Dabeşên îdarî yên Ûkraynayê
Dabeşên îdarî yên Ûkraynayê bineneteweyî ne beşên îdarî di nav deverên erdnîgarî yên Ûkraynayê di bin daraza Destûra Bingehîn a Ûkraynayê de ne. Dabeşkirina asta yekem ji 27 herêman pêk tê:[1]
Ûkrayna dewleteke yekbûyî ye ku çar qatên hikûmeta bineneteweyî heye. Li gorî mezinbûnê, ew wiha ne: 1) oblast, 2) rayon, 3) meclîsên bajaran û 4) meclîsên gundan. Dabeşa îdarî ya asta yekem ji 24 herêm, Komara Xweser a Kirimê û 2 bajarên bi statûya taybet - Kîev û Sevastopol dihewîne.[2]
Piştî Aloziya Krîmê 2014, Krîm û Sevastopol ketin bin rêveberiya de facto ya Federasyona Rûsyayê, ku wekî Komara Krîmê û bajarê federal yên Sevastopol wan îdia dike. Di qada navneteweyî de, bi piraniya dewletan îdîayên Rûsyayê nas nekirine.
Ûkrayna rasterast dabeşên wê yên îdarî ji komarparêzên herêmî ya rêvebirîya Yekîtiya Sovyetê, Komara Sovyet a Sosyalîst a Ûkraynayê re mîras maye û avahiya giştî ji nîveka sedsala 20'an heta reformên 2020'an bi girîngî neguherî; ew hinekî tevlihev bû, ji ber ku ji bilî hebûna çend astên dabeşkirina terkîmî ew jî ji bo cûrbecûr cihên niştecihbûyî, bi taybetî li bajaran dabeşkirinek hebû. Reformên sala 2020'an, dema ku herêm û du bajarên xwedî statuya taybetî (yên ji wan Sevastopol - wek Krîmê - de facto di bin rêveberiya Rûsyayê de ye, hatin parastin), asta duyem bi awayekî radîkal bi hejmara xwe ji 490 bo 136 navçeyan (''rayon'') hat kêmkirin, bi hemû 118 "bajarên herêmî yên girîng" yên berê di nav navçeyên nû de bûn yek.
Paşbingeh biguhêre
Li gorî xala 133 ya Destûra Bingehîn a Ûkraynayê, "Pergala pêkhateya îdarî û axa Ûkraynayê ji Komara Xweser a Krîmê, herêm, navçe, bajarok, navçeyên bajar, mezre û gundan pêk tê." Baldan, her çend hin cûreyên dabeşbûnê di Destûra Bingehîn a Ûkraynayê de (ango niştecîhên gundewarî) nehatine behs kirin, ew ji bo pêkhatina herêmî têne binav kirin. Di heman demê de, ji bo nezelaliyê rayonên birêkûpêk (navçe) carinan wekî gundî têne destnîşan kirin da ku wan ji rayonên li bajêr cûda bikin.
Dabeşên îdarî yên Ûkraynayê bi vî rengî têne dabeşkirin:
- Li gorî taybetmendiyên erdnîgarî yekîne li ser herêman (wek komara xweser, herêm, navçe, bajarên xwedî statuya taybet) û cihên niştecihbûnê (bajar, bajarok, gund) têne dabeş kirin.
- Li gorî statûya xwe ew dikarin bibin yekeyên îdarî-herêmî (oblast û navçe), yekeyên herêmî yên xweser (bajar, bajarok, gund). Di heman demê de komara xweserî xwediyê statuyek xweseriya xaka yekta ye, di heman demê de navçe li bajaran hem taybetmendiyên herêmî yên îdarî û hem jî yekeyên herêmî yên xweser pêk tîne.
- Li gorî helwesta di pergala dabeşkirina îdarî ya Ûkraynayê de, yekîneyên li herêmî yên asta seretayî (bajarên bi dabeşkirina oblast, navçeyên bajaran, bajarokan, gundan), yên asta navîn (oblast, bajarên dabeşkirina navçe) ve têne dabeş kirin û asta bilind (komara xweser, herêm, bajarên bi statuya taybet).
- Ji ber ku hin herêm di bin kontrola hikûmetê de ne dabeşkirina îdarî guherî. Ji bo nimûne, Sievierodonetsk bûye navenda oblasta navendî ya nû.
Herêm, bajar, navçe ji aliyê rêveberiyeke dewletê ve tên birêvebirin, serekê yên wê ji aliyê serokkomar ve piştî namzediya kabîneya wezîran hate tayînkirin. Li Krîmê kabîneya wezîran heye, lê belê rêveberiya dewletê ji aliyê ofîsa Nûnertiya Serokkomariya Ûkraynayê ve tê temsîlkirin. Dabeşkirina îdarî ya bingehîn û ya herî nizm rûniştgehek e, ku ji hêla meclîsa herêmî (rada) ve tê rêvebirin. Bajar wek niştecih her tim di nav herêmekê de xwedî statuyek taybet in û xwedan şeklê xwerêveberiyê ne (şaredarî – vykonkom) û hin jî dikarin ji navçeyên (rayon) bajarê xwe pêk werin. Şaredariyên bajaran ji aliyê şaredar û meclîsa bajêr (miskrada) ve têne birêvebirin. Dibe ku hin bajarên piçûk, bajarok û deverên gundewarî di bin kontrola şaredariyên bajaran ên li ser bajarên mezin de bin. Bajar û gund ji hêla rêveberiya dewletê ve nayên kontrol kirin û ji hêla meclîsa bajêr (selyshchna rada) an meclîsa gund (silrada) ve di nav sînorên Destûra Bingehîn û qanûnên Ûkraynayê de têne rêvebirin (140 ya Destûra Bingehîn a Ûkrayna). Dibe ku meclîsên gundan dadweriyek hevbeş hebe ku çend gund û gundik (selyshche) tê de bin. Berevajî gundan, her meclîsa bajarokan û her gav xwedana dadweriyek cihê beşek ji meclîsa bajarokê mezin e. Hamlet (selyshche) deverek gundewarî ya nehikûmetê ye û ji hêla meclîsa gundê gundê nêzîk ve tê rêvebirin.
Oblast biguhêre
- Herêm li ser asta yekem (jor) ya dabeşkirina îdarî ya Ûkraynayê ne.
Gotara bingehîn: Oblastên Ukraynayê
Her herêm bi navê navenda xwe ya îdarî hatiye navkirin, ji bilî çar herêman. Volîn' û Zekerpatya, ku paytextên wan Lutsk û Uzhhorod in, bi navê herêmên dîrokî Volhynia û Transcarpathia. Navendên îdarî yên Oblasta Dnipropetrovsk û Oblasta Kîrovohradê di sala 2016'an de wekî Dnipro û Kropyvnytskyi hatin guhertin, lê ji sala 2017'an de vir herêm hîn bi fermî navên Sovyetê yên kevn digirin ji ber ku guhertina wan divê di guhertinek Destûra Ûkraynayê de were xuyang kirin.
Li ser tabloya jêrîn guhertinên di sala 2020'an de hatine çêkirin nîşan dide.
| Herêm | Rûerd (km2) | Gelhe (2010 giştejimar) | Gelhe (2021 texmînkirin)[3] | Gelhe (2021 tîrbûn) | Navenda îdarî | Hejmara Rayon[a] |
|---|---|---|---|---|---|---|
 Oblasta Çerkasî | 20,891.0 | 1,291,135 | 1,178,266 | 56.40 | Cherkasy | 4 |
 Oblasta Çernihîvê | 31,851.3 | 1,104,241 | 976,701 | 30.66 | Chernihiv | 5 |
 Oblasta Çernîvtsî | 8,093.6 | 903,782 | 896,566 | 110.77 | Chernivtsi | 3 |
 Oblasta Dnîpropetrovsk | 31,900.5 | 3,344,073 | 3,142,035 | 98.49 | Dnîpro | 7 |
 Oblasta Donetskê | 26,505.7 | 4,448,031 | 4,100,280 | 154.69 | Donetsk | 8 |
 Oblasta Îvano-Frankîvsk | 13,894.0 | 1,380,770 | 1,361,109 | 97.96 | Îvano-Frankîvsk | 6 |
 Oblasta Xarkivê | 31,401.6 | 2,755,177 | 2,633,834 | 83.88 | Xarkiv | 7 |
 Oblasta Xersonê | 28,449.0 | 1,091,151 | 1,016,707 | 35.74 | Xerson | 5 |
 Oblasta Ximelnîtskî | 20,636.2 | 1,331,534 | 1,243,787 | 60.27 | Ximelnitskî | 3 |
 Oblasta Kîevê | 28,118.9 | 1,719,602 | 1,788,530 | 63.61 | Kîev | 7 |
 Oblasta Kîrovohradê | 24,577.5 | 1,014,809 | 920,128 | 37.44 | Kropivnitskî | 4 |
 Oblasta Luhanskê | 26,672.5 | 2,300,412 | 2,121,322 | 79.53 | Luhansk | 8 |
 Oblasta Lvîvê | 21,823.7 | 2,545,634 | 2,497,750 | 114.45 | Lvîv | 7 |
 Oblasta Mikolayîvê | 24,587.4 | 1,186,452 | 1,108,394 | 45.08 | Mikolayîv | 4 |
 Oblasta Odessayê | 33,295.9 | 2,387,636 | 2,368,107 | 71.12 | Odessa | 7 |
 Oblasta Poltavayê | 28,735.8 | 1,493,668 | 1,371,529 | 47.73 | Poltava | 4 |
 Oblasta Rîvneyê | 20,038.5 | 1,152,576 | 1,148,456 | 57.31 | Rîvne | 4 |
 Oblasta Sumiyê | 23,823.9 | 1,166,765 | 1,053,452 | 44.22 | Sumi | 5 |
 Oblasta Ternopîlê | 13,817.1 | 1,086,694 | 1,030,562 | 74.59 | Ternopîl | 3 |
 Oblasta Vînnitsiya | 26,501.6 | 1,646,250 | 1,529,123 | 57.70 | Vînnitsiya | 6 |
 Oblasta Volînê | 20,135.3 | 1,038,223 | 1,027,397 | 51.02 | Lutsk | 4 |
 Oblasta Zekerpatya | 12,771.5 | 1,246,323 | 1,250,129 | 97.88 | Ujhorod | 6 |
 Oblasta Zaporîjya | 27,168.5 | 1,805,431 | 1,666,515 | 61.34 | Zaporîjya | 6 |
 Oblasta Jîtomîrê | 29,819.2 | 1,283,201 | 1,195,495 | 40.09 | Jîtomîr | 4 |
Not biguhêre
- ^ Ji xeynî yên li bajaran.
Çavkanî biguhêre
- ^ Regions of Ukraine and their composition Girêdana arşîvê 2011-12-26 li ser Wayback Machine. Verkhovna Rada website.
- ^ Politics and society in Ukraine by Paul D'Anieri, Robert Kravchuk, and Taras Kuzio, Westview Press, 1999, ISBN 0-8133-3538-8 (page 292).
- ^ Populations as at 1 Jan 2021 as estimated by State Statistics Committee of Ukraine.