Միավորների միջազգային համակարգ

Միավորների միջազգային համակարգ, ՄԻ համակարգ, ֆիզիկական մեծությունների միավորների համակարգ։ Ընդունել և գործնական կիրառության է հանձնարարել Չափերին և կշիռների XI գլխավոր կոնֆերանսը (հոկտեմբեր, 1960, Փարիզ, տե՛ս Չափագիտական ծառայություն)։ Կրճատ նշանակվում է ՄՀ (միջազգային նշանակումը՝ SI, ըստ "Système international" անվանման սկզբնատառերի)։

Պատմություն խմբագրել

ԽՍՀՄ-ում գործածության մեջ է դրվել 1963-ի հունվարի 1-ից։ ՄՀ մշակվել է միավորների տարբեր համակարգերի բարդ համախմբությունը և Չափերի մետրական համակարգի հիման վրա կազմված առանձին արտահամակարգային միավորները փոխարինելու, ինչպես նաև միավորներից օգտվելը հեշտացնելու նպատակով։

Նպատակահարմարությունը խմբագրել

ՄՀ-ի առավելություններն են՝ ունիվերսալությունը (ընդգրկում է գիտության և տեխնիկայի բոլոր բնագավառները) և կոհերենտությունը, այսինքն՝ համեմատականության գործակից չպարունակող հավասարումների հիման վրա կազմվող ածանցյալ միավորների համաձայնեցվածությունը։ Վերջինիս շնորհիվ, հաշվարկներ կատարելիս, վերանում է բանաձևերի մեջ միավորների ընտրությունից կախված գործակիցներ մտցնելու անհրաժեշտությունը։

Աղյուսակներում ստորև բերված են ՄՀ-ի հիմնական, լրացուցիչ և որոշ ածանցյալ միավորների անվանումներն ու նշանակումները (միջազգային և հայերեն)։ Առաջին երեք հիմնական միավորները (մետր, կիլոգրամ, վայրկյան) թույլ են տալիս համաձայնեցված ածանցյալ միավորներ կազմել մեխանիկական բնույթ ունեցող բոլոր մեծությունների համար, իսկ մյուսները (ամպեր, կելվին, կանդելա, մոլ) ավելացված են մեխանիկականի չբերվող մեծությունների ածանցյալ միավորներ կազմելու նպատակով։ Ռադիան և ստեռադիան լրացուցիչ միավորները ծառայում են հարթ կամ մարմնային անկյուններից կախված մեծությունների ածանցյալ միավորները կազմելու համար։ Բազմապատիկ միավորների անվանումները կազմելիս օգտվում են համապատասխան նախածանցներից (դեցի, սանտի, հեկտո, մեգա և այլն)։

Միավորները խմբագրել

ՄՀ միավորների անվանումները գրվում են փոքրատառ, իսկ նշանակումը՝ առանց կետի, ի տարբերություն սովորական հապավումների։ Ներկայումս տարբերում են ՄՀ հիմնական և ածանցյալ միավորներ։

Հիմնական միավորներ խմբագրել

Մեծություն		Միավոր
Անվանում	Չափայնություն	Անվանում		Նշանակում
Անվանում	Չափայնություն	հայերեն	անգլերեն	հայերեն	միջազգային
Երկարություն	L	մետր	metre	մ	m
Զանգված	M	կիլոգրամ^[1]	kilogram	կգ	kg
Ժամանակ	T	վայրկյան	second	վ	s
Էլեկտրական հոսանքի ուժ	I	ամպեր	ampere	Ա	A
Թերմոդինամիկական ջերմաստիճան	Θ	կելվին	kelvin	Կ	K
Նյութի քանակ	N	մոլ	mole	մոլ	mol
Լույսի ուժ	J	կանդելա	candela	կդ	cd

Ածանցյալ միավորներ խմբագրել

ՄՀ ածանցյալ միավորները, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում
Մեծություն	Միավոր		Նշանակում		Արտահայտությունը հիմնական միավորներով
Մեծություն	հայերեն	անգլերեն	հայերեն	միջազգային	Արտահայտությունը հիմնական միավորներով
Հարթ անկյուն	ռադիան^[2]^[3]	radian	ռադ	rad	մ·մ⁻¹ = 1
Մարմնային անկյուն	ստեռադիան	steradian	սռ	sr	մ²·մ⁻² = 1
Ցելսիուսի ջերմաստիճան^[4]	Ցելսիուսի աստիճան	degree Celsius	°C	°C	Կ
Հաճախություն	հերց	hertz	Հց	Hz	վ⁻¹
Ուժ	նյուտոն	newton	Ն	N	կգ·մ·վ⁻²
Էներգիա	ջոուլ	joule	Ջ	J	Ն·մ = կգ·մ²·վ⁻²
Հզորություն	վատ	watt	Վտ	W	Ջ/վ = կգ·մ²·վ⁻³
Ճնշում	պասկալ	pascal	Պա	Pa	Ն/մ² = կգ·մ⁻¹·վ⁻²
Լուսային հոսք	լյումեն	lumen	լմ	lm	կդ·սռ
Լուսավորվածություն	լյուքս	lux	լք	lx	լմ/մ² = կդ·սռ/մ²
Էլեկտրական լիցք	կուլոն	coulomb	Կլ	C	Ա·վ
Պոտենցիալների տարբերություն	վոլտ	volt	Վ	V	Ջ/Կլ = կգ·մ²·վ⁻³·Ա⁻¹
Դիմադրություն	օհմ	ohm	Օհմ	Ω	Վ/Ա = կգ·մ²·վ⁻³·Ա⁻²
Էլեկտրաունակություն	ֆարադ	farad	Ֆ	F	Կլ/Վ = վ⁴·Ա²·կգ⁻¹·մ⁻²
Մագնիսական հոսք	վեբեր	weber	Վբ	Wb	կգ·մ²·վ⁻²·Ա⁻¹
Մագնիսական ինդուկցիա	տեսլա	tesla	Տլ	T	Վբ/մ² = կգ·մ⁻²·Ա⁻¹
Ինդուկտիվություն	հենրի	henry	Հն	H	կգ·մ²·վ⁻²·Ա⁻²
Էլեկտրական հաղորդականություն	սիմենս	siemens	Սմ	S	Օհմ⁻¹ = վ³·Ա²·կգ⁻¹·մ⁻²
Ռադիոակտիվ աղբյուրի ակտիվություն	բեքերել	becquerel	Բք	Bq	վ⁻¹
Իոնացնող ճառագայթման կլանված դոզա	գրեյ	gray	Գր	Gy	Ջ/կգ = մ²/վ²
Իոնացնող ճառագայթման էֆեկտիվ դոզա	զիվերտ	sievert	Զվ	Sv	Ջ/կգ = մ²/վ²
Կատալիզատորի ակտիվություն	կատալ	katal	կատ	kat	մոլ/վ

ՄՀ արտահամակարգային միավորներ խմբագրել

ՄՀ մեջ չմտնող որոշ միավորներ Չափերի և կշիռների միջազգոյին բյուրոյի որոշման համաձայն, գործածվում են ՄՀ միավորների հետ համատեղ։

Միավոր	Անգլերեն անվանում	Նշանակում		Մեծությունը ՄՀ միավորներով
Միավոր	Անգլերեն անվանում	հայերեն	միջազգային	Մեծությունը ՄՀ միավորներով
րոպե	minute	րոպ	min	60 վ
ժամ	hour	ժ	h	60 րոպ = 3600 վ
օր	day	օր	d	24 ժ = 86 400 վ
անկյունային աստիճան	degree	°	°	(π/180) ռադ
անկյունային րոպե	minute	′	′	(1/60)° = (π/10 800)
անկյունային վայրկյան	second	″	″	(1/60)′ = (π/648 000)
լիտր	litre	լ	l, L	1/1000 մ²
տոննա	tonne	տ	t	1000 կգ
նեպեր	neper	Նպ	Np	չափազուրկ
բել	bel	Բ	B	չափազուրկ
էլեկտրոնվոլտ	electronvolt	էՎ	eV	≈1,602 177 33×10⁻¹⁹ Ջ
զանգվածի ատոմական միավոր, դալտոն	unified atomic mass unit, dalton	զ․ ա․ մ․	u, Da	≈1,660 540 2×10⁻²⁷ կգ
աստղագիտական միավոր	astronomical unit	ա․ մ․	au	149 597 870 700 մ (ճշգրիտ)^[5]
ծովային մղոն	nautical mile	մղոն	M^[6]	1852 մ (ճշգրիտ)
հանգույց	knot	հն	kn	1 ծովային մղոնը ժամում = (1852/3600) մ/վ
ար	are	ար	a	10² մ²
հեկտար	hectare	հա	ha	10⁴ մ²
բար	bar	բար	bar	10⁵ Па
անգստրեմ	ångström	Å	Å	10⁻¹⁰ մ
բառն	barn	բ	b	10⁻²⁸ մ²
ռենտգեն	röntgen	ռ	R	1 ռ = 2,57976 • 10⁻⁴ կ/կգ

Տես նաև խմբագրել

Գրականություն խմբագրել

Бурдун Г․ Д․, Справочник по Международной системе единиц, М, 1971

Ծանոթագրություններ խմբագրել

↑ Պատմականորեն «կիլոգրամն» արդեն իր մեջ ընդգրկում է բազմապատիկ «կիլո»֊ն, այդ պատճառով միավորին բազմապատիկ կամ տասնորդական մասերն արտահայտող միավորները կազմվում են՝ գրամին (որն ինքնին ՄՀ-ում ամբողջ միավորի մաս է՝ 1 գ = 10⁻³ կգ) համապատասխան նախածանցներ ավելացնելով (միլիգրամ, միկրոգրամ և այլն)։
↑ Սկզբում ռադիանը և ստեռադիանը մտնում էին ՄՀ լրացուցիչ միավորների մեջ։ Սակայն 1995 թ․ Մետրիկական կոնվենցիան սահմանեց ՄՀ լրացուցիչ միավորների դասից հանել ռադիանը և ստեռադիանը և ներառել ՄՀ ածանցյալ չափազուրկ միավորների մեջ, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում։
↑ «Չափերի և կշիռների XX գլխավոր կոնֆերանս (1995)» (անգլերեն). Չափերի և կշիռների միջազգային բյուրո. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 28–ին-ին.
↑ Ցելսիուսի ջերմաստիճանը (նշանակվում է t) որոշվում է t = T – T₀ արտահայտությամբ, որտեղ T֊ն թերմոդինամիկական ջերմաստիճանն է, արտահայտվում է կելվիններով, T₀ = 273,15 Կ։
↑ «Резолюция 28-й Генеральной ассамблеи о переопределении астрономической единицы (2012)» (PDF) (անգլերեն). Международный астрономический союз. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 29-ին.
↑ Նշանակումը տրված է ըստ ՄՀ բյուրոյի, ավելի պաշտոնական աղբյուրներն այն չեն ընդունում։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 525)։

[1] Պատմականորեն «կիլոգրամն» արդեն իր մեջ ընդգրկում է բազմապատիկ «կիլո»֊ն, այդ պատճառով միավորին բազմապատիկ կամ տասնորդական մասերն արտահայտող միավորները կազմվում են՝ գրամին (որն ինքնին ՄՀ-ում ամբողջ միավորի մաս է՝ 1 գ = 10⁻³ կգ) համապատասխան նախածանցներ ավելացնելով (միլիգրամ, միկրոգրամ և այլն)։

[2] Սկզբում ռադիանը և ստեռադիանը մտնում էին ՄՀ լրացուցիչ միավորների մեջ։ Սակայն 1995 թ․ Մետրիկական կոնվենցիան սահմանեց ՄՀ լրացուցիչ միավորների դասից հանել ռադիանը և ստեռադիանը և ներառել ՄՀ ածանցյալ չափազուրկ միավորների մեջ, որոնք ունեն հատուկ անվանում և նշանակում։

[3] «Չափերի և կշիռների XX գլխավոր կոնֆերանս (1995)» (անգլերեն). Չափերի և կշիռների միջազգային բյուրո. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 28–ին-ին.

[4] Ցելսիուսի ջերմաստիճանը (նշանակվում է t) որոշվում է t = T – T₀ արտահայտությամբ, որտեղ T֊ն թերմոդինամիկական ջերմաստիճանն է, արտահայտվում է կելվիններով, T₀ = 273,15 Կ։

[5] «Резолюция 28-й Генеральной ассамблеи о переопределении астрономической единицы (2012)» (PDF) (անգլերեն). Международный астрономический союз. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 29-ին.

[6] Նշանակումը տրված է ըստ ՄՀ բյուրոյի, ավելի պաշտոնական աղբյուրներն այն չեն ընդունում։

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]