ब्राह्मी परिवार की लिपियाँ

ब्राह्मी परिवार उन लिपियों का परिवार हैं जिनकी पूर्वज ब्राह्मी लिपि है। इनका प्रयोग दक्षिण एशिया, दक्षिणपूर्व एशिया में होता है, तथा मध्यपूर्व एशिया के कुछ भागों में भी होता है।

इस परिवार की किसी लेखन प्रणाली को ब्राह्मी-आधारित लिपि या भारतीय लिपि कहा जा सकता है।

इन लिपियों का प्रयोग कई भाषा परिवारों में होता था, उदाहरणार्थ भारोपीय, चीनी-तिब्बती, मंगोलियाई, द्रविडीय, ऑस्ट्रो-एशियाई, ऑस्ट्रोनेशियाई, ताई और सम्भवतः कोरियाई में। इनका प्रभाव आधुनिक जापानी भाषा में प्रयुक्त अक्षर क्रमांकन पर भी दिखता है।

इतिहास संपादित करें

ब्राह्मी से उत्पन्न कुछ लिपियाँ
पश्चात् कालीन चोल काल से एक प्राचीन तमिल लिपि (वट्टेळुत्तु) का नमूना, 11वीं सदी। प्राचीन तमिल सीधे ब्राह्मी लेखन प्रणाली से उपजी है।

ब्राह्मी-आधारित लिपियाँ ब्राह्मी लिपि से उपजी हैं। ईसा पूर्व तीसरी सदी में अशोक के राज्यकाल में ब्राह्मी का प्रयोग का साक्ष्य मिलता है, उन्होंने इस लिपि का इस्तेमाल साम्राज्यीय शिलालेखों के लिए किया था। लेकिन इसके अलावा, हाल ही में, श्री लंका में अनुराधापुर में ईसा पूर्व छठी सदी के समय के मिट्टी के बर्तनों पर सिंहल ब्राह्मी में लिखे कुछ भंजित शिलालेख मिले हैं[1]। ईसा पूर्व चौथी या पाँचवी सदी के तमिल ब्राह्मी के नमूने भी भट्टिप्रोलु व अन्यत्र मिले हैं।

गुप्त वंश के समय उत्तरी ब्राह्मी से गुप्त लिपि आई और मध्यकाल में कई लिखावटों की जननी बनी, इनमें सिद्धम, शारदा और नागरी प्रमुख हैं।

सिद्धम (कांजी: 悉曇, आधुनिक जापानी उच्चारण: शित्तन) लिपि बौद्ध धर्म के लिए काफ़ी महत्वपूर्ण थी क्योंकि कई सूत्र इसी में लिखे गए थे और आज भी जापान में सिद्धम सुलेख की कला कायम है।

दक्षिणी ब्राह्मी से ग्रन्थ लिपि व अन्य लिपियों की उपज हुई और फिर इनसे दक्षिणपूर्व एशिया की कई लिपियाँ बनीं।

तीसरी सदी में भट्टिप्रोलु बौद्ध धर्म का एक बड़ा केन्द्र था, यहीं से बौद्ध धर्म पूर्वी एशिया में फैला। आधुनिक तेलुगु लिपि भट्टिप्रोलु लिपि या 'कन्नड-तेलुगु लिपि' से ही जनित है, इसे 'प्राचीन कन्नड़ लिपि' भी कहते हैं क्योंकि कन्नड़ से इसकी समानता काफ़ी है[2][3]

प्रारंभ में कुछ छोटे परिवर्तन हुए, उससे जो लिपि बनी उसे अब तमिल ब्राह्मी कहते हैं, इसमें कुछ अन्य भारतीय लिपियों की तुलना में कहीं कम अक्षर हैं क्योंकि इसमें अलग से महाप्राण या सघोष व्यंजन नहीं हैं। बाद में ग्रन्थ के प्रभाव से वेट्टुळुतु का प्रादुर्भाव हुआ जो कि आधुनिक मलयालम लिपि जैसी दिखती है। 11वीं और 20वीं सदी में और भी बदलाव हुए ताकि छपाई और टंकण के लिए सुविधा हो और इस प्रकार समकालीन लिपि सामने आई।

गेरी लेडयार्ड ने परिकल्पना की है कि हांगुल लिपि, जो कोरियाई लिखने के काम आती है, वास्तव में मंगोल फग्स्पा लिपि से उपजी है, जो कि तिब्बती के माध्यम से ब्राह्मी परिवार से उत्पन्न हुई थी।

विशेषताएँ संपादित करें

कुछ विशेषताएँ, जो अधिकांश लिपियों में नहीं बल्कि सभी लिपियों में मौजूद हैं:

  • प्रत्येक व्यंजन में एक अंतर्निहित स्वर होता है जो आमतौर पर एक छोटा 'अ' होता है (बंगाली, असमीया और ओड़िया में, ध्वनि परिवर्तन /ऑ/ ध्वनि के बदलाव के कारण होता है)। अन्य स्वर वर्ण जोड़कर लिखे जाते हैं। एक चिह्न, जिसे संस्कृत में एक विराम/हलंत के रूप में जाना जाता है, का उपयोग एक अंतर्निहित स्वर की अनुपस्थिति को इंगित करने के लिए किया जा सकता है।
  • प्रत्येक स्वर के दो रूप होते हैं, एक स्वतंत्र रूप जब एक व्यंजन से जुड़ा नहीं होता है, और एक आश्रित रूप, जब एक व्यंजन से जुड़ा होता है। लिपि के आधार पर, आश्रित रूपों को या तो बाईं ओर, ऊपर, नीचे, या आधार व्यंजन के बाएँ और दाएँ दोनों तरफ रखा जा सकता है।
  • व्यंजन (देवनागरी में 4 तक) संयुक्ताक्षरों में जोड़ा जा सकता है। किसी अन्य व्यंजन के साथ 'र्' के संयोजन को दर्शाने के लिए विशेष चिह्न जोड़ा जाता हैं।
  • व्यंजन पर निर्भर स्वर के अनुनासिकीकरण और महाप्राण और अल्पप्राण व्यंजन को भी अलग-अलग संकेतों द्वारा लिखा जाता है।
  • वर्णमाला क्रम इस प्रकार है: स्वर, कण्ठ्य व्यंजन, तालव्य व्यंजन, मूर्धन्य व्यंजन, दन्त्य व्यंजन, ओष्ठ्य व्यंजन, अन्तस्थ व्यंजन, ऊष्म व्यंजन, व अन्य व्यंजन। हर व्यंजन समूह में चार व्यंजन होते हैं (घोष व प्राण के लिए के सभी चार संभावित मूल्यों के साथ), व एक अनुनासिक व्यंजन होता है।

तुलना संपादित करें

नीचे कई प्रमुख भारतीय लिपियों की तुलना के लिए तालिकाएँ दी गईं हैं।

व्यंजन संपादित करें

ब्राह्मी      
देवनागरी
असमिया    
बंगाली     
गुरुमुखी  ਲ਼ ਸ਼ 
गुजराती   
उड़िया    
तमिलக்   ங்ச் ஜ் ஞ்ட்   ண்த்   ந்ன்ப்   ம்ய்ர்ற்ல்ள்ழ்வ் ஸ்ஹ்
तेलुगु  
कन्नड़ 
मलयालम 
सिंहल​ඣ​   
तिब्बती         
थाई    
बर्मीကဉ/ည
ख्मेर    
लाओ               

स्वर संपादित करें

एकल स्वर हर स्तंभ में बाएँ तरफ प्रदर्शित हैं और उस लिपि के "क" व्यंजन में मात्रा के तौर पर दाईं तरफ हैं।

ब्राह्मी                                    
देवनागरी का    किकीकुकूकॆकेकैकॊकोकौकृकॄकॢकॣ
असमियाকাঅ্যাক্যা  কিকীকুকূ  কেকৈ  কোকৌকৃকৄকৢকৣ
बंगाली কাঅ্যা   কিকীকুকূ  কেকৈ  কোকৌকৃকৄকৢকৣ
गुरुमुखी ਕਾ    ਕਿਕੀਕੁਕੂ  ਕੇਕੈ  ਕੋਕੌ        
गुजराती કા    કિકીકુકૂ  કેકૈ  કોકૌકૃકૄ    
उड़िया କା    କିକୀକୁକୂ  କେକୈ  କୋକୌକୃ   
तमिलகா    கிகீகுகூகெகேகைகொகோகௌ        
तेलुगु కా    కికీకుకూకెకేకైకొకోకౌకృకౄ  
कन्नड़ ಕಾ    ಕಿಕೀಕುಕೂಕೆಕೇಕೈಕೊಕೋಕೌಕೃ    
मलयालमകാ    കികീകുകൂകെകേകൈകൊകോകൗകൃ ക്ഌക്ൡ
सिंहलකාකැකෑකිකීකුකූකෙකේකෛකොකෝකෞකෘකෲ(ඏ)[4] (ඐ) 
तिब्बती ཨཱཀཱ    ཨིཀིཨཱིཀཱིཨུཀུཨཱུཀཱུ  ཨེཀེཨཻཀཻ  ཨོཀོཨཽཀཽརྀཀྲྀརཱྀཀཷལྀཀླྀལཱྀཀླཱྀ
बर्मीကအာကာ    ကိကီကုကူကေအေးကေး  ကော  ကော်ကၖကၗကၘကၙ

असमिया

अंक संपादित करें

 0123456789
ब्राह्मी
देवनागरी
असमिया
बंगाली
गुरुमुखी
गुजराती
उड़िया
तमिल
तेलुगु
कन्नड़
मलयालम
तिब्बती
बर्मी

ब्राह्मी आधारित लिपियों की सूची संपादित करें

ब्राह्मी लिपि का भारत से बाहर अन्य देशों में प्रसार

ब्राह्मी से उपजी लिपियाँ।

ऐतिहासिक संपादित करें

सबसे पुराने ज्ञात लेखों के अवेशेष तीसरी सदी ईसा पूर्व के हैं, इस समय तक ब्राह्मी लिपि के कई क्षेत्रीय संस्करण बन ही चुके थे। ब्राह्मी लिपि की बनावट पाँचवी सदी ईसवीं के बाद से और अधिक विविध होती गई और मध्य युग में इसने लगातार कई नई लिपियों को जन्म दिया। प्राचीनकाल का मुख्य विभाजन था उत्तरी व दक्षिणी ब्राह्मी के बीच का। उत्तरी समूह में गुप्त लिपि का प्रभाव काफ़ी था और दक्षिणी समूह में हिंदू धर्म के फैलाव के साथ ग्रन्थ लिपि के जरिए संपूर्ण दक्षिणपूर्व एशिया में ब्राह्मी लिपियाँ फैल गईं।

समकालीन संपादित करें

लिपिजननीजन्म का कालप्रयोगआईएसओ १५९२४यूनिकोड मालानमूना
बालीप्राचीन कवि लिपि११वीं सदीबाली भाषाBaliU+1B00–U+1B7F
बायबायिनप्राचीन कवि लिपि१४वीं सदीतगालोग, फ़िलिपींस की अन्य भाषाएँTglgU+1700–U+171F
बुहिदप्राचीन कवि लिपि१४वीं सदीबुहिद भाषाBuhdU+1740–U+175Fᝊᝓᝑᝒ
बर्मीवट्टेळुत्तु११वीं सदीबर्मी भाषा, अन्य भाषाओं के लिए कई बदलाव उ. चकमा, पूर्वी व पश्चिमी प्वो करेन, गेबा करेन, काया, मोन, रुमई पलउंग, सगाव करेन, शानMymrU+1000–U+109Fမြန်မာအက္ခရာ
चामवट्टेळुत्तु८वीं सदीचाम भाषाChamU+AA00–U+AA5F
देवनागरीनागरी१३वीं सदीकई इंडो-आर्य भाषाएँDevaU+0900–U+097Fदेवनागरी
पूर्वी नागरीनागरी११वीं सदीबंगाली भाषा (बंगाली लिपि variant), असमिया भाषा (असमिया लिपि variant)BengU+0980–U+09FFবাংলা লিপি / অসমীয়া লিপি
गुजरातीनागरी१७वीं सदीगुजराती भाषा, कच्छी भाषाGujrU+0A80–U+0AFFગુજરાતી લિપિ
गुरुमुखीशारदा१६वीं सदीपंजाबी भाषाGuruU+0A00–U+0A7F ਗੁਰਮੁਖੀ
हनुनोओप्राचीन कवि लिपि१४वीं सदीहनुनोओ की भाषआHanoU+1720–U+173F
जावाईप्राचीन कवि लिपि१६वीं सदीजावाई भाषाJavaN/A
कन्नड़कदंब लिपि१६वीं सदीकन्नड़ भाषा, अन्यKndaU+0C80–U+0CFFಕನ್ನಡ ಅಕ್ಷರಮಾಲೆ
ख्मेरवट्टेळुत्तु११वीं सदीख्मेर भाषाKhmrU+1780–U+17FF, U+19E0–U+19FFអក្សរខ្មែរ
लाओख्मेर१४वीं सदीलाओ भाषआ, अन्यLaooU+0E80–U+0EFFອັກສອນລາວ
लेप्चातिब्बती१८वीं सदीलेप्चा भाषाLepcU+1C00–U+1C4F
लिंबुलेप्चा१८वीं सदीलिंबु भाषाLimbU+1900–U+194F
लोंतराप्राचीन कवि लिपि१७वीं सदीबुगिनी भाषा, अन्य; प्रायः लुप्त, केवल कर्मकांड के लिए प्रयुक्तBugiU+1A00–U+1A1F
मलयालमग्रन्थ१२वीं सदीमलयालम भाषाMlymU+0D00–U+0D7Fമലയാളലിപി
उड़ियाकलिंग१२वीं सदीउड़िया भाषाOryaU+0B00–U+0B7Fଓଡ଼ିୟା ଲିପି
रेजंग लिपिप्राचीन कवि लिपि१८वीं सदीरेजंग भाषा, प्रायः लुप्तRjngU+A930–U+A95F
सौराष्ट्रग्रन्थबीसवीं सदीसौराष्ट्र भाषा, प्रायः लुप्तSaurU+A880–U+A8DF
सिंहलग्रन्थ१२वीं सदीसिंहल भाषाSinhU+0D80–U+0DFFශුද්ධ සිංහල
सुंदनी लिपिप्राचीन कावा१४वीं सदीसुंदनी भाषाSundU+1B80–U+1BBF
ताई लेताई ल्यू भाषाTaleU+1950–U+197F
नई ताई लुएताई थाम१९५०आदिताई ल्यू भाषाTaluU+1980-U+19DF
तग्बन्वाप्राचीन कवि लिपि१४वीं सदीपलवन की कई भाषाएँ, लगभग लुप्तTagbU+1760–U+177F
तमिलवट्टेळुत्तु८वीं सदीतमिल भाषाTamlU+0B80–U+0BFFதமிழ் அரிச்சுவடி
तेलुगु१६वीं सदीतेलुगु भाषाTeluU+0C01–U+0C6Fతెలుగు లిపి
थाईख्मेर१३वीं सदीथाई भाषाThaiU+0E00–U+0E7Fอักษรไทย
तिब्बतीसिद्धम८वीं सदीतिब्बती भाषाTibtU+0F00–U+0FFFདབུ་ཅན་
ताई विएतताई दाम भाषाTavtN/A
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kashmir Kuno
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
गुरुमुखी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Landa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kudhawadi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
शारदा
 
 
 
 
 
 
 
Khojki
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
डोगरी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kusan
 
 
 
 
 
 
 
Takri
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Chameali
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tokharia
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
उत्तर ब्राह्मी
 
 
 
 
 
 
 
 
Siddham
 
 
 
 
 
 
 
'Phags-pa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Manipur
 
 
 
 
 
 
Tibet
 
 
 
 
 
 
Hangeul(hipotesis)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lepcha
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Gupta
 
 
 
 
 
 
 
देवनागरी
 
 
 
 
 
 
Limbu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Modi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
नागरी
 
 
नन्दनागरी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
गुजराती
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Angga
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kaithi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sylheti नागरी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Assam
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
नागरी Timur
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Proto-Bengali
 
 
 
 
 
 
 
Bengali
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tirhuta
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bhujimol
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Nepal
 
 
Prachalit nepal
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ranjana
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
तमिल-ब्राह्मी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Soyombo
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Vatteluttu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ब्राह्मी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kolezhuthu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
मलयालम
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tulu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sinhala
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dhives Akuru
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Saurashtra
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lao
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Khmer
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Thai
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cham
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bali
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Batak
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Baybayin
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
पल्लव-
ग्रन्थ
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Buhid
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hanunó'o
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
दक्षिणी ब्राह्मी
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kawi
 
 
Jawa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lampung
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lontara
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Rejang
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sunda Kuno
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sunda Baku
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tagbanwa
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Burma
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mon
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kalinga
 
 
 
 
 
 
 
Chakma
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Oriya
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kadamba
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bhattiprolu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kannada
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Telugu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tai Le
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tai Lue Baru
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ahom
 


इन्हें भी देखें संपादित करें

बाहरी कड़ियाँ संपादित करें

सन्दर्भ संपादित करें

  1. http://www.lankalibrary.com/geo/dera1.html Archived 2017-08-20 at the वेबैक मशीन एसयू देरानियगल, श्री लंका मेंइतिहास-पूर्व व आद्यऐतिहासिक बसेरे
  2. तेलुगु भाषा व लिपि की प्राचीनता: http://www.hindu.com/2007/12/20/stories/2007122054820600.htm Archived 2016-12-09 at the वेबैक मशीन
  3. तेलुगु भाषा व साहित्य, एस.एम.आर. अद्लुरी, चित्र टी१ए व टी१बी: http://www.engr.mun.ca/~adluri/telugu/language/script/script1d.html Archived 2009-09-23 at the वेबैक मशीन
  4. केवल प्राचीन लिखित सिंहल
🔥 Top keywords: भारत का केन्द्रीय मंत्रिमण्डलभारत के प्रधान मंत्रियों की सूचीचिराग पासवानक्लियोपाट्रा ७रक्षा खडसेनरेन्द्र मोदीशिवराज सिंह चौहानविशेष:खोजमुखपृष्ठराज्य मंत्रीबिरसा मुंडापवन कल्याणभारतीय आम चुनाव, 2019महाराणा प्रतापभारतीय आम चुनाव, 2024रामविलास पासवाननीतीश कुमारभारत का प्रधानमन्त्रीनिर्मला सीतारामन्जगत प्रकाश नड्डाभारत के राज्य तथा केन्द्र-शासित प्रदेशउत्तर प्रदेश के मुख्यमंत्रियों की सूचीनारा चंद्रबाबू नायडूअनुप्रिया पटेलभारत के राष्ट्रपतियों की सूचीअटल बिहारी वाजपेयीसुब्रह्मण्यम जयशंकरराममोहन एन किंजारापुभारतीय राज्यों के वर्तमान मुख्यमंत्रियों की सूचीअश्विनी वैष्णवराजनाथ सिंहभारत के गृह मंत्रीराजीव रंजन सिंहचंद्रशेखर आज़ाद रावणभारतीय जनता पार्टीराष्ट्रीय मतदाता दिवसजीतन राम मांझीद्वितीय मोदी मंत्रिमंडलद्रौपदी मुर्मू