کردی کرمانشاهی
این مقاله دقیق، کامل و صحیح ترجمه نشده و نیازمند ترجمه به فارسی است. کل یا بخشی از این مقاله به زبانی بهجز زبان فارسی نوشته شدهاست. اگر مقصود ارائهٔ مقاله برای مخاطبان آن زبان است، باید در نسخهای از ویکیپدیا به همان زبان نوشته شود (فهرست ویکیپدیاها را ببینید). در غیر این صورت، خواهشمند است ترجمهٔ این مقاله را با توجه به متن اصلی و با رعایت سیاست ویرایش، دستور خط فارسی و برابر سازی به زبان فارسی بهبود دهید و سپس این الگو را از بالای صفحه بردارید. همچنین برای بحثهای مرتبط، مدخل این مقاله در فهرست صفحههای نیازمند ترجمه به فارسی را ببینید. اگر این مقاله به زبان فارسی بازنویسی نشود، تا دو هفتهٔ دیگر نامزد حذف می‌شود و/یا به نسخهٔ زبانی مرتبط ویکیپدیا منتقل خواهد شد. اگر شما اخیراً این مقاله را بهعنوان صفحهٔ نیازمند ترجمه برچسب زدهاید، لطفاً عبارت {{جا:هبک-ترجمه به فارسی|1=کردی کرمانشاهی}} ~~~~را نیز در صفحهٔ بحث نگارنده قرار دهید. |
زبان کُردی، زبان مردم کرمانشاه است که کُردی کرمانشاهی در بین سایر لهجه‌های زبان کُردی در این شهر بیشترین گویشور را دارد. علاوه بر کُردی کرمانشاهی سایر لهجه‌های زبان کُردی مانند سورانی، کلهری، سنجابی، گورانی، کلیایی و هورامی نیز در شهر کرمانشاه گویشور دارند. کُردی کرمانشاهی یا کوردی کرماشانی[۱] نام لهجه‌ای از زبان کُردی جنوبی است که در شهر کرمانشاه مرکز استان کرمانشاه رواج دارد.[۲]
زبان کُردی، یکی از زبان‌های ایرانی است که به سه شاخه اصلی کرمانجی شمالی، کرمانجی مرکزی و کرمانجی جنوبی تقسیم می‌شود.[۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹] کُردی کرمانشاهی یکی از گویش‌های اصلی است که در شاخهٔ کُردی جنوبی قرار می‌گیرد.[۲]
این لهجه با توجه به خصوصیات مشترکی که با لهجهٔ کُردی قصری (لهجهٔ رایج در شهر قصر شیرین) دارد در برخی از منابع با عنوان گویش کُردی قصری–کرمانشاهی شناخته می‌شود.[۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶][۱۷] کُردی کرمانشاهی همچنین مشابهت بسیار بالایی را با کُردی کلهری نشان می‌دهد.[۱۸]
رده‌شناسی زبانی
ویرایشتمایز کردی کرمانشاهی از کردی کلهری
ویرایشمحمد دبیرمقدم در کتاب رده‌شناسی زبان‌های ایرانی دو گویش کُردی کرمانشاهی و کُردی کلهری را دارای هم‌پوشانی فراوانی دانسته است. دبیرمقدم که این دو گویش را بر اساس ۲۴ مؤلفهٔ مربوط به ترتیب واژه‌ها بررسی کرده است بر این باور است که این دو گویش تنها در یک مؤلفه که به «توالی فعل و گروه حرف اضافه‌ای» مربوط است با یکدیگر تفاوت دارند.[۱۸] دبیرمقدم می‌گوید در کُردی کلهری گروه حرف اضافه‌ای همیشه قبل از فعل ظاهر می‌شود. اما در کُردی کرمانشاهی گروه حرف اضافه‌ای گاه قبل از فعل و گاه بعد از فعل ظاهر می‌شود. مثال‌هایی از این تمایز در جدول زیر مشاهده می‌شود.[۱۹]
| کلهری | کرمانشاهی | معنای فارسی |
|---|---|---|
| مه کتاوه‌گه دامه مه‌ریه‌م. | مه کتاوه‌گه وه مه‌ریه‌م دام. | من کتاب را به مریم دادم. |
| ئه‌وانه له خانه‌قین وه کرماشان مونته‌قل بۊن. | ئه‌وانه وه خانه‌قین مونته‌قل بۊنه کرماشان. | آن‌ها از خانقین به کرمانشاه منتقل شدند. |
| مه ته‌ک دامه قێ دیواره‌و | مه وه دیوار ته‌کیه دام. | من به دیوار تکیه دادم. |
واج‌شناسی
ویرایشنظام واجی کُردی کرمانشاهی با دیگر گویش‌های کُردی همسان است.
همخوان‌ها
ویرایشکُردی کرمانشاهی دارای ۲۹ همخوان است که عبارت‌اند از: /ئـ/، /ب/، /پ/، /ت/، /ج/، /چ/، /خ/، /د/، /ر/، /ڕ/، /ز/، /ژ/، /س/، /ش/، /غ/، /ف/، /ڤ/، /ق/، /ک/، /گ/، /ل/، /ڵ/، /م/، /ن/، /نگ/، /و/، /ه/، /ی/، /ێ/
| همخوان | نشانهٔ آواشناختی | نشانهٔ الفبایی (لاتین) | نشانهٔ الفبایی (آرامی) | نماینده | مثال | معنای فارسی مثال |
|---|---|---|---|---|---|---|
| /ʔ/ | [ʔ] | ', - | ئـ | ء، ع | ئاو /ʔɒ:w/ | آب |
| /b/ | [b] | B, b | ب | ب | برا /bɪrɒ:/ | برادر |
| /p/ | [p] | P, p | پ | پ | پرسه /pɪrsæ/ | مجلس ختم |
| /t/ | [t] | T, t | ت | ت، ط | ته‌م /tæm/ | مه |
| /dʒ/ | [d͡ʒ] | C, c | ج | ج | جاران /dʒɒ:rɒ:n/ | قبلاً، سابقاً |
| /tʃ/ | [t͡ʃ] | Ç, ç | چ | چ | چه‌و /tʃæw/ | چشم |
| /χ/ | [χ] | X, x | خ | خ | خارچگ /χɒ:rtʃɪɡ/ | قارچ |
| /d/ | [d] | D, d | د | د | داڵگ /dɒ:ɫɪɡ/ | مادر |
| /r/ | [r] | R, r | ر | ر | ساروو /sɒ:ru:/ | شیدا، سرمست |
| /ɾ/ | [ɾ] | Ř, ř | ڕ | ڕ | ڕاو /ɾɒ:w/ | شکار |
| /z/ | [z] | Z, z | ز | ز، ذ، ض، ظ | زنه‌ێ /zɪnæɣ/ | زندگی |
| /ʒ/ | [ʒ] | J, j | ژ | ژ | ژن /ʒɪn/ | زن |
| /s/ | [s] | S, s | س | س، ص، ث | سووماره /su:mɒ:ræ/ | ملت |
| /ʃ/ | [ʃ] | Ş, ş | ش | ش | شه‌وه‌کی /ʃæwæki/ | صبح |
| /ʁ/ | [ʁ] | X́, x́ | غ | غ | غه‌ریوی /ʁæriwi/ | غربت |
| /f/ | [f] | F, f | ف | ف | فره‌زان /fɪræzɒ:n/ | بسیار دانا |
| /v/ | [v] | V, v | ڤ | و | ئه‌ڤداڵ /ʔævdɒ:ɫ/ | درویش، قلندر |
| /ɢ/ | [ɢ] | Q, q | ق | ق | قنچ کردن [ɢɪntʃkɪrdɪn] | آراستن |
| /k/ | [k] | K, k | ک | ک | کوردستان /kwɪrdɪstɒ:n/ | کردستان |
| /ɡ/ | [ɡ] | G, g | گ | گ | گشت /ɡɪʃt/ | همه، کل |
| /l/ | [l] | L, l | ل | ل | له‌ره /læræ/ | لرزش اندک |
| /l/ | [l] | Ł, ł | ڵ | ڵ | ماڵ /mɒ:ɫ/ | خانه |
| /m/ | [m] | M, m | م | م | ماوه /mɒ:wæ/ | مدت |
| /n/ | [n] | N, n | ن | ن | ناسین /nɒ:sin/ | شناختن |
| /ŋ/ | [ŋ] | Ng, ng | نگ | نگ | مانگ /mɒ:ŋɡ/ | ماه |
| /w/ | [w] | W, w | و | و | واوه‌سه /wɒ:wæsæ/ | مقاومت |
| /h/ | [h] | H, h | ه | ه، ح | هڕشت /hɪɾɪʃt/ | یورش، هجوم یک‌باره |
| /j/ | [j] | Y, y | ی | ی | یه‌که‌وگرتن /jækæwɡɪrtɪn/ | اتحاد، همبستگی |
| /ɣ/ | [ɣ] | Ŷ, ŷ | ێ | ی | سه‌ێران /sæɣrɒ:n/ | گردش |
واکه‌ها
ویرایشکُردی کرمانشاهی دارای ۹ واکه است که عبارت‌اند از: /ـه/، /_ْ/، /ێ/، /ی/، /و/، /ۆ/، /وو/، /ۊ/، /ا/
| واکه | نشانهٔ آواشناختی | نشانهٔ الفبایی (لاتین) | نشانهٔ الفبایی (آرامی) | نماینده | مثال | معنای فارسی مثال |
|---|---|---|---|---|---|---|
| /æ/ | [æ] | E, e | ـه | -َ | مه‌ڕ /mæɾ/ | غار |
| /ɪ/ | [ɪ] | I, i | -ْ | -ِ | قڕ /ɢɪɾ/ | مرگ دسته‌جمعی |
| /e:/ | [e:] | Ê, ê | ێ | -ِ | شێر /ʃe:r/ | شیر جنگل |
| /i/ | [i] | Î, î | ی | ی | شیر /ʃir/ | شیر خوراکی |
| /u/ | [u] | U, u | و | و | گوتگ /ɡutɪɡ/ | خانهٔ کوچک |
| /o:/ | [o:] | O, o | ۆ | و | گۆمه، گۆمه‌ز /ɡo:mæz/, /ɡo:mæ/ | گنبد |
| /u:/ | [u:] | Û, û | وو | و | قوومیان /ɢu:mijɒ:n/ | اتفاق افتادن |
| /ü/ | [ü] | Ü, ü | ۊ | و، یو | وه‌ۊ /wæü/ | عروس |
| /ɒ:/ | [ɒ:] | A, a | ا | ا، آ | زاوا /zɒ:wɒ:/ | داماد |
علامت جمع
ویرایشجمع ناشناس (نکره)
ویرایشعلامت جمع اسم در کُردی کرمانشاهی برای اسامی ناشناس /ـه‌یل/ (eyl) و /ان/ (an) است. مثال‌هایی از جمع بستن اسم ناشناس در جدول زیر مشاهده می‌شود.
| مفرد | جمع ناشناس | جمع ناشناس | معنای فارسی |
|---|---|---|---|
| داڵگ | داڵگان (Daĺig-an) | داڵگه‌یل (Daĺig-eyl) | مادران |
| شار | شاران (Şar-an) | شاره‌یل (Şar-eyl) | شهرها |
| ماڵ | ماڵان (Maĺ-an) | ماڵه‌یل (Maĺ-eyl) | خانه‌ها |
جمع‌شناس (معرفه)
ویرایشدر کُردی کرمانشاهی اسم ناشناس (نکره) با پسوند /ـه‌گه/ (ege) به اسم‌شناس (معرفه) تبدیل می‌شود. اسم مفردشناس نیز غالباً با پسوند /ـه‌گان/ (egan) جمع بسته می‌شود. اما اسم ناشناس جمع‌بسته‌شده نیز می‌تواندشناس شود که برای این کار از پسوند /ـه‌یله‌گه/ (eylege) استفاده می‌شود. مثال:
| مفردشناس | جمع‌شناس | شناس کردن جمع ناشناس | معنای فارسی |
|---|---|---|---|
| کتاوه‌گه | کتاوه‌گان (Kitaw-egan) | کتاوه‌یله‌گه (Kitaw-eyl-ege) | کتاب‌ها |
| داره‌گه | داره‌گان (Dar-egan) | داره‌یله‌گه (Dar-eyl-ege) | درخت‌ها |
| پێنۊسه‌گه | پێنۊسه‌گان (Pênüs-egan) | پێنۊسه‌یله‌گه (Pênüs-eyl-ege) | قلم‌ها |
نمونه یک متن ادبی
ویرایشئهو چێشته گ چۊ زانست له دیرووک توومار کریاێه ڕا و ئه‌نیشه‌ێ ڕچه‌شکنه‌یل فه‌لسه‌فه له سه‌دان ساڵ وه‌رجه زاین بۊیه. فه‌ڵسه‌فه وه‌رجه سۆقرات، چاودێر زانسته‌یل سرشتی بۊیه و کارێگه‌و کردار، باوه‌ڕ، دین و ئاین خه‌ڵک نێاشتێیه. وه سه‌ر ئێ بێ باێه‌خی‌یه‌وه له سه‌ره‌تاێ دامه‌زریان کوومه‌ڵگایل شاری و ژیار به‌شه‌ری زۊنه، ته‌نانه‌ت وه‌رجه وه دی هاتن دینه‌یل گه‌ورا، به‌شه‌ر په‌ێ وه قۊلی و گرانی خێ (ئه‌خڵاق) و فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیات واوه‌سه و په‌ێوه‌ندارێ بردۊد و ئاگا بۊ له ڕوڵ گران ئێ فاکتۆره له ژیان خوه‌ی. وه‌ێ جووره تۊه‌نیم بۊشیم، په‌ند پێشه‌نان وه‌رجه ده‌سه‌به‌نی ئه‌ڕا زانسته‌یل و ته‌نانه‌ت بۊن فیلسووفه‌یل، بۊه و ژیاێه. به‌شه‌ر خاوه‌ن ژیار تۊه‌نسێیه خاس و گه‌ن له یه‌که‌و بکه‌ێد و له رۊ ئه‌زموون و خاوه‌نداری له ئۆستووره و مه‌ته‌ڵه‌یل زۊنه، واته و ده‌سته‌واژه‌ێ ئه‌خڵاقی بسازێد. وه پاێه‌ێ په‌خشانه‌یل دیرووکی ئه‌ڕا یه‌کم جار ئه‌ره‌ستوو ده‌س کرده کوو کردن واته‌ێ پێشه‌نان، گ هۊچ لاپه‌ڕهێگ له لێ وه ده‌س که‌س نه‌ڕه‌سیه. ئوو هه‌رسه‌ێ فره له فیلسووفه‌یل و هه‌ڵبه‌ستوانه‌یل ئه‌و سه‌رده‌مه چۊ: ئه‌فلاتوون، ئاپۆلۆنیۆس، ئۆریپیدس و … له ناو کاره‌یلێان چۊ به‌شێگ له ئه‌ده‌بیات، له‌ێ واته‌یله بردیانه کار، هۊچکامێان کارێگ تایبه‌ت له‌سه‌ر ئێ گه‌په نه‌کردن.[۲۰]
یک نمونه شعر از شامی کرمانشاهی
ویرایشوڵم که
| شه‌ره‌ف کوشیا و وژدان جوانه‌مه‌رگ بی | وه بێ وژدانی حه‌ێرانم وڵم که | |
| وه ئه‌رواێ شه‌ره‌ف سه‌وگه‌ند، دائم | مه‌لوول مه‌رگ وژدانم وڵم که | |
| نه‌کرد که‌س ده‌عوه‌تم، خوه‌م بیمه مێمان | وه کار خوه‌م په‌شێمانم وڵم که | |
| وڵم که تا نه‌وه‌ێ که‌س په‌ێ وه ده‌ردم | دۆ سێ ڕووژێ ک مێوانم وڵم که | |
| وڵم که‌ی، یا نیه‌کهٔ ڕه‌حمی وه حاڵم | ته‌نم کردیده زندانم وڵم که |
نمونه یک شعر به کُردی کرمانشاهی
ویرایشبێستۊن
ویرایش| ئه‌ر هه‌ێ بێستۊن سه‌ر به‌رز بێ باک | قامه‌ت که‌شیده تا ئه‌وج ئه‌فڵاک | |
| ئه‌ڕاخه‌مینی؟ په‌ێ کی خه‌مباری؟ | داخ کام ئه‌زیز وه سینه داری؟ | |
| تو مه‌هره‌م راز کام ده‌رده‌داری؟ | وه هجران کی وه‌ێ ته‌ور خه‌مباری؟ | |
| راز کام ئاشق‌ها سینه‌ێ پاکد؟ | ئاود چۊ زه‌م‌زه‌م، کیمیاس خاکد | |
| سینه‌د جاێ تیشه‌ێ کام دڵنه‌وازه؟ | وه جاێ هه‌ر تێشه‌ش یه‌ێ دونیا رازه؟ | |
| وه زاهر بێ خه‌م وه دڵ ناڵانێ | فه‌رسووده وه زام ئوقده‌ێ ساڵانێ | |
| نیشانه‌ێ دیرین تاریخ مادی | رازدار ئه‌شق شیرین فه‌رهادی | |
| ئه‌و دو ناکامه وه لاێ تو مردن | راز ئه‌شقبازی وه تو سپڕدن | |
| شاهد ره‌نجه‌یل فه‌رهاد پاکی | وه زه‌رب تێشه، سینه سه‌د چاکی | |
| له‌وح ئفتخار گه‌نجینه‌ێ رازی | ئوستوار قامه‌ت سینهفه‌رازی | |
| قه‌رارگاێ شیرین شه‌ودێز سواری | ماواێ ئاشقان دڵ بێقه‌راری | |
| جاێ سه‌ێر و شکار نوو نه‌هاڵانێ | به‌هه‌یشت به‌رین کورده ماڵانێ | |
| سینه خراشیاێ تیشه‌ێ فه‌رهادێ | سرووشت ئه‌نه‌خورد خته‌ێ ئابادێ | |
| ئه‌ێ قوله‌ێ سه‌ربه‌رز ئه‌ڕام ئه‌زیزی | جاێ ده‌سه‌ڵات خه‌سرو په‌رویزی | |
| سه‌راود ئه‌سرین گریانه چه‌ود | وه لای گاماسیاو چۊ به‌یده‌و خه‌ود | |
| هێمان تووز خه‌م‌ها بان شاند | ئه‌ور دڵته‌نگی وارێد وه باند | |
| توای تا وه کێ خه‌مین بنیشێ | په‌ێ مرگ فه‌رهاد هه‌ر ئاخ بکیشێ | |
| سه‌ربه‌رز خه‌مین خوه‌م شه‌ریکدم | هامراز شه‌وه‌یل دڵ خه‌ریکدم | |
| هه‌م تو خه‌مینی هه‌م مْ خه‌مبارم | تو زه‌خمی تیشه مْ زه‌خمێ یارم |
پانویس
ویرایش- ↑ I. Kamandar Fattah, Les Dialectes Laks méridionaux: étude linguistique et dialectologique. Louvain, Peeters, 2000, p. 55-62
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ دبیرمقدم، ۱۳۹۲: ۶۰۱/۲.
- ↑ بلو، ژویس (۱۳۸۷الف). ویراستار رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. سرپرست مترجمان: حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس. جلد دوم صفحات ۵۴۱–۵۵۴.
- ↑ بلو، ژویس؛ باراک، ویسی (۱۳۸۷ب). دستور زبان لکی. ترجمهٔ علی بلخکانلو. تهران: ناشر مترجم
- ↑ رضایی باغ‌بیدی، حسن (۱۳۸۸). تاریخ زبان‌های ایرانی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
- ↑ ویندفور، گرنوت ل. آربور، ان (۱۳۸۷). «ایرانی نوی غربی». ویراستار رودیگر اشمیت. راهنمای زبان‌های ایرانی. سرپرست مترجمان حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس. جلد ۲، صص ۴۱۷–۴۳۳
- ↑ Asatrian, Garnik (2009). Prolegomena to the Study of the Laks. Yerevan: Yerevan State University,BRILL
- ↑ Haig, Geoffrey & Matras, Yaron (2002). Laki Linguistics: a brief overview. Berlin: Sprachtypol. Uni. Forsch. (STUF)
- ↑ رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۹۴). دستور زبان لکی: گویش کرمانشاهی. تهران: هرمس. ص. مقدمه. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۶۳-۹۲۰-۴. بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ اکتبر ۲۰۱۶.
- ↑ «بهادر، م. (۱۳۹۰). نحو لکی قصری بر مبنای دستور زایشی». بایگانی‌شده از اصلی در ۸ مارس ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۶ آوریل ۲۰۱۵.
- ↑ فرهنگ لکی کرمانشاهی (لکی به فارسی)، علی‌اشرف درویشیان، تهران: نشر سهند، ۱۳۷۵
- ↑ رنجبر چقاکبودی، وحید (۱۳۸۸). دستور زبان لکی کرمانشاهی. کرمانشاه: طاق‌بستان. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۵۱۰-۱۴۷-۱. تاریخ وارد شده در
|تاریخ بازبینی=را بررسی کنید (کمک); پارامتر|تاریخ بازیابی=نیاز به وارد کردن|پیوند=دارد (کمک) - ↑ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد دهم، تهران، ۱۳۸۰، صص ۵۴۸–۵۴۹
- ↑ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000,.
- ↑ Rüdiger Schmitt (Hg.): Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden (Reichert) 1989,
- ↑ Laki language
- ↑ [Laki language - Britannica Online Encyclopedia]
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ دبیرمقدم، ۱۳۹۲: ۶۹۲/۲.
- ↑ دبیرمقدم، ۱۳۹۲: ۶۴۹/۲–۶۵۴.
- ↑ بخشی از مقدمهٔ کتاب «واته‌ێ پێشه‌نان» نوشتهٔ اکبر رضایی نویسنده کرمانشاهی.
- ↑ شعر "بیستون" از مجموعه شعر «هه‌ساره‌گه‌ێ خێاڵ» سرودهٔ کرم‌رضا فتاحیان شاعر کرمانشاهی
پیوند به بیرون
ویرایشکتابشناسی
ویرایش- محمد دبیرمقدم (۱۳۹۲)، «زبان کردی»، رده‌شناسی زبان‌های ایرانی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ص. ۱۲۶۹