Armena mitologio

La panteono de armenaj dioj formiĝis dum la elmontrado de la pra-armenaj triboj kiuj heredis la esencajn elementojn de paganismo de la prahindoeŭropanoj de la Armena altebenaĵo. Historiistoj distingas signifan hindeŭropan lingvon uzitan de armenaj paganoj kiel sankta. La plej malnova kulto adoris nekalkuleble pli altan potencon nomatan Ara, enkorpigita kiel la suno (Arev); la antikvaj armenoj nomis sin "idoj de la suno". Ankaŭ inter la plej antikvaj tipoj de hindeŭropa devena kulto estas la kultoj de agloj kaj leonoj, kaj de la ĉielo^[2].

Kun la tempo, novaj diaĵoj de armenaj kaj ne arjaj originoj aperis. Krome, la supera dio de la armena panteono, Vanatur, poste estis anstataŭigita de Aramazdo. Aramazdo estis la parta formo de Ahura Mazda. Ĉi tiu lasta, tamen, aperis sub la influo de zoroastrismo, sed kun parte konservitaj tradiciaj armenaj trajtoj. Simile, la tradicia armena diino de fekundeco, Nar, estis anstataŭita de Anahit.

Zoroastrismo havis gravan influon sur la armenojn kaj ilian mitologion. Ĝis la malfrua parta periodo, la armenaj landoj sendube aliĝis ĉefe al zoroastrismo^[3].

En la helenisma epoko (3-a ĝis 1a jarcentoj a.K.), antikvaj armenaj diaĵoj identigitaj kun la malnovaj grekaj diaĵoj: Aramazdo kun Zeŭso, Anahit kun Artemiso, Vahagn kun Herkulo, Astghik kun Afrodito, Nane kun Atena, Mihr kun Hefesto, Tir kun Apolono^[4].

Post la formala adopto de kristanismo en Armenio, novaj mitologiaj bildoj kaj rakontoj naskiĝis kiel malnovaj mitoj kaj kredoj transformitaj. Bibliaj karakteroj transprenis la funkciojn de la arkaikaj dioj kaj spiritoj. Ekzemple, Johano la Baptisto heredis iujn ecojn de Vahagn kaj Tir, kaj la ĉefanĝelo Gabriel tiun de Vahagn.

Bazaj informoj pri armenaj paganaj tradicioj konserviĝis en verkoj de malnovaj grekaj aŭtoroj kiel Platono, Herodoto, Ksenofono kaj Strabono, bizanca erudiciulo Prokopio el Cezareo, kaj ankaŭ mezepokaj armenaj verkistoj kiel Moseo de Ĥoreno, Agathangelos, Jeznik de Kolbo, Sebeos. kaj Anania Ŝirakaci, sen mencii parolajn popolajn tradiciojn.

La panteono de antaŭkristana Armenio ŝanĝiĝis laŭlonge de la jarcentoj. Origine ĝi estis indiĝene armena (el prahindeŭropa origino ) laŭ naturo, sed la panteono estis poste modifita per influoj de anatolia, hurid-urarta, ŝemida, irana kaj greka mitologioj.

Unu ofta ĉeftemo, kiu ampleksis multajn aŭ ĉiujn paganajn armenajn panteonojn, estis la kredo je reganta triado de superaj dioj, kutime konsistanta el ĉefo, kreinto-dio, lia tondra dio-filo kaj patrina diino.

Frua armena mitologio redakti

Oni kredas, ke ĉi tiuj dioj estis denaskaj armenaj dioj, adorataj dum la plej fruaj epokoj de armena historio (praarmenaj ). Oni kredas, ke multaj el ili, se ne ĉiuj, devenis de prahindeŭropa religio . Ankaŭ ekzistas verŝajna influo de la indiĝenaj kredoj de la Armena Altebenaĵo.

• Areg (Arev) aŭ Ar , dio de la Suno, komparebla kun hindua dio Surjo.  Verŝajne ankaŭ konata kiel, aŭ evoluigita formo, Ara^[5].
• Astłik , parenca al la mezopotamia diino Inano , identigita kun Venuso. Diino de fekundeco kaj partnero de Vahagn, tempo estis dediĉita por ili ambaŭ en la urbo Aŝtiŝat.  La festo Vardavar origine estis honore al Astɫik^[6]. La nomo "Astɫik" devenas de astɫ "stelo" de la prahindeŭropa * h₂stḗr plus la armena eta sufikso -ik .
• Aj , diino de la tagiĝo^[7].
• Angeł "la Nevidebla" (laŭvorte: "nevidata"), dio de la submondo^[8].  La ĉefa templo de Angeł situis ĉe Angeł-tun (Domo de Angeł), kiu eble respondis al la Ingalova de Hititoj kaj Ingelene / Ingilena de grekaj kaj latinaj registroj, probable situantaj proksime de moderna Eğil. Komparebla kun Nergal kaj Hadeso .
• Tork Angegh "Donita de Angeł". Pranepo de Hajko.  Monstra kaj malbela heroo. Li forĵetis amasajn rokojn por mallevi malamikajn ŝipojn en Nigra Maro.  Foje egaligita kun Toro kaj Polifemo kaj eble Tarhunna.^[9].
• Amanor^[10] - "La portanto de novaj fruktoj" (la dio de la nova jaro, Navasard). Verŝajne ne estis la sama dio kiel Vanatur.
• Vanatur - Aŭ signifante "la Sinjoro de Van " aŭ "doni azilon", Vanatur estis la dio de gastamo. Li eble ne estis la sama dio kiel Amanor.  Poste li egaliĝis kun Aramazdo kaj Zeŭso .
• Nvard (klasika armena : Nuard) - Partnero de Ara. Komparebla kun Nane kaj Inanna (Iŝtar). Verŝajne evoluis al Anahit.
• Covinar "Nar de la Maro", diino de akvoj kaj oceano. Eble ankaŭ fulm-diino. Ŝi iĝis la partnero de Vahagn.  Eble ligita al Inara.
• Andndajin ōj , "la Profunda Serpento", kiu loĝis en la nigraj akvoj ĉirkaŭ la monda arbo .

Hajasan redakti

Dum la ĝusta rilato inter la bronzepoka reĝlando Hajasa-Azi kaj la armenoj estas malcerta, multaj fakuloj kredas, ke ekzistas rilato (komparu Hajasa kun la armenaj endonimoj Hajastan (Armenio) kaj Haj (armeno)). Oni ne multe scias pri la panteono de Hajasa sed kelkaj nomoj pluvivas per hititaj registroj. La triado eble konsistis el U.GUR, INANNA kaj Tarumu^[11].

• U.GUR - La ĉefa dio de la panteono de Hajasa. Reprezentita per la dia ideogramo U.GUR en hititaj registroj, kiu egalas al la sumera dio Nergalo . La nomo de ĉi tiu dio estas nekonata, sed ĝi eble estis Angeł, Hajk, Ar, aŭ variaĵo de la dio Ŝulikatte. Verŝajne la patro de Terettitunnis kaj Tarumu. Eble ankaŭ estis asociita kun ŝemida El (Elkunirša en hitita).
• INANNA - La partnero de la ĉefa dio de Hajasa. Kiel ŝia edzo, ŝia nomo ne pluvivis, sed oni konjektas, ke ŝi estis frua formo de Anahit, kaj asociita kun la hitita Asertu .
• Terittitunnis - Eble frua formo de la fortika dio Vahagn.
• Tarumu - La sesa dio de la panteono de Hajasa. Eble ligita al Tarhu .
• Baltaik - Eble diino ligita al okcidenta ŝemida Ba'alat (Astarte), kun verŝajna armena eta sufikso -ik (kiel ĉeestas en la nomo de la diino "Astɫik").
• Izzistanus (?) - Proponita rekonstruo de difektita nomo "s / t-an-nu-us". Eble versio de hatia Estan (Ezzi Estan: "bona Estan").
• Unag-astuas aŭ Unagastas - Diaĵo menciita en la traktato kun la hititoj, sed kun nekonataj kvalitoj. Verŝajne ligita, etimologie, al Astvac (klasike armene: Astuas), nomo kiu daŭre estas uzata hodiaŭ por Dio en armena kristanismo. Eble estis formo de la subarta dio Astuvanu (Astupinu), kiu egalas kun sumera Nergalo^[12].

Urarta redakti

La gedioj de la urarta panteono estis plejparte pruntitaj de hititaj kaj luvaj, huriaj , ŝemidaj, kaj eble armenaj kaj hind-iranaj religioj.

• Ḫaldi aŭ Ĥaldi - La ĉefa dio de Urarto. Temas pri akada diaĵo (kun eblaj armena aŭ grek-armena nomo. Komparu kun Helio) kiu ne aperis en la urarta panteono ĝis la regado de Iŝpuini. Ĝi formis triadon kun siaj filoj Artinis kaj Tejŝebo.  Egaligita kun Baalo kaj Mitrao / Mihr. Foje ankaŭ konektita al Hayk.
• Arubani - Edzino de Ḫaldi. Diino de fekundeco kaj arto. Eble frua formo de Anahit^[13].
• Bagvarti aŭ Bagmaŝtu (Bagbartu) - Edzino de Ḫaldi. Eble regiona varianto (de armenaj aŭ hind-iranaj originoj) de Arubani, aŭ eble tute alia diino.
• Tejspas aŭ Tejŝebo - Ŝtorma dio, filo de Ḫaldi, kun kiu li formis la ĉefan triadon de la dioj. Vario de hurida Teŝub .
• Ŝivini aŭ Artinis - suna dio, filo de Ḫaldi, kun kiu li formis la ĉefan triadon de la dioj.  Ĝi venas el la prahindeŭropa kaj hitita dio Siu (komparu kun Zeŭso, Deus, ktp.). Artinis estas la armena formo, laŭlitere signifanta "suna dio" kaj estas eventuale ligita al Ara.
• Selardi - lundiino . Eble la fratino de Artinis (el la armena: siela = fratino, ardi = suna dio)
• Saris - Verŝajne koruptita formo de la diino de Iŝtar .
• Huba - Edzino de Tejspas. Versio de Ĥepat^[14].

Irana influo redakti

Zaratuŝtraj influoj penetris la armenan kulturon dum la aĥemenida dinastio , kvankam konvertiĝo estis nekompleta kaj sinkretisma, kaj la persoj kaj armenoj neniam ŝajnis identigi unu la alian kiel samreligiuloj  malgraŭ tio ke ambaŭ popoloj sin nomis "Mazda-adorantoj."

• Aramazd - Parenca dio de la irana Ahura Mazda (aŭ Ormazd ), eble miksita kun Ara aŭ Aram. Estro de la panteono, identigita kun Zeŭso en la interpretatio graeca , kun kiu li kundividis multajn titolojn.  Kune kun Anahit kaj Vahagn ili formis la ĉefan triadon. Egaligita kun Vanatur, Aram kaj Ara, el kiuj li prenis aspektojn. Kun la tempo, la pozitivaj funkcioj de Baal Ŝamin estis sorbitaj de Aramazd^[15].
• Anadatus - La armena formo de la zaratuŝtra Ameŝa Spenta Ameretat .
• Anahit - Kognato de la irana Anahita. Probable originale rilataj al sumera Inanna kaj babilona Anunit (Iŝtar) antaŭ irana ĉeesto en la regiono. La diino de fekundeco kaj naskiĝo, kaj filino aŭ edzino de Aramazd, Anahit ankaŭ estas identigita kun Artemiso kaj Afrodito . Temploj dediĉitaj al Anahit estis establitaj en Ani-Kammaĥ, Armavir, Artaŝat , Aŝtiŝat . Ani probable estas derivaĵo aŭ alterna formo de Anahit.

• Mihr - Kognato kun la irana Mitrao. Dio de la suno kaj lumo, filo de Aramazd, la frato de Anahit kaj Nane. Historie, malgraŭ lia alta pozicio en la panteono, kultado al Mihr estis ne tiel grava kiel la kultado de Vahagn (efektive, la kultado de Mihr ŝajnas esti suplementa al Vahagn ), kaj malmulto estas konata pri lia kultado krom similecoj al la irana Mitrao kaj la foresto de la mitraaj misteroj. Mihr estis identigita kun Hefesto fare de Moreo de Ĥoreno kaj pli postaj aŭtoroj.  Lia kultada centro situis en Bagahariĉ, kaj la templo de Garni verŝajne estis dediĉita al li.
• Omano- La armena formo de la zaratuŝtra Vohu Manah .
• Spandaramet -Kognato de la irana Spenta Armaiti, filino de Aramazd, kaj diino de fekundeco, vitejoj kaj la submondo.  Spandaramet estis elektita de tradukistoj de iuj armenaj Biblioj por transdoni la signifon de Διόνυσος ) en 2 Makabeoj 6: 7. Foje nomata Sandaramet  aŭ Santamaret  indikanta ligon al la submondo unika al armena teologio, eĉ en kristanaj skribaĵoj.  Ŝia reĝlando estas loĝata de malbonaj spiritoj nomataj Santarametakanoj.
• Tir aŭ Tiur - Temas pri kognato aŭ la irana Tir (aŭ Tiŝtrja ) aŭ (per armena dpir "skribisto") la babilona Nabu . Ambaŭkaze la kompatema dio de saĝo, skriba lingvo, kulturo kaj scienco; mesaĝisto de la dioj kaj psiĥopompo. Identigita kun la greka Apolono. La rolo de Tir kiel psiĥopompo eble estis absorbita de la luvida tondrodio Tarhunda, kies nomo estis utiligita por traduki tiun de la mezopotamia submonda dio Nergalo.  La templo de Tir situis proksime al Artaŝat .
• Vahagn - "k'aĝ" (kuraĝa). Etimologie derivita de irana Verethragna (per Vahram -> Vram -> Vam + -agn ), tamen la armena Vahagn malmulte rilatis al sia irana samnomulo.  La ŝtormodio kaj drakmortiganto , identigita kun la greka Heraklo , tiu identigo iĝis plena cirklo kiam armenaj tradukistoj de la Biblio uzis Vahagn por traduki Ἡρακλῆς en 2 Makabeoj 4:19.  Foje referite per la titolo Covean, precipe en lia rolo kiel dio de la maroj.  Vahagn eble origine estis la hajasa dio Terittitunni, kiu adoptis iujn ecojn de la urag-urarta ŝtorma dio Teŝub / Tejŝebo. Kristana folkloro absorbis la rolon de Vahagn kiel ŝtormo aŭ vetera dio en la ĉefanĝelon Gabrielo.  Derik enhavis la centran templon al Vahagn.

Post-aleksandraj influoj redakti

• Barŝamino- dio de ĉielo kaj vetero, derivita de la ŝemida dio Baal Ŝamin.
• Nane - Kognato de la elamida Nanē, (per la babilona Nanaja), ankaŭ asimilante aspektojn de la frigia Cibelo. Filino de Aramazd, fratino de Anahit kaj Mihr. Diino de patrineco, milito kaj saĝo. Identigita kun Ateno. Ŝia kultado rilatis al Anahit, ambaŭ de iliaj temploj situantaj proksime unu de la alia en Gavar.

• Al - La Al estas nana malbona spirito, kiu atakas gravedajn virinojn kaj ŝtelas novnaskitajn bebojn. Priskribitaj kiel duonbestaj kaj duonhomaj, ĝiaj dentoj estas el fero kaj najloj el latuno aŭ kupro. Ĝi kutime portas pintan ĉapelon kovritan de sonoriloj, kaj povas fariĝi nevidebla.
• Aralezoj- La plej maljunaj dioj en la armena panteono, Aralezoj estas hundecaj estaĵoj (laŭ modelo de armenaj hundoj Gampr) kun povoj revivigi falintajn militistojn kaj revivigi la mortintojn lekante vundojn purajn.
• Devoj - La Devoj estas aero-kunmetitaj spiritaj estaĵoj originantaj de zaratuŝtra mitologio, kaj havas multajn similecojn al anĝeloj kaj demonoj de la kristana religio. Ili loĝas en ŝtonaj lokoj kaj ruinoj, kaj kutime konservas por si mem.
• Ŝahapet - La ŝahapetoj (Սհահապետ), ankaŭ nomita Ĥŝatrapti, Ŝavod, Ŝoitrapaiti, Ŝvaz kaj Ŝvod, estis kutime amikaj gardistoj de armena, slava kaj persa mitologioj, kiuj tipe aperis en formo de serpentoj. Ili enloĝis domojn, fruktoplantejojn, kampojn, arbarojn kaj tombejojn, inter aliaj lokoj. La ŝvaz-speco estis pli orientita al la agrikulturo, dum la ŝvod-oj estis gardistoj de la hejmo. Ŝvod, kiu estas bone traktata, povas rekompensi la loĝantojn de la hejmo per oro, sed se mistraktita povus kaŭzi malpacon kaj foriri.
• Nhang - La Nhang (de la persa vorto por "krokodilo") estis riverloĝanta serpento-monstro kun formoŝoviĝaj potencoj, ofte ligita al la pli konvenciaj armenaj drakoj. La estaĵo povus ŝanĝiĝi al sigelo aŭ logi viron per transformado en virinon, tiam treni kaj droni la viktimon por trinki ĝian sangon. La vorto "Nhang" estas iam uzata kiel ĝenerala termino por marmonstro en antikva armena literaturo.
• Piatek - La Piatek estas granda mamula estaĵo simila al senflugila grifo.
• Viŝapo - Drako proksime asociita kun akvo, simila al la levjatano. Ĝi estas kutime prezentita kiel flugila serpento aŭ kun kombinaĵo de elementoj de malsamaj bestoj. Viŝapo estas irana pruntepreno. Antaŭ irana regado en Armenio, la drakoj eble estis nomataj "gegh".  Eble estis ligita al hurida dio Ullikummi kaj hitita Illujanka .

Ĉi tiuj figuroj estas ĉefe konataj per postkristanaj fontoj, sed eble apartenis al la antaŭkristana mitologio.  Multaj ŝajnas esti derivitaj de prahindeŭropaj mitologioj kaj religiaj tradicioj. Oni suspektas, ke Hajko, Ara kaj Aram estis origine diaĵoj, eble el la plej malnova armena panteono.

• Ara la Bela , filo de Aram. Bela militisto mortigita en milito kontraŭ Semiramiso , en iuj versioj revivigitaj per ŝiaj preĝoj. Eble, origine personigita versio de la suna dio Ar (Arev).
• Aram, mortiganto de la giganto Barŝamin , eble origine milita dio konata kiel Aremenius. Patro de Ara. La nomo Aram probable estas armena nomo origine derivita de prahindeŭropa * rēmo- , signifanta "nigra".  La nomo rilatas al hindua Ramo^[16].
• Hajk, legenda prapatro de la armenoj , kiu gvidis sukcesan ribelon kontraŭ babilona reĝo nomata Bel. Kiam Bel kaj liaj armeoj persekutis Hajkon kaj liajn homojn, Hajko lanĉis sagon trans la batalkampo, mortigante Belon kaj fortimigante liajn fortojn.  Onidire Hajko estis giganta viro kaj tre fortika. Eble tondra aŭ ŝtorma dio origine.  Egaligita kun Ḫaldi, Mitrao kaj Oriono . La nomo Hajko eble devenas de prahindeŭropa * poti- (sinjoro, majstro, patriarko).
• Karapet, antaŭkristana armena mitologia rolulo identigita kun Johano Baptisto post la adopto de kristanismo fare de la armenoj. Karapet estas kutime reprezentita kiel brila longhara tondrodio kun purpura krono kaj kruco.
• Nimrodo, pranepo de Noa kaj la reĝo de Ŝinar , Nimrodo estas prezentita en la Biblio kiel kaj potenca viro sur la tero kaj kiel potenca ĉasisto.
• Sanasar kaj Baghdasar , du fratoj kiuj fondis la urbon Sason, komencante la samnoman ŝtaton. Sanasar estis konsiderita la prapatro de pluraj generacioj de herooj de Sasuno. Oni diras, ke ilia patrino suferis miraklan gravedecon, trinkante akvon de certa fonto.
• Sargis , heroo, asociita kun antaŭ-kristanaj mitoj, poste identigita kun kristanaj sanktuloj, kiuj portis la saman nomon. Li estas reprezentita kiel alta, maldika, bela kavaliro rajdanta sur blanka ĉevalo. Sarkis povas levi la venton, ŝtormojn kaj neĝoŝtormojn, kaj turni ilin kontraŭ malamikojn.
• Ŝamiram, la legenda reĝino de la Nov-Asira Imperio, kiu militis por konkeri Ara-n.
• Jervaz kaj Jervant (klasika armena lingvo : Eruaz kaj Eruand ), mitaj ĝemeloj naskitaj de virino de la arsakida dinastio de Armenio , distingitaj per enormaj ecoj kaj trosentemo.

• Persa mitologio