Հունգարիայի թագավորություն

Մոտավորապես 900-1000 թվականներին հունգարական ցեղերը բնակեցնում են միջդնեստրյան հովիտը, ինչպես նաև Մերձկարպատիան (Տրանսիլվանիա), որտեղ բնակություն էին հաստատել հունգարներին մոտ սեկեյները և չանգոշիները։ Ի տարբերություն երեք-չորս դար առաջ հովտում թափառող սլավոնական ցեղերի, հունգարական երխուժումը համեմատաբար ուշ էր և կրում էր բավականին ռազմատենչ բնույթ, իրականացվելով սլավոնների (հյուսիսից և հարավից), գերմանացիների (արևմուտքից) և ռումին-վալախների (արևելքից) հետ ռեսուրսների համար սուր մրցակցության պայմաններում։ Նշվում է, որ գործընթացը պատմական բեմ է դուրս բերում մադյարներին, իսկ նրանցից անմիջապես հետո խազարներին, պեչենգներին և կումանցիներին (պոլովցիներ), նման նրան, ինչը հինգ դար առաջ ոգեշնչում էր գուներին, այնպես, ինչպես նաև այլ հովտային ազգերին։ Ամբողջը՝ սոցիալական շարժառիթները, ռազմական մարտավարությունը, տնտեսական բնութագիրը, ընդհուպ մինչև նշանակման կետը՝ պանոնական ավազանը, ցուցադրում է ապշեցուցիչ նմանություն։ Այնպես որ, միջնադարյան հունգարական պատմագրության հավակնությունները Աթիլայի ժառանգությանը, պատահական չեն^[3]։

Հունգարիայի առաջին արքան եղել է Իշտվան I Սուրբը Արպադների դինաստիայից, ով պաշտոնապես արքա է ճանաչվում 1001 թվականին, նրանից հետո, երբ Հռոմի պապ Սեղբեստրոս II-ը նրան օծում է «առաքելական մեծություն» տիտղոսով։ 1102 թվականին հունգարական արքա Կալման I-ը պայմանագիր է կնքում խորվաթական ազնվականության հետ, ըստ որի նա, համաձայն իր իսկ հրովարտակի, դառնում է երկու պետությունների արքան։ Խորվաթական հողերի անմիջական կառավարմամբ զբաղվում էին խորվաթական բաները։ 12-13-րդ դարերում հունգարական թագավորությունը վերջնականապես իրեն է ենթարկում մի շարք սլովակյան, խորվաթական, ռումինական և ուկրաինական հողեր։

Արպադների դինաստիայի մարումից հետո հունգարական թագը ժառանգում է Անժուական դինաստիան, որը ժառանգել էին լեհական Յագելոնները և այլ ոչդինաստիական կառավարիչներ։ Յանոշ Հունյադին, լինելով միաժամանակ կառավարիչ և զորահրամանատար, 1456 թվականին Բելգրադի պաշարման ժամանակ հետ է մղում օսմաններին, ինչով ապահովում է Հունգարիայի անկախությունը 70 տարով։ Նրա մահվանից հետո արքա է ընտրվում նրա որդի Մատյաշ Հունյադին, Վերածննդի դարաշրջանի ամենափալյուն կառավարիչներից մեկը Եվրոպայում։ 1527 թվականին Ցետինյան ամրոցում հավաքը Խորվաթիայի արքա է ընտրում է Հաբսբուրգների տոհմից էրցհերցոգ Ֆերդինանտին։ 1526 թվականից Հաբսբուրգները տիրապետում էին նաև հունգարական գահին, նրանք այն իրենց մոտ էին պահում ընդհուպ մինչև Ավստրո-Հունգարիայի 1918 թվականի մասնատումը։

1541—1699 թվականներին հնամյա Հունգարական թագավորությունը ռազմա-տնտեսական անկում է ապրում և մերձդանուբյան Հունգարիայի մեծ մասը անցնում է թուրք-օսմանների իշխանության տակ։ Ավստրիան պահպանում է վերահսկողությունը որոշ ծայրամասային շրջանների վրա։ Օսմանյան կայսրությունը սկսում է ակտիվ (և բավական հաջող) գործունեություն շրջանի մահմեդականացման համար, մինչ չի բախվում Հաբսբուրգների կայսրությանն դիմադրությանը։ XVIII դարի սկզբին թուրքերը վերջնականապես վտարվում են, իսկ Հունգարիան մտնում է Ավստրիական կայսրության կազմի մեջ, սակայն հունգարական վերնախավը չի հպատակվում և շարունակում է պայքարը ինքնավարության համար։

Ավստրո-Հունգարիան հայտնվում է 1867 թվականին, ավստրիական գերմանացիների և հունգարների միջև երկկողմ համաձայնության արդյունքում, ովքեր բարենորոգում էին Ավստրիական կայսրությունը (որը, իր հերթին, ստեղծվել էր 1805 թվականին)։ Հունգարական թագավորությունը կայսրության կազմում ստանում է լայն ինքնավարություն, այդ թվում զգալի «կիսագաղութային» տիրույթներ (Տրանսիլվանիա, Խորվաթիա, Սլովակիա), որոնք միասին կազմավորում են այսպես կոչված Տրանսլեյտանիան, որում հունգարները կազմում էին բնակչության լոկ 45 %-ը։ Հունգարան վերնախավը հասնում է իր պաշտոնական լեզվի՝ հունգարերենի իրավունքին, ագրեսիվ գործունեություն է ծավալում մադյարիզացիայի համար՝ Տրանսլեյտանիայի բնակչության մեծամասնությունը կազմող փոքրամասնության լեզվային ձուլման։

Ավստրո-Հունգարիան դադարում է իր գոյությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմում պարտությունից հետո։ Կայսր Կառլ IV-ը հեռանում է երկրի կառավարումից 1918 թվականի նոյեմբերի 12-ին։ Հունգարիայի թագավորությունը դառնում է Հունգարիայի Ժողովրդական Հանրապետություն։

• Hanak, Peter et al. A History of Hungary (1994)
• Kontler, Laszlo. A History of Hungary (2006) excerpt and text search
• Molnár, Miklós, and Anna Magyar. A Concise History of Hungary (2001) excerpt and text search
• Palffy, Geza. The Kingdom of Hungary and the Habsburg Monarchy in the Sixteenth Century (East European Monographs, distributed by Columbia University Press, 2010) 406 pages; Covers the period after the battle of Mohacs in 1526 when the Kingdom of Hungary was partitioned in three, with one segment going to the Habsburgs.
• Richard Frucht. Encyclopedia of Eastern Europe: From the Congress of Vienna to the Fall of Communism (2000)