Կարսի գավառ
Կարսի գավառ, վարչաքաղաքական միավոր Ռուսական կայսրության կազմում։ 1878-1918 թվականներին մտել է Կարսի մարզի կազմ։ Գավառի կենտրոնը Կարս քաղաքն էր։
 Карсский округ | |||
|---|---|---|---|
| |||
| Երկիր |  Ռուսական կայսրություն | ||
| Կարգավիճակ | գավառ | ||
| Մտնում է | Կարսի մարզ | ||
| Ներառում է | 21 համայնք | ||
| Վարչկենտրոն | Կարս | ||
| Խոշորագույն քաղաք | Կարս | ||
| Հիմնական լեզու | Հայերեն, թուրքերեն, ռուսերեն | ||
| Բնակչություն (1897) | 134,142 | ||
| Ազգային կազմ | Հայեր (մոտ 35 %)[1] | ||
| Կրոնական կազմ |  | ||
| Տարածք | 5,905 | ||
 | |||
 | |||
| Հիմնադրված է | 1878 թ. | ||
| Պատմական շրջան(ներ) | Վանանդ | ||
Կարսի գավառը հյուսիս-արևմուտքից սահմանակցում էր Արդահանի, արևմուտքից՝ Օլթիի, հարավից՝ Կաղզվանի գավառներին։ Հյուսիսից գավառը սահմանակցում էր Թիֆլիսի նահանգին, իսկ արևելքում՝ Ախուրյան գետի երկայնքով, Երևանի նահանգին։
Ներառում է հիմնականում ժամանակակից Թուրքիայի Կարսի նահանգը (նախկին Կաղզվանի գավառի հետ), ինչպես նաև ՀՀ Շիրակի մարզի Ամասիայի շրջանը։
Անվանում խմբագրել
«Կարս» անվանումը հասնում է մինչև զարգացած միջնադար. բնակավայրի տեղում երկար դարեր գոյություն է ունեցել Կարուց Բերդը։ 10-րդ դարի սկզբին հայոց Բագրատունի թագավոր Աբասը (928-953) այն դարձնում է մայրաքաղաք, ապա Կարսը դառնում է Վանանդի թագավորության (963-1065) կենտրոնը։ Սելջուկ-թյուրքերի և թաթար-մոնղոլների, ապա՝ օսմանյան տիրապետության շրջանում մատենագրության մեջ ընդունված է եղել արաբերենի այբուբենը։ «Կարսը» գրվում է որպես «قارص» (qars), որը կարող էր նաև արտասանվել որպես «Ղարս»։
Պատմություն խմբագրել
Գավառն այդպիսի սահմաններով կազմվել է 1878 թվականին՝ ռուս-թուրքական պատերազմի (1877-1878) արդյունքում[Ն 1], թեև 19-րդ դարում Կարսը գրավվել էր երեք անգամ՝ 1828 (1828-29), 1855 (1853-56) և 1877 (1877-78) թվականներին։ Այդ ժամանակ ամբողջ Անդրկովկասը բաժանված էր վեց նահանգի՝ Թիֆլիսի, Քութայիսի, Բաքվի, Դաղստանի, Երևանի և Ելիզավետպոլի։ Հայկական գավառները կենտրոնացած էին գերազանցապես վերջին երկուսում, ևս երեքը (Ախալքալաք, Ախալցխա և Բորչալու)՝ Թիֆլիսի նահանգի կազմում։
1878 թվականին կազմվում են Կարսի և Բաթումի մարզերը՝ համապատասխանաբար 4 և 2 գավառներով։ Դրանք ներառում էր 1877-78 թվականներին գրավված օսմանահպատակ հայկական և վրացական տարածքները։ 1918-1920 թվականներին գավառն ամբողջությամբ մտել է Հայաստանի առաջին հանրապետության, իսկ 1920 թվականի Ալեքսանդրապոլի հաշտությունից հետո՝ Թուրքիայի կազմ, որում որպես վարչատարածքային միավոր մնացել է գրեթե անփոփոխ։ Խորհրդային Հայաստանին Մոսկվայի պայմանագրով զիջվել է միայն Ամասիայի շրջանը։
Բնակչություն խմբագրել
1897 թվականի մարդահամարի տվյալներով գավառի բնակչությունը 134,142 մարդ էր, որի ավելի քան 1/3-ը հայեր էին (46715), 16.4 %-ը՝ ղարափափախներ (22002), 15.2 %-ը՝ ռուսներ (20376), 11.0%-ը՝ հույներ (14805), 10.8 %-ը՝ թուրքեր, թաթարներ ու թուրքմեններ (14504) և այլ ազգեր։ Կարս քաղաքի բնակչությունը հաշվվում էր 20805 մարդ, այդ թվում՝ 10332 հայեր և 5478 ռուսներ[2]։
Վարչական բաժանում խմբագրել
1913 թվականին գավառը բաժանված էր 21 գյուղական համայնքի[3]՝
Ամասիայի շրջան
- Թափաքյոյի
- Ղզըլ-Դաշի
Զարիշատի շրջան
- Գեգյառի
- Նովոդուբովկայի
- Նովոպետրովկայի
- Ջադառի
- Ռոմանովոյի
Կարսի շրջան
- Ալեքսանդրովկայի
- Բլագոդարնոյեի
- Հարամ-Վարդանի
- Վլադիկարսի
- Կուրիդարինի
- Մաղարաջիկի
- Նովոմիխայլովկայի
- Պրոխլադնայայի
Սարիղամիշի շրջան
Շորագյալի շրջան
Տես նաև խմբագրել
Նշումներ խմբագրել
- ↑ 1639 թվականի Ղասրե Շիրինի հաշտությամբ Հայաստանը չորրորդ անգամ բաժանվում է երկու հարևան տերությունների միջև. Կարսը և Վանը անջատվում են Արևելյան Հայաստանից։ Օսմանյան տիրապետության շրջանում ձևավորվում է Կարսի էյալեթը՝ Ախալցխայի, Տրապիզոնի, Էրզրումի, Սեբաստիայի, Դիարբեքիրի և Վանի էյալեթների շարքում։ 1865 թվականին Արևմտյան Հայաստանի տարածքների մեծ մասը միավորվում են Էրզրումի էյալեթի (1867 թվականից՝ վիլայեթի) մեջ։ 1875 թվականին այն բաժանվում է վեց վիլայեթի՝ Էրզրումի, Կարս-Չըլդըրի, Բիթլիսի, Վանի, Հաքարիի, Դերսիմի։ ռուս-թուրքական պատերազմից (1877-1878) տասը տարի անց, երբ Կարսի վիլայեթը միացվել էր Ռուսաստանին, Հաքարին կցվում է Վանի վիլայեթի մեջ՝ որպես գավառ, իսկ Դերսիմը՝ Խարբերդի։
Ծանոթագրություններ խմբագրել
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г., Распределение населения по родному языку и уездам Российской Империи кроме губерний Европейской России, Карсский округ
- ↑ Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. город Карс
- ↑ , Волостныя, станичныя, сельскія, гминныя правленія и управленія, а также полицейскіе станы всей Россіи съ обозначеніем мѣста ихъ нахожденія, Кіевъ, «Изд-во Т-ва Л. М. Фишъ», 113։