartshertog Frans Ferdinand vaan Oosteriek. Snel escalatie mund oet in oerlogsverklaoring Duitsland aon Fraankriek en Rusland.
- 1914: Egypte kump officieel oonder Brits protectoraot. 't Osmaans Riek verluis zien lèste bezittinge in Afrika.
- 1916: Slaag bij Verdun. Duitsers perbere vergeefs 'nen doorbraok te forcere.
- 1917: Iersten inzat gifgaas en tanks.
- 1917: Vrei vaan Brest-Litovsk tösse Duitsland en Rusland.
- 1918: Waopestèlstand. Opstand in Duitsland; keizer verdreve.
1917: Russische Revolutie: De tsaar trejt aof. Later dat jaor griepe de communiste de mach.
1917: 't Algemein Keesrech veur maanslui weurt in Nederland ingeveurd.
1919: Verdraag vaan Versailles
- Pole weurt heropgeriech
- Diverse Duitse en Turkse gebeedsdeile weure aon de Verboonde machte in 'mandaot' (de facto kolonie) gegeve; boe-onder Roeanda-Oeroendi, wat nao 't Belsj geit.

1919: 't Vrouwekeesrech weurt in Nederland ingeveurd.
1920: Opriechting Volkerboond.
1922: Benito Mussolini pak nao de Marsj op Roeme de mach in Italië.
1923: De Rippubliek Turkije weurt opgeriech; es gevolg vaan 't Verdraag vaan Lausanne behèlt ze soevereiniteit euver 't territorium wat me noe nog es Turkije kint.
1929: Op Wall Street vint 'ne bäörskrach plaots, mèt 'ne wereldwije crisis tot gevolg.
1933: Adolf Hitler kump in Duitsland aon de mach.
1937: D'n Hindenburg-zeppelin vergeit in Lakehurst (New York).
1938: Oosteriek weurt zoonder geweld bij Duitsland geveug (Anschluss).
1938: 't Verdraag vaan München weurt geslote; Duitsland maag Sudeteland, Boheme en Moravië annexere.

1939-45: Twiede Wereldoorlog
- 1939: Duits-Sovjetrussische deiling vaan Pole. Vereineg Keuninkriek en Fraankriek verklaore Duitsland d'n oorlog.
- 1940: Duitse invalle in Denemarke, Noorwege, de Benelux en Fraankriek. Lochaonvalle op 't Vereineg Keuninkriek.
- 1941: Japanse vereuvering vaan Nederlands-Indië.
- 1941: Japansen aonval op Pearl Harbor; Amerikaansen entree in d'n oorlog.
- 1941: Operatie Barbarossa: Duitsen aonval op de Sovjet-Unie.
- 1942: Slaag bij Stalingrad; ummekier in d'n oorlog.
- 1944: D-day: Geallieerden inval op 't Europees continent. Daonao opmarsj dee Fraankriek, Belsj en Zuid-Nederland binne inkel maonde bevrijt.
- 1944: Slaag um Arnhem: Opmarsj geallieerde stagneert.
- 1944-45: Hoongerwinter in Wes-Nederland.
- 1945: Treffe westerse en Sovjetrussische troppe bij de Elbe.
- 1945: Hitler begeit zelfmaord. Kort dao-op capitulatie Duitse troppe in Nederland, daonao ouch vaan de res vaan de Duitse troppe.
- 1945: Atoombomme op Hiroshima en Nagasaki; capitulatie vaan Japan.

1945: Nederlands-Indië sjeit ziech aof es Indonesië.
1945: Opriechting Vereinegde Naties
1948: Begin Kawwen Oorlog. Blokkaasj Wes-Berlien door Sovjettróppe en inveuring lochbrögk.
1948: Oonaofhenkelekheid India en Pakistan.
1948: Vrouwekeesrech op 't Belsj.
1949: Opriechting NAVO.
1949: Nederland erkint de oonaofhenkelekheid vaan Indonesië.
1949: De communiste oonder Mao Zedong winne de Chinese börgeroorlog.
1950-53: Koreaansen Oorlog.
1954: Ind vaan d'n Indochina-Oorlog. Fraankriek trèk ziech trök en erkint Vietnam (Noord en Zuid), Laos en Cambodja es apaarte len.

1955: Opriechting Warschaupak.
1956: Sovjetrussischen inval in Hongarije.
1959: Communistische revolutie in Cuba.
1960: Oonaofhenkelekheid Belsj Congo en diverse Franse kolonies in Afrika.
1961: Breuk tösse de Sovjet-Unie en communistisch China.
1961: Bouw Berlijnse Moer.
1962: Cubacrisis
1963: De taolgrens in 't Belsj weurt officieel vasgelag. Heibij kump Ternejje aon Luik, dewijl de Voerstreek zjus vaan Luik nao Limbörg geit.
1963: Maord op John F. Kennedy.
1964: Tonkinincident; de Vereinegde Staote minge ziech volop in de Vietnamoorlog.
1967: Zèsdaogsen Oorlog: Israël bezèt deile vaan Syrië, Jordanië en Egypte.

Conferentie in D'n Haag euver de oonaofhaankelekheid vaan Suriname (1974).

1968: Praags Veurjaor; dao-op invasie Warschaupak in Tsjecho-Slowakije.
1968: Studenteproteste in Paries.
1971: De Vereinegde Naties erkinne communistisch China es de legitiem regering vaan 't land; ze krijg daomèt ouch 'n plaots in de Veilegheidsraod.
1972: Palestijnse terroriste sloon touw op de Olympische Speule in München.
1973: De Vereinegde Staote geve hun militair campagne in Vietnam op.
1974: Keizer Haile Selassie I vaan Ethiopië weurt aofgezat. In zien plaots kump e communistisch bewind, d'n Derg.
1975: Suriname weurt 'nen oonaofhenkeleke staot.
1979-89: Interventie Sovjet-Unie in Afghanistan.
1983: Recorddemonstratie in Amsterdam tege de plaotsing vaan Amerikaanse kruusrakètte in Nederland.
1986: De kerncentraal vaan Tsjernobyl (Sovjet-Unie) kump tot oontploffing.
1989: Val vaan de Moer; ind Kawwen Oorlog.

1991: Oontbinding vaan de Sovjet-Unie.
1991-95: Oorlog in ex-Joegoslavië.
1992: Verdraag vaan Mestreech; opriechting Europese Unie.
1994: Zuid-Afrika hèlt vrij verkezinge veur alle bevolkingsgróppe en sjaf daomèt definitief de apartheid aof.
1995: 't Belsj geit nao de Vijfde Staotshervörming euver op 'ne federatieve staotsvörm.
1997: 't Vereineg Keuninkriek gief Hong Kong aon China trök.

Wetensjap bewirk

Oontdèkkingsreize bewirk

De lèste plaotse op Eerd woorte in 't begin vaan d'n iew aongedoon.

1909: 'n Expeditie oonder d'n Amerikaan Robert Peary bereik woersjijnelek es ierste de geografische Noordpool.
1911: 'n Expeditie oonder de Noor Roald Amundsen bereik es ierste de geografische Zuidpool. Eine maond later zal ouch de tróp vaan Robert Falcon Scott dao aonkoume.

Natuurwetensjappe bewirk

1901: Oetreiking ierste Nobelprieze.
1905: Formulering speciaol relativiteitstheorie.
1913: Bohrmodel veur atome.
1915: Formulering algemein relativiteitstheorie.
1925: Fritz Lickint publiceert veur 't iers euver 't verband tösse rouke en kaanker.
1928: Oontdèkking penicilline, 't ierste antibioticum.
1930: Oontdèkking Pluto.
1932: Oontdèkking neutron.
1938: Oontdèkking kernfusie.
1945: Kernoontploffing kunstmaoteg op geng gebrach.
1953: Oontraofeling vaan de DNA-structuur en oontdèkking tot dit zoer de èrfelekheid versleutelt.
1957: Spoetnik-1, ierste satelliet, mèt succes gelanceerd.
1961: Joeri Gagarin weurt d'n ierste mins in de ruimte.
1962: Rachel Carson publiceert Silent spring; begin milieubeweging.
1964: Oontdèkking vaan 't quark, begin oontwikkeling standaardmodèl.
1964: Arno Penzias en Bob Wilson numme de kosmische achtergroondstraoling woer, 'n bevesteging vaan d'n Oerknal.
1969: Neil Armstrong weurt d'n ierste mins op de maon.

Wiskunde bewirk

1936: Turingmesjien
1994: Andrew Wiles bewijs de Stèlling vaan Fermat.

Minswetensjappe bewirk

1953: Michael Ventris oontciefert 't Lineair B.
1965: Noam Chomsky formuleert 't princiep vaan de generatieve grammair, deils op basis vaan ieder werk.
1979: Pierre Bourdieu publiceert La distinction.

Filosofie bewirk

1925: G.E. Moore sjrijf A defence of common sense.
1943: Jean-Paul Sartre publiceert L'être et le néant.
1952: Bertrand Russell formuleert de Theekan vaan Russell.
1967: In zie book De la grammatologie sprik Jacques Derrida veur 't iers vaan deconstructie.
1969: Michel Foucault bringk L'archéologie du savoir oet.
1974: Thomas Nagel publiceert zien essay What is it like to be a bat?
1980: Gilles Deleuze en Félix Guattari publicere hun book Mille plateaux.
1996: Sokal-affair

Oetvindinge bewirk

Alle oonderstoonde oetvindinge zien later indeloes verbeterd. 'tzelfde gelt veur väöl oetvindinge oet de negentienden iew (zuug dao).

*Colossus*, eine vaan de ierste computers.

1903: vleegmesjien
1904: radiotuub
1925: transistor
1928: tillevisie (elektronisch)
1937/1941: digitale computer
1945: atoombom
1948: laankspäölplaat
1956: anticonceptiepil
1958: geïntegreerde sjakeling (chip)
1969: internèt
1978: gps
1980: cd (in 1982 in Japan, in 1983 in de westerse wereld oetgebrach)
1989: World Wide Web mèt HTML (pas in 1990 gepubliceerd)
1991: gsm

Religie bewirk

De beteikenis vaan religie naom in d'n twintegsten iew sterk aof. In de communistische len woort 't oontmeujeg (soms zelfs verboje), in de westerse len woorte väöl lui oet eige beweging oonkèrkelek.

1907: Dominee Kersten riech de Gerifformeerde Gemeintes op, en dominee Boone de Aajd-Gerifformeerde Gemeintes. Beide genoetsjappe zien bevindelek gerifformeerd vaan karakter.
1950: Paus Pius XII gief de apostolische constitutie oet. Hei-in stèlt 'r ex cathedra 't dogma vaan Maria-Hiemelvaort vas; 't is de veurluipeg lèste kier tot de paus zien oonfeilbaarheid inröp.
1954: L. Ron Hubbard riech de Scientologykèrk op.
1954: Gerald Gardner bringk mèt 't book Witchcraft today de nui religie Wicca nao boete.
1962-5: Op 't Twiede Vaticaans Concilie weure oetgebreide hervörminge vaan de kathelieke kèrk vasgestèld.
1965: Paus Paulus VI en metropoliet Athenagoras luffe de banvlook op die de Roems-kathelieke en Grieks-kathelieke kèrke nao 't Sjisma vaan 1054 euverein hadde oetgesproke.
1978: De Poolse bisjop Karol Józef Wojtyła weurt tot paus Johannes Paulus II oetgerope en weurt daomèt d'n ierste neet-Italiaanse paus sinds Adrianus VI (1522-23).
1989: Ayatollah Ruhollah Khomeini sprik in 'ne fatwa de doedstraof veur Salman Rushdie oet, um dee zie book Satanic verses.

Kunste bewirk

De gansen iew heersde in de (elite)kunste 'n avant-gardefilosofie: de idee tot kuns ziech ummer moot vernuie. Dit steit bekind es modernisme. Pas vaanaof de jaore zèsteg kump, mèt 't postmodernisme, 'n tegereactie, die evels 't individualistisch kunsideaol neet aofdaank.

1907: Pablo Picasso sjèldert Les demoiselles d'Avignon.
1909: Arnold Schönberg sjrijf d'n iersten atonaole meziek.
1914: W.C. Handy publiceert de Saint Louis Blues.
1915: Kazimir Malevitsj sjèldert 't Zwart veerkant.
1915: The birth of a nation vaan D.W. Griffith kump in de bioscoop.
1917: Livery stable blues vaan d'n Original Dixieland Jass Band weurt oetgebrach, de ierste commercieel jazzplaat.
1917: De Stijl weurt opgeriech.
1922: Nosferatu – Eine Symphonie des Grauens kump in Duitsland op 't sjerm.
1923: Igor Stravinski sjrijf zien Octèt, e belaankriek werk veur 't neoclassicisme.
1923: Kurt Schwitters kump mèt de ierste versie vaan zie klaankgediech Ursonate.
1924: 't Ierste Surrealistisch manifes weurt oetgebrach.
1925: 't Rietveld-Schröderhoes in Utrech kump veerdeg.
1925: Sergej Eisenstein maak ziene film Bronenosets Potjomkin (Pantserkruser Potemkin).
1927: The jazz singer, d'n iersten aovendvöllende geluidsfilm, versjijnt in de bioscoop.
1929: Ierste Academy Awards.
1935: Leni Riefenstahl bringk Triumph des Willens oet (ei jaor ieder gesjote).
1937: Walt Disney maak mèt Snow White and the seven dwarfs eine vaan de ierste aovendvöllende teikefilms.
1939: James Joyce publiceert Finnegans Wake.
1941: Ierste bebopplate versjijne.
1941: Citizen Kane kump oet.
1948: 't Sjèlderscollectief Cobra weurt opgeriech.
1949: Olivier Messiaen publiceert zien Quatre études de rhythme veur piano, boevaan Mode de valeurs et d'intensités 't serialisme aoftrap.
1949: Miles Davis nump de ierste sessies op die later es Birth of the cool bekind koume te stoon.
1951: Deejay Alan Freed gebruuk veur 't iers de term rock 'n roll.
1952: John Cage sjrijf 4'33".
1955: Bill Haley heet 'ne nationaolen hit mèt Rock around the clock.
1956: Karlheinz Stockhausen maak Gesang der Jünglinge aof.
1958: In Brussel weurt 't Atomium gebouwd.
1959: 't Guggenheimmuseum, nao 'n oontwerp vaan Frank Lloyd Wright, deit zien deure ope.
1959: 't Platelabel Motown weurt opgeriech.
1960: Ornette Coleman vint de free jazz oet mèt de gelieknaomege compositie.
1960: Brasília weurt opgelieverd.
1962: Andy Warhol deit The Factory ope.
1964: Britse invasie: de Beatles en de Rolling Stones breke wereldwied door.
1967: Sgt. Pepper's lonely hearts club band en diverse aander invloodrieke albums koume oet; 't album is sindsdeen de norm veur de popmeziek.
1975: Queen bringk 'Bohemian rhapsody' oet.
1979: Mèt 'Rappers' delight' vaan Sugar Hill Gang kump de hiphop bovegroonds.
1980: In Detroit oontsteit de house.

Sport bewirk

De sportraasj, die in d'n twieden hèlf vaan de negentienden iew 't Vereineg Keuninkriek in ziene greep heel, breide ziech in de nuien iew euver de ganse wereld oet.

1903: Ierste Runde vaan Fraankriek.
1904: Opriechting Belsj hierevoetbalèlftal.
1905: Opriechting Nederlands hierevoetbalèlftal.
1909: Ierste Èlfsteidetoch.
1920: Olympische Speule in Antwerpe.
1924: Ierste Olympische Winterspeule.
1928: Olympische Speule in Amsterdam.
1930: Ierste Wereldkampioensjap hierevoetbal.
1955: Opriechting Europacup I.
1956: Opriechting Ieredevisie.
1967: Ierste Super Bowl.
1971: 'Gevech vaan d'n iew' tösse Joe Frazier en Muhammad Ali.
1971: Officieel opriechting Nederlands damesvoetbalèlftal.
1976: Opriechting Belsj damesvoetbalèlftal.
1988: Nederland weurt Europees kampioen hierevoetbal.
1997: (Veurluipeg) lèste Èlfsteidetoch.

Persoenelekhede bewirk

Zuug ouch: Persoen vaan 't Jaor

Politici en activiste bewirk

Winston Churchill, premier vaan 't Vereineg Keuninkriek vaan 1940-45 en 1951-55
Dwight D. Eisenhower, generaol in d'n Twiede Wereldoorlog, president vaan de Vereinegde Staote tösse 1953 en 1961
Elizabeth II, keuningin vaan de Gemeinebèslen vaan 1952 tot häören doed in 2022
Mohandas Gandhi, Indiasen oonaofhenkelekheidsstrijer, bekind um zien geweldloes strategie
Hirohito (Shōwa-tennō), keizer vaan Japan tösse 1926 en 1989
Adolf Hitler, Führer vaan Duitsland tösse 1933 en 1945
Martin Luther King, Amerikaansen dominee en veurmaan vaan de börgerrechtebeweging
Vladimir Iljitsj Lenin, Russische revolutionair en stiechter vaan de Sovjet-Unie
Nelson Mandela, Zuid-Afrikaanse vrijheidsstrijer, president vaan Zuid-Afrika tösse 1994 en 1999
Benito Mussolini, leier vaan fascistisch Italië tösse 1922 en 1943 (1945)
Franklin Delano Roosevelt, president vaan de Vereinegde Staote tösse 1933 en 1945
Jozef Stalin, dictator vaan de Sovjet-Unie tot zienen doed in 1953
Woodrow Wilson, president vaan de Vereinegde Staote vaan 1913 tot 1921, eine vaan de groete maander achter de Volkerboond
Wöllem II vaan Duitsland, keizer, mós nao 't verlere vaan d'n Ierste Wereldoorlog aoftrejje.