Рэспубліка Сэрбская Краіна

Назва «Краіна» была прынятая для Вайсковае мяжы, якая была створаная з частак кронлянду Харватыі й Славоніі Габсбурскае імпэрыі ў 1553—1578 роках як сродак абароны ад экспансіі Асманскае імпэрыі. Шмат харватаў, сэрбаў і валахаў эміґравалі з суседняе часткі Асманскае імпэрыі (Асманская Босьнія й Сэрбія) у рэґіён і дапамаглі ўзмацніць і папоўніць колькасьць харватаў, а таксама ґарнізон нямецкіх войскаў у змаганьні з асманамі. Габсбурґі кантралявалі мяжу вайсковаю штаб-кватэраю ў Вене і не зрабілі яе кароннаю зямлёю, хоць яна мела некаторыя асаблівыя правы з мэтаю садзейнічаньня адраджэньню спустошанай ды зруйнаванай вайною тэрыторыі. Скасаваньне вайсковага кіраваньня адбылося ў 1869—1871 роках. З мэтаю прыцягненьня сэрбаў быць часткаю Харватыі 11 траўня 1867 Сабор урачыста заявіў, што «Трыадзінае Каралеўства прызнае сэрбаў/валахаў, што жывуць у ім, нацыямі аднолькавымі і роўнымі з харвацкаю нацыяю». Пасьля гэтага Вайсковая мяжа была ўзьяднаная з Харватыяю ў 1881 годзе.

Пасьля Першае сусьветнае вайны землі, што раней уваходзілі да складу Вайсковае мяжы, сталі часткаю Каралеўства Югаславіі, дзе яны былі ў Саўскай банавіне. У інтэрбэлум сэрбы ў Харвацкай, Славонскай, Басьнійскай Краінах ды іншых заходніх абласьцях Сэрбіі гуртаваліся вакол Незалежнае дэмакратычнае партыі на чале зь Сьветазарам Прыбічавічам. У новай дзяржаве існавала вялікая напружанасьць між харватамі й сэрбамі, з змаганьнем харватаў за аўтаномію, кульмінацыяю чаго стала забойства іхняга лідэра Сьцяпана Радыча ў парлямэнце і рэпрэсіі з боку сэрбаў, якія дамінавалі ў сілах бясьпекі.

У 1939-1941 роках, намагаючыся разьвязаць харвацка-сэрбскія палітычныя й сацыяльныя супярэчнасьці, была створаная Банавіна Харватыя Хорватія, што мела ў сваім складзе большую частку колішняе Вайсковае мяжы, а таксама частку Босьніі й Герцаґавіны. У 1941 краіны Восі акупавалі Югаславію, пасьля чаго была створаная Незалежная Дзяржава Харватыя (што ўлучала ўсю сёньняшнюю Босьнію й Герцаґавіну і частку Сэрбіі (Усходні Срэм). Усташы (якія закатавалі сэрбскага караля Югаславіі) былі зацьверджаныя немцамі як кіраўнікі новае краіны й праводзілі палітыку ґенацыду супраць сэрбаў, габрэяў і харватаў (ад апазыцыйных ґрупаў), што прывяло да сотні тысяч забойстваў. Цягам усяго пэрыяду харваты ядналіся вакол тагачаснае ўлады або камуністычных антыфашысцкіх партызанаў. Сэрбы Кнінскае Краіны, як правіла, ядналіся вакол чэтнікаў, у той час як сэрбы з Банавіны і Славоніі, як правіла, ядналіся вакол партызанаў.

Напрыканцы вайны камуністычныя партызаны перамаглі, і край далучыўся да Народнае Рэспублікі Харватыі, 7 красавіка 1963 рэспубліка была пераназваная ў Сацыялістычную Рэспубліку Харватыю. Аўтаномныя палітычныя арґанізацыі рэґіёну былі здушаныя за кіраваньнем Ціта (доля Харвацкае вясны), але югаслаўская канстытуцыя 1965 і 1974 року надавала істотныя правы нацыянальным меншасьцям, як і сэрбам у СР Харватыі.

Сэрбская Краіна ў час абвяшчэньня Харватыяю незалежнасьці ў 1991 мела тры тыпы тэрыторыяў:

• Значная частка гістарычнае Вайсковае мяжы, у раёнах з сэрбскаю меншасьцю насельніцтва;
• Тэрыторыі, накшталт паўночнае Далмацыі, якія ніколі не былі часткаю Вайсковае мяжы, але мелі большасьць або вялікую частку сэрбскага насельніцтва, абвясьцілі самакіраваньне з сталіцаю ў Кніне;
• Тэрыторыі, што мяжуюць з Сэрбіяю, дзе сэрбы складаюць значную меншасьць (Бараня, Вукавар).

Вялікія тэрыторыі гістарычнае Вайсковае мяжы былі па-за мяжою Рэспублікі Сэрбскае Краіны і мелі галоўным чынам харвацкае насельніцтва — вялікая частка Лікі, тэрыторыі вакол места Белавару, Цэнтральная ды Паўднёва-Ўсходняя Славонія.

РСК складалася з трох экскляваў^[3][4]:

• Кнінская Краіна (Паўночная Далмацыя, Ліка, Кордун, Банія). У яе складзе былі муніцыпалітэты Бэнкавац, Войніч (супольнасьць), Вргінмаст, Ґліна, Ґрачац, Двор, Дрніш, Доні-Лапац, Кнін, Харэнца, Кастайніца, Крняк, Абарвац, Пэтрыня, Плашкі, Слунь, Сэрбская супольнасьць Задар, Цапраг.
• Заходняя Славонія, што разьмяшчаецца ў аднайменным рэґіёне. У яе складзе былі муніцыпалітэты Грубішна-Поле, Дарувар, Акучані, Пакрац, Слатына (Харватыя). Большая частка Заходняе Славоніі знаходзілася пад кантролем харвацкае арміі з канцу сьнежня 1991 року і была ў складзе РСК толькі фармальна.
• Усходняя Славонія, Бараня і Заходні Срэм. У яго складзе былі муніцыпалітэты Белы Манастыр, Вукавар, Даль, Міркоўцы, Тэня.

Згодна з Канстытуцыяй РСК, асноўнаю тэрытарыяльнаю адзінкаю была супольнасьць, у якую, як правіла, уваходзілі адносна буйны населены пункт, што быў яе цэнтрам, і навакольныя сёлы, вёскі і хутары. Усяго ў складзе РСК налічвалася 28 супольнасьцяў^[4].

У РСК налічвалася шэсьць гісторыка-ґеаґрафічных рэґіёнаў. У прыватнасьці, корпусы краінскае арміі знаходзіліся ў адпаведнасьці з гэтымі рэґіёнамі, па такім жа прынцыпе праводзілася і адзнака колькасьці насельніцтва^[5][6].

• Паўночная Далмацыя. Плошча 3450 км²^[5]. Межамі Паўночнай Далмацыі з поўначы быў Вэлебіт, з усходу — Дынарскія Альпы, з поўдню — Косава-Поле й Пятрова-Поле, з захаду — Задар і ўзьбярэжжа Адрыятыкі. Да гэтага рэґіёну адносіліся Кнін, Бэнкавац, Абровац, Дрніш і Сэрбская супольнасьць Задар^[7].
• Ліка. Плошча 4808 км²^[5]. Межамі Лікі з поўначы было места Плашкі, з усходу — рака Ўна, на поўдні — рака Зрманя, на захадзе — лінія Мэдак-Тэсьлінґрад. Фактычна, Ліка знаходзіцца паміж гор Вэлебіта, Плешэвіца й Мала-Капэле. У рэґіёне знаходзяцца Плітвіцкія азёры. У РСК да Лікі адносіліся супольнасьці Карэніца, Доні-Лапац, Грачац і Плашкі^[8].
• Кордун. Плошча 2306 км²^[5]. Межамі Кордуну былі: на поўначы — рака Купа, на ўсходзе — рака Ґліна й мяжа з Босьніяй і Герцаґавінай, горы Плешэвіца й Мала-Капэла на поўдні й ракі Мрэжніца й Корана — на захадзе. Да Кордуну адносіліся супольніцтвы Слунь, Крняк, Вргінмост і Войніч. У эканамічным пляне вылучаўся горад Тапуска^[9].
• Баня. Плошча 3456 км²^[5]. Дакладныя межы гэтага рэґіёну не былі вызначаныя. У складзе Баніі былі супольнасьці Ґліна, Пэтрыня, Кастайніца, Двор-на-ўні й частку супольнасьці Цапраг^[10].
• Заходняя Славонія. Агульная плошча Заходняе Славоніі была 5062 км²^[5], аднак пад кантролем РСК было ўсяго 558 км², бо восеньню 1991 року харвацкія сілы правялі шэраг наступаў, узяўшы пад кантроль большую частку вобласьці. Паўночнаю мяжою была рака Драва, усходняю — раён супольнасьцяў Доні-Міхоляц і Араховіца, паўднёваю — рака Сава, а заходняю — рака Ілава. Фармальна, у складзе Заходняе Славоніі былі супольнасьці Окучані, Пакрац, Дарувар, Грубышна-Поле, Падраўска-Слатына, часткі супольнасьцяў Выравітыца, Араховіца й Славонска-Пожэга. Аднак на практыцы РСК кантралявала толькі Окучані й частку Пакраца^[11].
• Усходняя Славонія, Бараня, Заходні Срэм. Плошча 2511 км²^[5]. Паўночнаю мяжою была вугорская, усходняю — мяжа з ХРЮ, паўднёвая мяжа праходзіла паміж Дунаем і Саваю, заходняя — уздоўж Осіека й Вінкоўцаў, якія знаходзіліся пад харвацкім кантролем. У складзе гэтае вобласьці былі супольніцтвы Вукавар, Тэня, Даль, Белы Манастыр, Міркоўцы і часткі супольнасьцяў Осіек, Вінкоўцы й Жупаня^[12].

Вайсковая мяжа рэдагаваць

Асноўны артыкул: Вайсковая мяжа

Сэрбы на тэрыторыі будучае Сэрбскае Краіны жылі з часоў Сярэднявечча^[13][14], прычым яшчэ да ўварваньня Асманскае імпэрыі на Балканы^[15][13]. Напрыклад, першыя згадкі пра сэрбаў ў Срэме, Славоніі й Далмацыі датуюцца VII староччам н. э. Аднак большасьць насельніцтва сэрбы тады складалі толькі ў раёнах Паўднёвае Далмацыі, дзе яны заснавалі некалькі сваіх княстваў^[16][17][18]. Першым сэрбскім манастыром на тэрыторыі Каралеўства Харватыі быў манастыр Крупа, заснаваны ў 1317 годзе чарнецамі, што цякалі з Босьніі ад туркаў, на сродкі караля Стэфана Ўраша II^[19]. Прыкладна ў той жа час быў заснаваны манастыр Крка на сродкі прынцэсы Алены Шубіч Неманьіч, сястры караля Стэфана Ўраша IV і жонкі харвацкага вяльможы Младэна III Шубіча^[20].

Пасьля захопу туркамі-асманамі Сэрбіі й Босьніі колькасьць сэрбаў у Краіне значна павялічылася, а мноства харватаў пакінула гэтыя рэґіёны і перасялілася або ў месты на ўзьбярэжжы Адрыятыкі, або ўглыб Харватыі й Вугоршчыны^[21][22]. Пасьля першага захопу туркамі места Яйцэ 18 тысячаў сэрбскіх сем’яў перасяліліся ў Лічскую й Крбаўскую жупанію. Вугорскі кароль Мацей Корвін вызваліў іх ад падаткаў і ґарантаваў свабоду веравызнаньня, аднак сэрбы мусілі абараняць мяжу ад турэцкіх уварваньняў^[23]. Пазьней сэрбы-ўцекачы ў іншых раёнах Краіны атрымалі ад Габсбурґскае манархіі статус памежнага рушэньня, якое ў абмен на зямельныя надзелы пажыцьцёва абараняла мяжу з туркамі^[24].

Паводле шэрага дасьледчыкаў, для Габсбурґаў Вайсковая мяжа (па-сэрбску: Војна Крајина) была свайго роду рэзэрвуарам жаўнераў. Кожны сёмы жыхар Краіны быў ґранычарам, у той час як у іншых землях імпэрыі суадносіны жаўнераў і цывільных складала 1:64^[25][26]. Цягам свайго існаваньня Вайсковая мяжа перажывала шматлікія рэформы й пераўтварэньні. Напрыканцы XIX старочча Вайсковая мяжа была скасаваная, а яе раёны з 1882 годзе былі перададзеныя пад кіраваньне Каралеўства Харватыі й Славоніі ў рамках Землях кароны Сьвятога Іштвана^[27][28].

1881—1918 рэдагаваць

Пасьля скасаваньня вайсковае арґанізацыі актывізавалася палітычная дзейнасьць сэрбаў. Было створана некалькі партыяў, некаторыя зь якіх супрацоўнічалі з харвацкімі партыямі. Аднак шэраг харвацкіх палітыкаў, такія як Антэ Старчавіч ды Ёсіп Франк лічылі сэрбаў чужым элемэнтам і прапаґандавалі сэрбафобію^[29][30]. У той час як сэрбы атрымлівалі падтрымку ад бана Куэна-Гэдэрвары, прызначанага Будапэштам, некаторыя харвацкія палітыкі шукалі заступніцтва ў кіруючых колах у Вене. Пасьля распаду Аўстра-Вугоршчыны практычна ўсе яе паўднёваславянскія зямлі па ўласным жаданьні ўвайшлі да складу Каралеўства сэрбаў, харватаў і славенцаў. Аднак гэтая дзяржава была цэнтралізаванаю і неўзабаве перастала адказваць настроям харвацкіх масаў, якія жадалі значнае аўтаноміі або незалежнасьці. Гэта ўскладніла сэрбска-харвацкія адносіны і выклікала шэраг палітычных крызаў^[31].

Наводле перапісу насельніцтва 1910 року, праваслаўных сэрбаў на тэрыторыі харвацка-славонскае дзялянкі колішняе вайсковае мяжы налічвалася 649 453 чалавека^[27]. 11 рокаў пасьля, у 1921 годзе, на тэрыторыі сучаснае Харватыі і Срэму (у цяперашні час у складзе Сэрбіі) мешкала 764 901 сэрбаў, зь іх 658 769 на тэрыторыі харвацка-славонскае дзялянкі колішняе Вайсковае мяжы і 106 132 у Далмацыі^[32].

Ґенацыд сэрбаў у Другую сусьветную вайну рэдагаваць

Асноўны артыкул: Генацыд сэрбаў (1941—1945)

Глядзіце таксама: Сьпіс канцлягераў Незалежнай Дзяржавы Харватыі

Пасьля акупацыі Каралеўства Югаславіі Нямеччынаю і яе хаўрусьнікамі была створаная Незалежная Дзяржава Харватыя, з усташамі на чале. яны прытрымліваліся вялікахарвацкай ідэі й адрозьніваліся крайняю сэрбафобіяю, што вылілася ў ґенацыд сэрбаў, габрэяў ды цыґанаў. Усташамі была створаная і сетка канцляґераў. Дакладная колькасьць ахвяр ґенацыду невядомая, яна складае ад 197 000 чалавек па харвацкай вэрсіі^[33] да 800 000 чалавек па сэрбскай^[34]. Значная частка ахвяр загінула ў харвацкіх канцляґерах. Каля 240 000 сэрбаў былі ґвалтоўна зьвернутыя ў каталіцтва, яшчэ 400 000 былі вымушаныя бегчы да Сэрбіі^[34]. Гэтыя дзеі зьмянілі этнічную мапу тэрыторыяў сучасных Харватыі, Босьніі й Герцаґавіны ды Сэрбіі і вельмі адмоўна адбіліся на адносінах між сэрбамі ды харватамі. На акупаваных раёнах Югаславіі разгарнуўся шырокі вызваленчы рух. Узьнікшы ў Далмацыі, ён знайшоў водгук на тэрыторыі ўсёй Югаславіі. Барацьбу з харвацкімі вайсковымі фармаваньнямі й часткамі Вэрмахту вялі партызаны-камуністы пад кіраўніцтвам Ёсіпа Броза Ціта. Палітыка сэрбскага нацыяналістычнага руху чэтнікаў пад кіраўніцтвам Дражы Міхайлавіча у розныя пэрыяды вар’явалася ад барацьбы зь нямецкімі часткамі да супрацоўніцтва зь імі. Чэтнікі на кантраляваных імі тэрыторыях вялі ў сваю чаргу тэрор супраць нясэрбскага цывільнага насельніцтва^[35][36][37]. Сэрбы з тэрыторый колішняе Вайсковае мяжы ўнесьлі значны ўклад у барацьбу зь нямецкімі падразьдзеламі й харвацкімі фармаваньнямі. У 1943 годзе іх колькасьць у шэрагах чэтнікаў склала 7 000, у шэрагах партызан — 28 800 ваяроў. У 1945 годзе у шэрагах чэтнікаў было 4 000, а ў шэрагах партызан 63 710 сэрбаў з тэрыторыяў Краіны^[38]. Пасьля вызваленьня ўсёй тэрыторыі Югаславіі сэрбы ў Харватыі нароўні з харватамі атрымалі статус дзяржаваўтвараючага народу^{[39][40][41][42]}.

Харвацкая вясна рэдагаваць

Асноўны артыкул: Харвацкая вясна

Напрыканцы 1960-х рокаў у асяродзьдзі харвацкіх камуністаў зараджаюцца новыя ідэі, сутнасьць якіх была ў зьмене становішча рэспублікі ў рамках Югаславіі. У Харватыі распачаўся шырокае рэфармацыйны рух, які атрымаў назву «Харвацкая вясна» або «Маспок» (ад сэрбскахарвацкае «масовни покрет» — масавы рух). Паводле заяваў яго ідэоляґаў, яно ставіла сваёю мэтаю пашырэньне правоў харватаў у рамках Югаславіі, а таксама правядзеньне дэмакратычных і эканамічных рэформаў. Удзельнікі руху пратэставалі супраць «выцягваньня» такіх эканамічна адсталых рэґіёнаў Югаславіі, як Косава, за кошт уразаньня бюджэту й палітычных правоў у Харватыі. Аднак яны не зьвярталі ўвагу на крытыку, што паказвала на поўнае раўнапраўе югаслаўскіх рэспублік. У гэты ж пэрыяд адзначаныя першыя пасьля 1945 року сутыкненьні ў Краіне на нацыянальным ґрунце — між сэрбамі й харватамі. Югаслаўскія СМІ апублікавалі інфармацыю, паводле якое ў Харватыі складаліся сьпісы сэрбаў ды харватаў, якія заставаліся лаяльнымі Югаславіі. Паступалі скаргі на выпадкі дыскрымінацыі сэрбаў^[43].

Кіраўніцтва Югаславіі й ЗКЮ ўспрыняла рух як адраджэньне харвацкага нацыяналізму і кінула паліцыю на здушэньне дэманстрацыяў. Ціта зьняў з пасадаў найменш ляяльных прыхільнікаў, такіх, як Саўка Дабчавіч-Кучара, Міка Трыпалу й Драґутына Харамія, а таксама правёў чыстку ў Харвацкай кампартыі й мясцовай адміністрацыі. Шматлікія зь лідэраў гэтага руху затым выступілі на партыйных сходах і заявілі, што ня мелі рацыі. Шматлікія студэнцкія актывісты былі арыштаваныя, некаторыя нават прысуджаныя да пазбаўленьня волі. Сярод арыштаваных у тыя рокі былі абодва будучых прэзыдэнта Харватыі Франьё Туджман ды Сьцяпан Мэсіч, а таксама журналіст-дысыдэнт Бруна Бушыч.

Рост нацыяналізму ў Югаславіі рэдагаваць

У 1981 годзе адбыліся пратэсты ў Косаве й Мэтохіі, выкліканыя масавымі дэманстрацыямі косаўскіх альбанцаў, якія патрабавалі ператварэньня аўтаномнага краю ў рэспубліку або яго незалежнасьці ад Югаславіі^[44][45]. Таксама кіраўніцтва хаўрусных рэспублікаў Славеніі ды Харватыі імкнулася да дэцэнтралізацыі й дэмакратычным пераўтварэньняў^[46]. У сваю чаргу, улады ў Бялградзе імкнуліся падавіць сэпаратысцкія рухі ў краіне. На пачатку 1990-х рокаў сэрбскае кіраўніцтва на чале з Слабаданам Мілошавічам фактычна скасавала аўтаномію Косава^[44].

Адначасова з патрабаваньнямі дэцэнтралізацыі й атрыманьня больш шырокае аўтаноміі ў Славеніі й Харватыі адбываўся рост нацыяналізму. Пасьля прыходу да ўлады ў Сэрбіі Мілошавіча югаслаўскае кіраўніцтва заявіла пра неабходнасьць цэнтралізаванага кіраваньня зь Бялграду. Супярэчнасьці між хаўруснымі рэспублікамі й фэдэральным цэнтрам нарасталі. Апроч росту нацыяналізму ў Славеніі й Харватыі, сэрбскі нацыяналізм таксама станавіўся пагрозаю адзінай югаслаўскай дзяржаве.

У сакавіку 1989 ркоу крыза ў Югаславіі паглыбілася. Сэрбскае кіраўніцтва дэ-факта зьліквідавала аўтаноміі Ваяводзіны й Косава ды Мэтохіі, а таксама, атырмаўшы падтрымку ад Чарнагорыі, здолела істотна ўплываць на прыняцьце рашэньняў на фэдэральным узроўні^[47]. Гэта выклікала пратэсты з боку кіраўніцтва Славеніі, Харватыі, Босьніі й Герцаґавіны. Пасьля чаго сталі ўзьнікаць заклікі да рэфармаваньня югаслаўскае фэдэрацыі з боку кіраўнікоў хаўрусных рэспублікаў^[48].

Такім чынам, паступовы рост нацыяналізму ў Югаславіі цягам 1980-х рокаў прывёў да ўсеюгаслаўскае крызы й падзеньня камуністычнае сыстемы^[49].

Асноўныя артыкулы: Вайна ў Харватыі і Рэвалюцыя бярвёнаў

1990 рок рэдагаваць

Калі ў Харватыі ў 1990 року пачалі фармавацца палітычная партыі, сэрбы 11 лютага ў Войнічы стварылі Югаслаўскую самастойную дэмакратычную партыю^[50], а 17 лютага ў Кніне — Сэрбскую дэмакратычную партыю^[39]. У 1990 годзе па ўсёй Югаславіі прайшлі шматпартыйныя выбары. У Харватыі на іх перамагла Харвацкая дэмакратычная супольнасьць (ХДС), якае выступала за аддзяленьне ад СФРЮ і канстытуцыйныя зьмены. Сэрбы, якія кампактна пражывалі ў рэспубліцы, падтрымлівалі альбо Сэрбскую дэмакратычную партыю памяркоўнага палітыка Ёвана Рашковіча, альбо камуністычныя ці сацыялістычная рухі. Палітыка ХДС і нацыяналістычныя выказваньні шэрага яго кіраўнікоў, уключаючы й Франьё Туджмана, узмацнілі міжнацыянальную напружанасьць у рэспубліцы. Пасьля ўвядзеньня новых дзяржаўных сымбаляў^[51] і зьмены назвы рэспублікі (прыбралі слова «Сацыялістычная») ўзрасла напружанасьць у сэрбска-харвацкіх адносінах, а затым сэрбы патрабавалі культурнае аўтаноміі, у выдзяленьні якой ім было адмоўлена^[52]. Харвацкі гісторык Нікіца Барыч пісаў, што крыза Югаславіі, у якой сэрбы бачылі ґарантыі стабільнасьці, выклікаў у іх непакой. У выніку сэрбы ўсё больш лічылі сваім адзіным абаронцам югаслаўскую народную армію, якая была апошнім рэальна функцыянальным югаслаўскім інстытутам^[53].

Сытуацыя ў Харватыі пагаршалася нацыяналістычнымі мерамі рэспубліканскага ўраду. Сэрбскахарвацкая мова была зьмененая на харвацкую, спачатку была зьмененая назва, а пасьля й ґраматычныя нормы мовы. У службовай перапісцы й у СМІ было забароненае кірылічнае пісьмо. З школьных праґрамаў былі вынятыя тэксты па сэрбскай гісторыі, сэрбскія пісьменьнікі й паэты. Сэрбаў у дзяржаўных установах прымушалі падпісваць «аркушы лаяльнасьці» новаму харвацкаму ўраду^[54][55]. Тых, хто адмаўляўся — звальнялі. Асабліва прыкметна гэта было ў сыстэме МУС^[56]. Аказваўся ціск на прадстаўнікоў сэрбскае інтэліґенцыі^[57]. Харвацкія палітыкі рабілі заявы, якія хваравіта ўспрымаліся сэрбамі. Асабліва вострую рэакцыю сэрбаў выклікала заява прэзыдэнта Туджмана, што Харватыя часоў Другой сусьветнай вайны была ня толькі нацысцкім утварэньнем, але і выказвала тысячарочныя імкненьні харвацкага народу^[58][59][60]. Стыпе Мэсыч у сваю чаргу заявіў, што адзіная сэрбская зямля ў Харватыі — тая, якую сэрбы прынесьлі з сабою на падэшвах ботаў^[58].

У жніўні 1990 року ў Кнінскай Краіне быў праведзены рэфэрэндум аб сувэрэнітэце й аўтаноміі, выказацца на якім маглі сэрбы, што нарадзіліся ці пражываюць на тэрыторыі Харватыі. Харваты ў ім удзелу ня бралі. На рэфэрэндуме 99,7 % з 756 721 адказалі на гэтае пытаньне станоўча^[61][62][63], аднак у 10 муніцыпалітэтах харвацкім уладам удалося перашкодзіць правядзеньню рэфэрэндуму^[64]. Сэрбскі рэфэрэндум і пачатак стварэньня аўтаноміі ў гістарыяґрафіі атрымалі назву «Рэвалюцыя бярвёнаў». 30 верасьня 1990 року была абвешчаная Сэрбская аўтаномная вобласьць Кнінская Краіна (САВКК), якая з 21 сьнежня пачала звацца Сэрбскаю аўтаномнаю вобласьцю Краіна (САВК)^{[65][66][67][68]}. У сьнежні 1990 року харвацкі Сабор (парлямэнт) прымае новую канстытуцыю, па якой сэрбы ў Харватыі сталі нацыянальнаю меншасьцю, а не канстытуцыйным дзяржаваўтвараючым народам, як гэта было па рэспубліканскай канстытуцыі часоў СФРЮ^[69][63][70].

Летам-восеньню 1990 року ў сілавых структурах рэспублікі адбыўся своеасаблівы абмен. З рэспубліканскага МУС былі звольненыя ўсе сэрбы, якія адмовіліся падпісаць «лісты лаяльнасьці» новай харвацкай уладзе. У той жа час у Кніне і шэрагу іншых гарадоў, дзе сэрбы складалі большасьць насельніцтва, у міліцыі засталіся толькі сэрбы. Неўзабаве яна была пераназваная ў «Міліцыю Краіны». Аднак такая сытуацыя была ня толькі ў МУС. Напрыклад, 17 кастрычніка 1990 року кіраўнік харвацкага ўраду Ёсіп Маноліч звольніў усіх сэрбаў, якія працавалі ва ўрадзе й яго апараце, па-за залежнасьці ад іх палітычных поглядаў^[71].

У Харватыі Рэвалюцыя бярвёнаў і стварэньне САВ Краіны мянуюцца сэрбскім паўстаньнем (па-харвацку: Srpska pobuna). Як пісала Алена Гуськова, страх харвацкіх сэрбаў перад адраджэньнем фашызму ў Харватыі самі харвацкія ўлады лічылі, з аднаго боку, безґрунтоўным, а зь іншага бачылі ў ім праявы «вялікасэрбскага імпэрыялізму». Тэрыторыі пад кантролем краінскіх сэрбаў былі названыя акупаванымі і было заяўленае імкненьне аднавіць на іх канстытуцыйны парадак^[72].

Нікіца Барыч сьцьвярджае, што кіраўнік Сэрбіі ў рамках Югаславіі Слабадан Мілошавіч лічыў магчымым не перашкаджаць аддзяленьню Харватыі, але без тэрыторыяў, населеных сэрбамі. Па меркаваньні Барыча, Мілошавіч жадаў, каб краінскія сэрбы ўвайшлі ў склад новае Югаславіі^[73].

1991 рок рэдагаваць

У студзені 1991 року было створанае краінскае МУС, якое аб’яднала ўсе сакратарыяты ўнутраных справаў, якія выйшлі з-пад кантролю Заґрэбу. У лютым 1991 року САВК аб’ядналася з тэрыторыямі Паўночнае Далмацыі і Лікі, дзе большасьць насельніцтва складалі сэрбы. 28 лютага Сэрбскае нацыянальнае веча і Выканаўчае веча САВК прынялі Рэзалюцыю аб аддзяленьні ад Харватыі на падставе вынікаў рэфэрэндуму й выставілі патрабаваньне застацца ў складзе СФРЮ. 16 траўня Скупшчына САВК прыняла рашэньне аб далучэньні Краіны да Югаславіі^[56][74].

26 лютага была створаная Сэрбская аўтаномная вобласьць Славонія, Бараня й Заходні Срэм. Пазьней сэрбская аўтаномія была арґанізаваная таксама на тэрыторыі Заходняе Славоніі^[75][76].

Летам 1991 року ў Краіне пачаліся баявыя дзеяньні паміж харвацкімі паравайсковымі атрадамі й сіламі МУС Харватыі з аднаго боку і сэрбскімі апалчэнцамі зь іншага^[77][78]. Паступова ў сутыкненьні апынулася ўцягнутая Югаслаўская Народная Армія^[79], зь якое зь вясны 1991 року масава дэзэртыравалі вайскоўцы-харваты. Удзел ЮНА ў канфлікце ўзрос, калі харвацкія атрады пачалі так званую блякаду казармаў ў верасьні 1991 року^[80][81].

Вясною 1991 року на тэрыторыю САВ Краіны пачалі прыбываць уцекачы з тэрыторыяў пад кантролем Заґрэбу. Некаторыя зь іх затым зьязджалі ў Сэрбію або Чарнагорыю, але каля 100 000 засталіся ў Краіне. Чырвоны крыж Югаславіі паведаміў пра 250 000 уцекачоў сэрбскае нацыянальнасьці з тэрыторыі Харватыі ў 1991 року^[82]. Уцекачы прыбывалі аж да перамір’я ў студзені 1992 року. У той жа час дзясяткі тысячаў харватаў і мусульманаў пад ціскам сэрбаў у гэты ж пэрыяд беглі з тэрыторыі Краіны ў Харватыю^[83]. Харвацкі гісторык Нікіца Барыч пісаў, што з тэрыторыяў пад кантролем сэрбаў зьбегла да 300 000 нясэрбскага насельніцтва^[79], аднак дадзеныя перапісу насельніцтва за 1991 рок паказваюць, што агульная колькасьць харватаў і прадстаўнікоў іншых нацыянальнасьцяў, што мешкалі на тэрыторыі будучае Краіны, не перавышала 220 000 чалавек^[84].

19 сьнежня 1991 року сэрбскія аўтаноміі ўтварылі Рэспубліку Сэрбская Краіна (РСК). Паводле прынятае канстытуцыі, РСК была «нацыянальнаю дзяржаваю сэрбскага народу і ўсіх грамадзянаў, якія ў ёй жывуць». Былі вызначаныя дзяржаўныя сыбмалі — сьцяг, герб і гімн. Мілан Бабіч зьмяніў пасаду прэм’ер-міністра на пасаду прэзыдэнта рэспублікі. Быў абвешчаны сувэрэнітэт РСК^[72][85][86].

На працягу 1991 року харвацкаю ґвардыяю й паліцыяю былі зьдзейсьненыя шматлікія злачынствы супраць грамадзянскага сэрбскага насельніцтва. Найбольш вядомыя зь іх адбыліся ў Сісацы, Госьпічы, Вукавары^[87], вёсках Заходняе Славоніі. Сэрбскія фармаваньні таксама зьдзяйсьнялі шматлікія вайсковыя злачынствы супраць харвацкіх вайскоўцаў і грамадзянскіх асобаў, сярод якіх былі забойства харвацкіх вайсковапалонных у Вукавары, Разьня ў Ловасе і разьня ў Вачыне.

1992 рок рэдагаваць

У студзені 1992 року дзякуючы міжнароднаму ўмяшаньню баявыя дзеяньні спыніліся^[88][89], і на тэрыторыі РСК былі разьмешчаныя сілы ААН (UNPROFOR). «Блакітныя шаломы» разьмяшчаліся на лініі супрацьстаяньня сэрбскіх і харвацкіх падразьдзелаў з мэтаю спыненьня агню і кантролю за адводам цяжкага ўзбраеньня ад лініі фронту. Відавочцы зь ліку расейскіх міратворцаў узгадвалі, што сэрбы складавалі ўзбраеньне на складах пад наглядам ААН, калі харваты выводзілі тэхніку ў невядомым кірунку^[90].

21 чэрвеня харвацкая армія парушыла замірэньне, заняўшы некалькі вёсак на тэрыторыі Мілеўцыйскага плято^[88]. Гэта прывяло да падзеньня даверу да міратворцаў з боку сэрбаў і да эскаляцыі напружанасьці. У выніку тых падзеяў краінскія сэрбы палічылі, што сілы ААН не абароняць іх ад магчымае харвацкае аґрэсіі й прыступілі да фармаваньня рэґулярнае арміі^[91].

1993 рок рэдагаваць

22 студзеня харвацкая армія пачала апэрацыю «Масьленіца», заняўшы Навіґрад і аэрадром Зэмунік^[88][92]. 25 студзеня Рада бясьпекі ААН прыняла рэзалюцыю 802, што асуджае харвацкія атакі. У выніку харвацкае апэрацыі аднавіліся артылерыйскія абстрэлы местаў абодвума бакамі, а шырокамаштабныя баявыя дзеяньні працягваліся да сярэдзіны вясны. 6 красавіка прадстаўнікі Харватыі й РСК заключылі замірэньне і падпісалі дамову аб адводзе харвацкіх падразьдзелаў з занятых тэрыторыяў. На іх месца павінны былі прыйсьці міратворцы СААНА, аднак пазьней харвацкія ўлады адмовіліся ад выкананьня дамовы^[66].

Улетку працягваліся спарадычныя артылерыйскія абстрэлы. Радаю бясьпекі ААН быў працягнуты мандат міратворчых сілаў.

9 верасьня харвацкая армія пачала апэрацыю ў гэтак званай Мэдацкай кішэні^[93]. У выніку апэрацыі былі занятыя і зьнішчаныя вёскі Дывасэла, Пачытэль і Чытлук, а супраць цывільнага сэрбскага насельніцтва былі зьдзейсьненыя вайсковыя злачынствы^[94]. Пасьля адыходу харвацкіх падразьдзелаў тэрыторыю «кішэні» занялі сілы ААН. 2 лістапада ў Осьлё аднавіліся перамовы паміж РСК і Харватыяю. Сэрбскую дэлеґацыю ўзначальваў Горан Хаджыч, харвацкую — Хрвойе Шарыныч^[95].

1994 рок рэдагаваць

1994 рок прайшоў бяз буйных нападкаў харвацкае арміі ўласна на тэрыторыю РСК. Аднак харвацкая армія прымала актыўны ўдзел у апэрацыях у Босьніі й Герцаґавіне супраць войскаў басьнійскіх сэрбаў^[96], а зводныя падразьдзелы краінскіх сэрбаў удзельнічалі ў баях у Заходняй Босьніі на баку аўтанамістаў Фікрэта Адбіча^[97].

Краінская ўлада спрабавалі наладзіць мірнае жыцьцё. Урад у 1994 року распрацаваў праґраму стабілізацыі, пачаў выдаваць заробкі. Да лістапада кіраўніцтва Сэрбскае Краіны плянавала завяршыць інтэґрацыю зь Югаславіяю. 29 сакавіка 1994 року ў Заґрэбе ў расейскай амбасадзе было падпісанае замірэньне між кіраўніцтвам РСК і Харватыяю. 5 жніўня ў Кніне адбыліся перамовы краінскіх сэрбаў з харватамі па эканамічных патыньнях. У прыватнасьці абмяркоўвалася пэрспэктыва адкрыцьця дарожнае маґістралі праз Заходнюю Славонію. Восеньню сталі працаваць сумесныя камітэты — вайсковы й па сельскае гаспадарцы^[98]. Краінскія дэлеґацыі наведалі Заґрэб 8 і 14 лістапада. 2 сьнежня была падпісаная дамова між РСК і Харватыяю пра нармалізацыю эканамічных адносінаў. Прадугледжвалася правядзеньне перамоваў па вяртаньні ўцекачоў, выплаце пэнсіяў, адкрыцьця чыгуначных зносінаў. 19 сьнежня краінскімі сэрбамі было адчыненае паведамленьне па былой аўтатрасе «Братэрства-Адзінства» у Заходняй Славоніі^[99].

Па сьцьвярджэньні расейскага журналіста Л. Млечына, улады Харватыі праз расейскую амбасаду ў Заґрэбе прапаноўвалі лідэрам Сэрбскае Краіны шырокую аўтаномію. Аднак сэрбскі бок з удзелам Слабадана Мілошавіча ад гэтае прапановы катэґарычна адмовіўся^[100].

1995 рок рэдагаваць

Асноўныя артыкулы: Апэрацыя «Маланка» і Апэрацыя «Бура»

Глядзіце таксама: Сэрбскія ўцекачы падчас распаду Югаславіі

У студзені 1995 року амбасадар ЗША ў Харватыі Пітэр Ґэлбрайт прапанаваў РСК і Харватыі плян «Заґрэб-4». Ён прапанаваў аўтаномію для Кнінскае Краіны, а для Заходняе й Усходняе Славоніі — поўную інтэґрацыю ў склад Харватыі. Прыняцьце гэтага пляну харвацкі прэзыдэнт Туджман для сябе палічыў палітычным самагубствам, аднак пад ціскам амэрыканскіх дыпляматаў паабяцаў разгледзіць яго ў аддаленай пэрспэктыве^[101]. Па меркаваньні сэрбаў, палажэньні прапанаванае дамовы не ґарантавалі сэрбскаму насельніцтву ахову ад прыгнёту па нацыянальнай прымеце. Тым ня менш Мілан Бабіч, знаходзячыся ў Бялградзе, зрабіў заяву, што Краіна гатовая прыняць некалькі адкарэктаваны варыянт пляну, і заклікаў Харватыю да адводу войскаў. Аднак, па зьвестках Алены Гуськовай, Туджман адмовіўся весьці далейшыя перамовы з сэрбамі^[102].

Замест працягу дыпляматычных кантактаў ўрад Харватыі абраў вайсковы шлях вырашэньня пытаньня. РСК была ліквідаваная ў траўні (Заходняя Славонія) і жніўні (асноўная частка) 1995 року падчас харвацкіх вайсковых апэрацыяў «Маланка» і «Бура». Падчас апэрацыі «Маланка» харвацкаю арміяю быў узяты пад кантроль сэрбскі анкляў Заходняя Славоніі^[93]. Спрабуючы перашкодзіць харвацкаму наступу, прэзыдэнт Мартыч аддаў загад абстраляць Заґрэб, што і было зроблена. Пасьля абстрэлу Заґрэбу быў прызнаны вайсковым злачынствам^[103]. Аднак гэта не перашкодзіла правядзеньню харвацкае апэрацыі. Па зьвестках сэрбскага боку, а таксама міжнароднае праваабарончае арґанізацыі Human Rights Watch^[104], падчас «Маланкі» былі зьдзейсьненыя шматлікія злачынствы супраць грамадзянскага сэрбскага насельніцтва, загінула мноства людзей, у тым ліку і дзеці^[105][106].

Наступнаю апэрацыяю стала «Бура», падчас якое харвацкімі арміяю й паліцыяю была занятая асноўная частка Сэрбскае Краіны. З тэрыторыі РСК зьбегла 230—250 тысячаў сэрбаў. Падчас і пасьля апэрацыі «Бура» харвацкімі жаўнерамі былі зьдзейсьненыя шматлікія вайсковыя злачынствы супраць калёнаў уцекачоў і супраць пакінутага мірнага насельніцтва^[107], у тым ліку разьня ў Двары й разьня ў Груборах. У вынесеным пасьля прысуды ґенэралам Ґатавінэ й Маркачоў міжнародным трыбунале на былой Югаславіі заявіў, што апэрацыя «Бура» была часткаю сумеснае злачыннае змовы, арґанізатарамі якога было харвацкае вайсковае й палітычнае кіраўніцтва. Ягонаю мэтаю было выгнаньне сэрбаў з Харватыі і засяленьне Краіны харватамі^[108].

Рэшты РСК (Вобласьць Срэма й Барані з 1995 і Вобласьць Срэма, Барані й Усходняй Славоніі з 1996 року) праіснавалі ў выглядзе аўтаноміяў пад кіраваньнем ААН да мірнага далучэньня ў склад Харватыі ў пачатку 1998 року. Па зьвестках Савы Штрбаца, кіраўніка няўрадавае арґанізацыі «Вэрытас», пасьля інтэґрацыі гэтыя тэрыторыі пакінула значная колькасьць сэрбаў — 77 316 чалавек^[109].

Сэрбы рэдагаваць

Па зьвестках перапісаў насельніцтва, якія ў СФРЮ праводзіліся неаднаразова, сэрбаў у Харватыі было:

• у 1948 годзе — 543 795 чалавек.
• у 1953 годзе — 588 756 чалавек.
• у 1961 годзе — 624 991 чалавек.
• у 1971 годзе — 627 000 чалавек.
• у 1981 годзе — 531 502 чалавека.
• у 1991 годзе — 581 661 чалавек. Таксама ў рэспубліцы быў зарэґістраваны 106 041 югаслаў, большая частка якіх (ад 60 да 80%), па меркаваньні шэрагу дасьледчыкаў, была сэрбамі^[110][111].

Згодна паведамленьням Камісарыята па справах уцекачоў ААН, да 1993 року толькі з тэрыторыяў пад кантролем Заґрэбу было выгнана 251 000 чалавек^[112]. Уцекачы асядалі ў асноўным у РСК ці ў Хаўруснай Рэспубліцы Югаславіі. Некаторыя зьязджалі ў ЗША, Аўстралію, Канаду і г. д., утвараючы там шматлікія дыяспары. Чырвоны крыж Югаславіі паведаміў пра 250 000 уцекачоў сэрбскае нацыянальнасьці з тэрыторыі Харватыі ў 1991 годзе^[82]. У 1994 годзе на тэрыторыі Хаўруснае Рэспублікі Югаславіі знаходзілася больш за 180 000 уцекачоў і перамешчаных асобаў з Харватыі^[113].

У 1993 годзе насельніцтва Сэрбскае Краіны налічвала 435 595 чалавек, зь якіх сэрбы складалі 91%. Па зьвестках Галоўнага штабу краінскае арміі, у 1993 годзе ў Паўночнай Далмацыі знаходзілася 87 000 чалавек, у Ліке 48 389 чалавек, у Кордуне 51 000 чалавек і ў Баніі 88 406 чалавек^[5].

У 1995 годзе з Краіны былі выгнаныя прыкладна 250 000 сэрбаў^[114], у тым ліку 18 000 чалавек падчас апэрацыі «Маланка» і 230 000 — падчас апэрацыі «Бура».

Па зьвестках ААН, пасьля апэрацыі «Бура» ў жніўні 1995 року на тэрыторыі асноўнае частцы Краіны засталося толькі каля 5500 сэрбаў^[115][116].

Харваты й прадстаўнікі іншых нацыянальнасьцяў рэдагаваць

Паводле перапісу насельніцтва ў Югаславіі 1991 року нясэрбскае насельніцтва на тэрыторыі Краіны складала^[84]:

• Кнінская Краіна — харваты 28 % (70 708 чалавек), іншыя 5 % (13 101).
• Заходняя Славонія — харваты 29 % (6 864), іншыя 11 % (2 577).
• Усходняя Славонія, Бараня й Заходні Срэм — харваты 47 % (90 454), іншыя 21 % (40 217).

Падчас этнічных чысткаў нясэрбскага насельніцтва ў 1991 годзе вялікая яго частка была выгнаная з тэрыторыі РСК^[84]. Да 1992 року харваты складалі толькі каля 7% насельніцтва дадзеных трох тэрыторыяў. Усяго з тэрыторыі Сэрбскае Краіны было выгнана па меншай меры 170 000 харватаў і іншых жыхароў нясэрбскае нацыянальнасьці^[117].

За часамі існаваньня РСК у ёй было тры прэзыдэнты й шэсьць урадаў. Пасьля абвяшчэньня незалежнасьці 19 сьнежня 1991 року прэзыдэнтам стаў Мілан Бабіч. Аднак ягонае кіраваньне працягвалася нядоўга. З часам Бабіч стаў канфліктаваць ў Міланам Мартычам, які кантраляваў міліцыю й тэрытарыяльную абарону^[118].

Стварэньне Сэрбскае Краіны ўжо на першым этапе дэманстравала значную залежнасьць ад Югаславіі й ускладнялася палітычнымі нязгодамі, якія, у сваю чаргу, прыводзілі да палітычнае нестабільнасьці. Адносіны між Кнінам ды Бялградам моцна ўскладніліся ўжо ў студзені 1992 року. Прычынаю гэтага сталі розныя погляды на міратворчы плян Вэнса. Мілан Бабіч лічыў, што плян не адпавядае інтарэсам РСК, у той час як Слабадан Мілошавіч выступаў за ягонае найхутцейшае прыняцьце. У выніку спрэчкаў Мілошавіч заявіў, што Бабіч цалкам страціў давер Бялграду. 22 студзеня Скупшчына РСК адхіліла плян уводу міратворчых сілаў у Харватыю, але ўжо 9 лютага пад ціскам палітыкаў з Бялграду, у якіх у РСК было шмат паплечнікаў, усё-ткі ўхваліла яго. 26 лютага Бабіч быў зрушаны з сваёй пасады. Па прапанове Бялграду новым прэзыдэнтам быў абраны Горан Хаджыч, а кіраўніком ураду стаў Здраўка Зэчавіч. Бо Бабіч ды ягоныя прыхільнікі не пагадзіліся з рашэньнем Скупшчыны, некаторы час у РСК было двоеўладзьдзе. 12 сьнежня 1993 року ў Краіне прайшлі першыя шматпартыйныя выбары прэзыдэнта й дэпутатаў парлямэнту. Пры дапамозе Мілошавіча у другім крузе выбараў перамог Мілан Мартыч, заразом Бабіч пагадзіўся на кампрамісную пасаду кіраўніка міністэрства замежных справаў^[118].

Прэзыдэнт рэдагаваць

За часы інаваньня РСК яе прэзыдэнтамі былі:

• Мілан Бабіч 19 сьнежня 1991 — 26 лютага 1992.
• Горан Хаджыч 26 лютага 1992 — сьнежань 1993
• Мілан Бабіч (сьнежань 1993 — студзень 1994) абраны ў сьнежні 1993 року, але ў студзені 1994 року на новых выбарах перамог Мілан Мартыч
• Мілан Мартыч 12 лютага 1994 — жніўня 1995

Супраць усіх прэзыдэнтаў РСК ў далейшым былі выстаўленыя абвінавачваньні ў Міжнародным трыбунале па былой Югаславіі (МТБЮ). Мілан Бабіч быў абвінавачаны ў выгнаньні людзей па палітычных, расавых альбо рэліґійных матывах^[119]. Ён прызнаў віну і быў асуджаны на 13 рокаў зьняволеньня, але зьдзейсьніў самагубства ў 2006 годзе^[120]. Мілан Мартыч быў асуджаны на 35 рокаў зьняволеньня за вайсковыя злачынствы, парушэньні законаў і звычаяў вайны й выгнаньне нясэрбскага насельніцтва з Краіны^[103] і адбывае тэрмін у Тарту (Эстонія). Пасьля арышту былога камандзіра фармаваньняў басьнійскіх сэрбаў Стояна Жупляніна 11 чэрвеня 2008 року, арышту былога палітычнага лідэра басьнійскіх сэрбаў Радавана Караджыча 21 ліпеня 2008 року й арышту колішняга камандуючага арміяю басьнійскіх сэрбаў Ратка Младзіча 26 траўня 2011 року Горан Хаджыч заставаўся самаю разшукаванаю МТБЮ асобаюй. Улады Сэрбіі аб’явілі ўзнагароду за інфармацыю пра месцазнаходжаньне Хаджыча у памеры 5 мільёнаў эўра. Пасьля сямірочнага вышуку ён быў арыштаваны 20 ліпеня 2011 року^[121][122].

Урад рэдагаваць

Паводле Канстытуцыі РСК, Урад быў носьбітам выканаўчае ўлады ў рэспубліцы. Усяго ў РСК з 1990 па 1995 рр. было шэсьць урадаў^[123]:

• Урад пад кіраўніцтвам Мілана Бабіча (29 траўня 1991 — 19 сьнежня 1991)
• Урад пад кіраўніцтвам Рыста Маткавіча (19 сьнежня 1991 — 26 лютага 1992)
• Урад пад кіраўніцтвам Здраўка Зэчэвіча (26 лютага 1992 — 28 сакавіка 1993)
• Урад пад кіраўніцтвам Джорджэ Бьегавіча (28 сакавіка 1993 — 21 красавіка 1994)
• Урад пад кіраўніцтвам Барыслава Мікеліча (21 красавіка 1994 — 27 ліпеня 1995)
• Урад пад кіраўніцтвам Мілана Бабіча (27 ліпеня 1995 — да подпісу Дэйтанскіх пагадненьняў і скасаваньня РСК)

Парлямэнт рэдагаваць

Першая Скупшчына Сэрбскае Краіны ўтварылася напрыканцы 1990 року з Скупшчыны САВ Краіны, Абласное скупшчыны Заходняе Славоніі й Вялікае народнае скупшчыны Ўсходняе Славоніі, Заходняга Срэму ды Бараніі. Яна налічвала больш за 200 дэпутатаў. 19 сьнежня 1991 року Скупшчына прыняла Канстытуцыю і абвясьціла стварэньне Рэспублікі Сэрбскае Краіны^[124]. На пачатку 1992 року яе дзейнасьць была ўскладненая ўнутранымі супярэчнасьцямі, выкліканымі розным стаўленьнем да «пляну Вэнса», прапанаваным у якасьці асновы для мірнага ўрэґуляваньня. Мілан Бабіч запрацівіўся прыняцьцю гэтага пляну, і дэпутаты зь ліку яго прыхільнікаў сабраліся ў Кніне, атрымаўшы мянушку «Кнінская скупшчына». Іншая частка дэпутатаў пад кіраўніцтвам сьпікера Міле Паспаля засядала ў Ґліне й была празваная «Ґлінскаю скупшчынаю». Сфармаваць адзіны парлямэнт у Сэрбскай Краіне атрымалася толькі ў 1993 годзе^[125].

Скупшчына Сэрбскае Краіны складалася з 84 дэпутатаў, што абіраюцца на рэспубліканскіх выбарах. Дэпутацкі мандат доўжыўся чатыры рокі. Сьпікер і ягоныя намесьнікі мусілі прадстаўляць усе тры краінскіх анклявы. Паводле канстытуцыі РСК, Скупшчына мела зьбірацца на сэсіі двойчы на рок — у першы працоўны дзень сакавіка і першы працоўны дзень кастрычніка. Працягласьць сэсіі ня мела перавышаць 90 дзён. У вядзеньні Скупшчыны знаходзіліся пытаньні наконт зьмены канстытуцыі, прыняцьця законаў, кантролю за працаб ўраду, прыняцьця бюджэту, зьмены адміністрацыйнага падзелу і т. д.^[126].

Канстытуцыя рэдагаваць

Асноўны артыкул: Канстытуцыя Рэспублікі Сэрбскай Краіны

Канстытуцыя Сэрбскай Краіны была зацьверджаная 19 сьнежня 1991 на сходах Скупшчыны Сэрбскае Аўтаномнае Вобласьці Краіны, Вялікае Народнае Скупшчыны Сэрбскае Вобласьці Славоніі, Барані й Заходняга Срэму ды Скупшчыны Сэрбскае Аўтаномнае Вобласьці Заходняй Славоніі. Галоўны закон РСК складаўся з 8 разьдзелаў, што налічваюць 123 пункту^[126].

Паводле канстытуцыі, Рэспубліка Сэрбская Краіна была абвешчаная нацыянальнаю дзяржаваю для прадстаўнікоў сэрбскага народу ды ўсіх сваіх грамадзянаў. Сталіцаю абвяшчалася места Кнін, дзяржаўным гімнам быў гімн Сэрбіі — «Боже Правде». Канстытуцыяю ўсталёўваўся таксама сьцяг ды герб новае дзяржавы. Афіцыйнаю моваю зазнавалася сэрбская на кірыліцы і лацінцы^[126].

Праваахоўныя орґаны рэдагаваць

З пачаткам сэрбска-харвацкага супрацьстаяньня значную ролю ў першых сутыкненьнях згуляла Міліцыя Краіны. У працэсе ціску на сэрбаў харвацкі ўрад звольніў большасьць сэрбаў з цэнтральнага апарату рэспубліканскага МУС і шматлікіх населеных пунктаў, дзе большасьць насельніцтва складалі харваты^[72]. Спроба зрабіць тое самае і ўвесьці новыя службовыя сымбалі на вопратцы паліцыі ў мейсцах кампактнага пражываньня сэрбаў наштурхнулася на супраціў міліцыянтаў-сэрбаў. З пачаткам першых сутыкненьняў праваахоўныя структуры ў шэрагу местаў выйшлі з падпарадкаваньня рэспубліканскага МУС і сфармавалі Міліцыю Краіны, на чале якой устаў інспэктар міліцыі з Кніна Мілан Мартыч. 4 студзеня 1991 року быў створаны Сакратарыят ўнутраных справаў на чале з Мартычам. Міліцыя Краіны неаднаразова ўдзельнічала ў баявых дзеях, нягледзячы на тое, што яе супрацоўнікі былі ўзброеныя толькі лёгкаю стралковаю зброяю. На думку заходніх дасьледнікаў, у ліпені 1991 року яна налічвала каля 7 тысячаў байцоў з рэзэрвам у 20 тысячаў чалавек^[127]. Паводле сэрбскіх аўтараў, 9 кастрычніка 1991 року Міліцыя налічвала 1200 звычайных міліцыянтаў, 500 чалавек у адмыспадразьдзелах ды 1200 рэзэрвістаў. Яны падпарадкоўваліся сямі Сакратарыятам унутраных справаў (у Кніне, Корэніцы, Пэтрыні, Войнічы, Окучанах, Белы Манастыры й Вукавары)^[127].

28 красавіка 1992 року было створанае Кіраваньне асобных падразьдзелаў міліцыі. Гэтыя падразьдзелы налічвалі восем брыґадаў агульнаю колькасьцю ў 24 000 чалавек і былі своеасабліваю пераходнаю арґанізацыяю між тэрытарыяльнаю абаронаю й рэґулярнаю арміяю. Іх заданьнем было прыкрыцьцё мяжы. Зстварэньнем рэґулярнае арміі ў кастрычніку 1992 року яны былі распушчаныя. Звычайная міліцыя праіснавала да канца 1995 року. 5 кастрычніка 1994 року яна налічвала 3850 чалавек, у тым ліку 1950 міліцыянтаў, 183 інспэктары, 591 ваяра адмыспадразьдзелаў, 422 службоўцы ды 694 чалавекі ў рэзэрве. 1 ліпеня 1996 сілы Міліцыі Краіны ва Ўсходняй Славоніі, Бараньі й Заходнім Срэме былі ператвораныя ў «Пераходную паліцыю», сфармаваную з сэрбаў, харватаў ды назіральнікаў ААН. 15 сьнежня 1997 року гэтыя сілы фармальна сталі часткаю паліцыі Рэспублікі Харватыі^[127].

У РСК была наладжанаа судовая ўлада. Былі сфармаваныя Вярхоўны суд, Канстытуцыйны суд, акруговыя й муніцыпальныя суды. У 1994 годзе быў створаны вайсковы суд. На муніцыпальным і рэспубліканскім узроўні была арґанізаваная дзейнасьць пракуратуры^[128].

Узброеныя сілы рэдагаваць

Асноўны артыкул: Узброеныя сілы Рэспублікі Сэрбскай Краіны

Улетку 1990 року на ґрунце падразьдзелаў міліцыі й добраахвотнікаў у Краіне былі створаныя атрады самаабароны а таксама свае ўласныя міліцэйскія сакратарыяты, укамплектаваныя міліцыянтамі-сэрбамі, якія адмовіліся падпарадкоўвацца ўладам у Заґрабе. У студзені 1991 року было створанае адмысловае кіраваньне ўнутраных справаў, якое дазволіла сэрбам ў Краіне каардынаваць дзею Міліцыі. Прыкладна ў гэты ж пэрыяд у рамках Міліцыі Краіны быў створаны адмысловы падразьдзел з добраахвотнікаў, якіх называлі «Мартычаўцы» (па-сэрбску: Мартичевци) па імені іх камандзіра Мілана Мартыча. Улетку 1991 року ў Краіне былі мабілізаваныя атрады тэрытарыяльнае абароны, у шэрагу выпадкаў іх дзеямі кіравалі афіцэры югаслаўскае арміі. Пасьля падпісаньня замірэньня ў 1992 годзе Югаслаўская народная армія пакінула Харватыю й Краіну, пакінуўшы сэрбам частку цяжкага ўзбраеньня. Яно было складаванае пад наглядам міратворцаў ААН. Бо падразьдзелы тэрытарыяльнае абароны былі адведзеныя ў казармы, на лініі баявога сутыкненьню засталіся толькі брыґады асобных падразьдзелаў міліцыі (па-сэрбску: Посебне јединице милиције), ваяры якіх ўзбройваліся толькі стралковаю зброяю. Гэтыя брыґады падпарадкоўваліся адмысловаму кіраваньню ў рамках краінскага Міністэрства ўнутраных справаў.

Харвацкая атака на Мілевачскае плято прадэманстравала, што міратворцы ня стануць абараняць РСК, і 16 кастрычніка 1992 року было абвешчанае стварэньне Сэрбскага войска Краіны — рэґулярнае краінскае арміі^[129]. Была праведзеная вайсковая рэформа, паводле якое падразьдзелы тэрытарыяльнае абароны й брыґады асобных падразьдзелаў міліцыі ператвараліся ў вайсковыя брыґады ды атрады. Усе яны былі разьмеркаваныя між шасьцю карпусамі й Галоўным штабам. Армія Сэрбскай Краіны складалася з Галоўнага штабу, штабных падразьдзелаў, армейскіх карпусоў ды ВПС і СПА. У асноўным, краінскі корпус складаўся з штабу, некалькіх пяхотных брыґадаў, артылерыйскага дывізіёну, супрацьтанкавага дывізіёну, дывізіёну СПА і тылавое базы^[130]. Некаторыя корпусы мелі адмысловыя атрады, а ў 7-м корпусе быў бронецягнік. Усе краінскія корпусы, за выключэньнем створанага ўлетку 1995 року Корпусу адмысловых адзінкаў, ствараліся па тэрытарыяльным прынцыпе^[131].

Важным орґанам, што каардынавала дзейнасьць Міністэрства абароны й вайсковых часткаў, была Вярхоўная рада абароны. Яна складалася з прэзыдэнта, прэм’ер-міністра, міністра абароны, міністра ўнутраных справаў ды камандавалага арміяю. Вярхоўная рада абароны абвяшчала вайсковае становішча, кіравала абаронаю ў выпадку пагрозы, мабілізацыяю арміі й яе баявымі апэрацыямі і г. д.^[126].

Пасьля зьнішчэньня Краіны ў 1995 годзе значная частка ўзбраеньня РСК была эвакуяваная на тэрыторыю Рэспублікі Сэрбскае й перададзеная яе арміі. Там жа засталася служыць частка краінскіх жаўнераў. Апошні ацалелы 11-ы Ўсходнеславонскі корпус РСК быў папоўнены ўвосень 1995 року й атрымаў узбраеньне з ХРЮ. Пасьля Эрдуцкае дамовы ён быў распушчаны 21 чэрвеня 1996 року^[127], ўзбраеньне было перададзенае югаслаўскай арміі^[132].

Эканоміка рэдагаваць

Глядзіце таксама: Дынар Рэспублікі Сэрбскай Краіны

Паводле меркаваньня шэрагу дасьледчыкаў, у сацыялістычны пэрыяд тэрыторыі, што ўвайшлі ў склад РСК, былі разьвітыя значна менш, чым тэрыторыі астатняе Харватыі^[133]. Была менш разьвітая інфраструктура, турыстычны патэнцыял быў значна менш, як і абыймо інвэстыцыяў. Да вайны шмат аб’ектаў прамысловасьці ў краінскіх местах былі часткаю вытворчых комплексаў, што месьціліся ў Харватыі або ў Босьніі й Герцаґавіне. Баявыя дзеяньні нанесьлі значнае пашкоджаньне інфраструктуры РСК, перапынілі шматлікія вытворчыя й гандлёвыя сувязі. Моцна пацярпеў і жылы фонд. Увядзеньне санкцыяў супраць Югаславіі адбілася і на становішчы РСК, пагоршыўшы й без таго складаную эканамічную сытуацыю^[134].

Пры стварэньні асабістае дзяржавы краінскія ўлады лічылі, што змогуць наладзіць эканоміку шляхам цеснага супрацоўніцтва з Югаславіяю й басьнійскімі сэрбамі^[134]. Аднак дапамога з боку Бялграду ўскладнялася міжнароднымі санкцыямі. Тым ня менш, эканоміка ў Краіне працягвала функцыянаваць і ў пэрыяд баявых дзеяньняў^[135].

У 1992 годзе кіраўніцтва прыняла рашэньне падтрымліваць прадпрыемствы, што да вайны былі ў грамадзкім валоданьні, бо яны сутыкаліся з найбольшымі цяжкасьцямі. Была прынятая свая валюта — дынар Рэспублікі Сэрбскай Краіны, аднак ва ўмовах значнае інфляцыі ён стала абяскоштваўся. У 1993 годзе пачалася гіпэрінфляцыя, што зрабіла немагчымым прыняцьце рэспубліканскага бюджэту. У пачатку 1994 року ў Хаўруснай Рэспубліцы Югаславіі быў уведзены новы дынар, прывязаны да немецкай марцы па курсе 1:1. Ён быў прыняты як адзіная валюта ў Сэрбскай Краіне й Рэспубліцы Сэрбскай, і ў выніку гіпэрінфляцыя была спыненая. Новая ўлада пад кіраўніцтвам Барыслава Мікеліча прыняла бюджэт і пачало абнаўленьне эканомікі^[134].

Шматлікія прадпрыемствы РСК спрабавалі пераарыентавацца на рынкі збыту ў Сэрбіі й Рэспубліцы Сэрбскай, што ўдалося толькі збольшага. У 1994 годзе была распрацаваная праґрама стабілізацыі эканомікі й фінансаў. Функцыянаваньне манэтарнае сыстэмы й банкаў цалкам залежала ад Бялграду^[135]. Актыўна ўжываліся сельскагаспадарчыя ўгодзьдзі плошчаю ў 700 000 гектараў. Аднак праз брак паліва для тэхнікі й недастатковага фінансаваньня сельская гаспадарка ў РСК дэманстравала невысокую эфэктыўнасьць. У асобнасьці, у 1994 годзе ва Ўсходняй Славоніі для засеву былі падрыхватаныя 45% угодзьдзяў, аднак у выніку ўраджай сабралі толькі з 30%^[136]. Актыўна ўжываўся й лясны фонд плошчаю ў 540 000 гектараў з шторочным прыростам абыйма ў 1 500 000 кубамэтраў. Пры тым у СМІ неаднаразова сьцьвярджалася, што вырубка лясоў у тый жа Ўсходняй Славоніі адбывалася без рэґуляваньня й плянаваньня. У гэтым рэґіёне здабывалася й нафта, аднак у недастатковых абшарах для пакрыцьця дэфіцыту паліва^[137]. Дабытая ў Краіне нафта адсылалася на перапрацоўку на НПЗ у Панчава ў Югаславіі. Потым яно рэалізоўвалася на тэрыторыі РСК. Пры тым частка паліва выдзялялася на патрэбы арміі й МУС^[138].

Культура й асьвета рэдагаваць

Першыя меры па стварэньні незалежнае ад Заґрэбу сыстэмы асьветы былі зробленыя ў верасьні 1990 року, калі была заснаваная Культурна-асьветніцкая рада Паўночнае Далмацыі й Лікі. У сакавіку 1991 року было створанае Міністэрства адукацыі, што месьцілася ў Кніне зь лякальнымі аддзяленьнямі ў местах Белы Манастыр і Тапуска (створанае некалькі пазьней). Міністэрства ўзначаліў Душан Баджа, прафэсар з Абровацу. З пачаткам баявых дзеяў асьветніцкі працэс неадначасова спыняўся. Пэрыядычна абстрэлам ды зьнішчэньню падвяргаліся і самі школы.

У чэрвені 1993 року краінскі ўрад пастанавіў заснаваць Унівэрсытэт імя Ніколы Тэслы з рэктаратам ў Кніне. У ягоных рамках былі створаныя чатыры факультэты^[139]:

• Філязоўскі (Пэтрыня)
• Сельскагаспадарчы (Белы Манастыр)
• Палітэхнічны (Кнін)
• Грамадзкіх навукаў (Кнін)

Значную дапамогу ўнівэрсытэту аказалі выкладчыкі з Сэрбіі й Рэспублікі Сэрбскае^[139].

У школах РСК вывучаліся наступныя прадметы: сэрбская мова ды літаратура, гісторыя, ґеаґрафія, музыкальнае ды выяўленчае мастацтва, прырода ды грамадзтва, рэліґійная асьвета. Падручнікі рыхтаваў Істрытут падручнікаў Рэспублікі Сэрбіі. Таксама з Сэрбіі паступала гуманітарная дапамога як асобным вучням, так і цэлым школам. Дзеці загінулых жаўнераў атрымлівалі падручнікі ў дарунак. Значную дапамогу сыстэме адукацыі РСК акрамя Сэрбіі таксама аказвалі Грэцыя й Расея^[140].

Улетку 1993 року ў Краіне была заснаваная Нацыянальная бібліятэка, фондам якой аказала дапамогу Сэрбская акадэмія навукаў і мастацтваў. 16 чэрвеня быў створаны Сэрбскі народны тэатар у Кніне. Ягоны ансамбль прыняў удзел у сумесных фэстывалях у местах Краіны з тэатральнымі калектывамі з Рэспублікі Сэрбскае й Югаславіі. Некалькі пазьней у Кніне быў заснаваны дакумэнтальны цэнтар «Крајина-филм»^[139]. Шматлікія культурныя мерапрыемствы праводзіліся ў Дамах Сэрбскага Войска Краіны, у асобнасьці ў Кніне, Бэнкавацы, Пэтрыне, Ґліне й Белым Манастыры. Таксама іх арґанізоўвалі культурныя супольнасьці^[141]. Апроч таго, у Краіне прадпрымаліся пэўныя меры па арґанізацыі работы музэяў. У асноўным музэі функцыянавалі ў Кніне (Кнінская цьвердзь), Бэнкавацы, на Пэтрова Ґары, ў Топуска, Вукавары й Белым Манастыры^[141].

У РСК ажыцьцяўлялі вяшчаньне «Дзяржаўнае радыё й далябачаньне», а таксама радыёстанцыі ў Бэнкавацы, Кніне, Ґрачаніцы, Корэніцы, Слуне, Врґінмосьце, Пэтрыне, Окучанах, Вукавары, Бораве Сэле, Міркаўцах і Белым Манастыры. У канцы 1993 року для падтрымкі перадвыбарчае кампаніі Мілана Мартыча пры падтрымцы СРЮ пачало вяшчаньне «Далябачаньне на Плітвіцах»^[141].

Пасьля зьнішчэньня РСК у жніўні 1995 року шматлікія вучні й студэнты працягнулі навучаньне ў Сэрбіі. Увосень 1995 року ў сэрбскія адукацыйныя ўстановы зь сем’яў уцекачоў з РСК былі запісаныя 15 900 вучняў асноўных школ, 6 100 вучняў сярэдніх школ ды 1 890 студэнтаў^[142].

Ахова здароўя рэдагаваць

Да пачатку вайны ахова здароўя на тэрыторыі будучае РСК было інтэґраванае ў сыстэму аховы здароўя СР Харватыі. Яно ўлучала ў сябе 9 лякарняў (у Кніне, Бэнкавацы, Абровацы, Ґрачацы, Карэніцы, Доньі Лапцы, Двор на Ўне, Костайніцые, Врґінмосьце й Войнічы) ды тры мэдычных цэнтры (у Кніне, Ґліне й Пэтрыне). У сярэднем на аднаго лекара прыходзілася 1412 мяшканцаў. Менш за ўсё гэты паказьнік быў у Кніне — 532 чалавекі, у той час як у Войнічы ён складаў 2233 чалавека. На тысячу чалавек было 4,53 лякарныя койкі^[143].

Пасьля пачатку баявых дзеяў у 1991 годзе сыстэму аховы здароўя на тэрыторыі САВ Краіны рэфармавалі ў напрамку аўтаномнасьці й узаемадзеі з мэдычнымі службамі Босьніі й Герцаґавіны ды Хаўруснай Рэспублікі Югаславія. Увосень 1991 року было створана два рэґіянальных мэдычных цэнтры: У Кніне — адказны за Далмацыю й Ліку — і ў Ґліне, адказны за Кордун ды Банію. Значная ўвага была зьвернутая й на аказаньне мэдычнае дапамогі ўцекачам з тэрыторыяў пад кантролем харвацкае ґвардыі ды МУС, якіх налічвалася ля 100 000 чалавек. Цягам усяго канфлікту значную дапамогу лекарам з РСК аказвала Вайскова-Мэдычная Акадэмія зь Бялграду й разнастайныя гуманітарныя арґанізацыі, а таксама Сэрбская праваслаўная царква^[144].

Спорт рэдагаваць

Першыя меры па розьвітку спорту ў РСК былі прынятыя 28 верасьня 1992 року, калі быў зацьверджаны Закон пра фізычную культуру. Пасьля гэтага пачалі стварацца розныя зьвязы, у тым ліку футбольны ў Србе, баскетбольны ў Кніне, валейбольны ў Вукавары, гандбольны ў Белы Манастыры, шахавы ў Борава Насельлі і г. д. 11 лютага 1995 у Бэнкавацы быў заснаваны Алімпійскі камітэт РСК. Супраца Сэрбскае Краіны, Рэспубліка Сэрбскае й Сэрбіі ў вобласьці спорту была пасьпяховаю. Першыя крокі да супрацы адбыліся дзякуючы Міністэрству спорту Хаўруснае Рэспублікі Югаславіі, Югаслаўскаму алімпійскаму камітэту, Факутэту фізычнага выхаваньня і іншых установаў у Бялградзе і аналяґічных з Рэспублікі Сэрбскай, з Палы й з Баня-Лукі. Таксама ў Краіне ў пэрыяд з 1992 па 1995 рок існавала папулярная футбольная ліґа, найпапулярнейшым клюбам якое была «Дынара» з Кніну^[145]. Збольшага, большасьць спартовых мерапрыемстваў праходзілі ў Кніне й Вукавары. У РСК існавалі шматлікія жаночыя каманды. Напрыклад, былі шэсьць баскетбольных камандаў, названых па імёнах местаў, дзе яны былі заснаваныя. Зь іх найбольшых вынікаў дабілася каманда з Кніну^[145]. Палітычная пазыцыя Сэрбскае Краіны адлюстравалася на яе спартовым жыцьці на міжнародным узроўні, што значыла блякаду ва ўсіх адносінах.

Спартовыя актыўнасьці праводзіліся цягам усяго ваеннага пэрыяду. Спартоўцы з РСК прымалі ўдзел у першынствах Арміі Рэспублікі Сэрбскай па зімовых відах спорту, якое прайшло на Яхарыне. Каратысты з Пэтрыні ўдзельнічалі ў чэмпіянаце Югаславіі па каратэ. Былі арґанізаваныя некалькі маратонскіх гонкаў, найбольш вядомаю зь якіх ё гонка па шляху Баня-Лука — Кнін даўжынёю 320 км^[146].

Пэрыядычна праводзіліся спаборніцтвы між камандамі з РСК і Рэспублікі Сэрбскай. У прыватнасьці, 22 траўня 1993 року, арґанізаваны Галоўным штабам Сэрбскага Войска Краіны, на стадыёне Спартовага цэнтру ў Кніне адбыўся сяброўскі футбольны матч між Сэрбскім Войскам Краіны і Войскам Рэспублікі Сэрбскае. Матч глядзелі некалькі тысяч гледачоў, у тым ліку Джорджэ Б’егавіч, старшыня ўраду Сэрбскае Краіны, і ґенэрал Мілэ Новакавіч, камандоўца Сэрбскага Войска Краіны, з паплечнікамі. Футбалісты абодвух камандаў выйшлі на поле з усіх краёў сваіх дзяржаваў^[141].

Большасьць грамадзяняў Сэрбскае Краіны вызнавалі праваслаўе. Тэрыторыя РСК знаходзілася пад юрысдыкцыяю Сэрбскае праваслаўнае царквы. На тэрыторыі Краіны існавалі Заґрэбска-Люблянская мітраполія, Горнакарлавацкая япархія (Карлавац), Славонская япархія (Пакрац), Асіецкапольска-баранская япархія (Даль), Далмацінская япархія (Шыбэнік). У краіне знаходзіліся сэрбскія праваслаўныя храмы і манастыры. Найбольш буйнымі, старажытнымі і вядомымі былі манастыры Драгавіч, Гомір’е, Крка, Крупа і Лэпавіна. Падчас баявых дзеяньняў многія сэрбскія цэрквы былі разбураныя або значна пашкоджаныя. Такім чынам у 1993 годзе харвацкія войскі разбурылі сабор Сьвятога Мікалая і рэзыдэнцыю Горнакарлавацкае япархіі. Усяго ў 1990—1995 роках было разбурана 78 праваслаўных цэркваў^[147], 96 царкоўных будынкаў, 10 могілак, адна патрыяршая рызьніца, царкоўны музэй, дзьве царкоўных бібліятэкі і два архівы^[148]. 94 царквы і 4 манастыры былі разрабаваныя^[148].

Харвацкая меншасьць вызнавала каталіцтва. Многія каталіцкія цэрквы былі таксама цалкам ці часткова разбураныя падчас баявых дзеяньняў. Падчас масавых забойстваў у Ловасе^[149], Шырока-Куле і Вочыне^[150] сэрбскія паравайсковыя фармаваньні часткова ці цалкам разбурылі каталіцкія храмы ў гэтых населеных пунктах.

Сэрбскія й харвацкія рэліґійныя дзяячы актыўна ўдзельнічалі ў міратворчай дзейнасьці падчас вайны. У 1991 годзе мітрапаліт Заґрэбскі і Люблянскі Ёван арґанізоўваў сустрэчы Сэрбскага патрыярха Паўла і каталіцкага кардынала Франі Кухарыча. Ён таксама арґанізаваў сустрэчу патрыярха Паўла і прэзыдэнта Харватыі Франі Туджмана.

Падчас вайны ў Харватыі была разбураная вялікая колькасьць праваслаўных і каталіцкіх храмаў. Патокі цекачоў (сэрбаў з Харватыі, харватаў з Босьніі й Герцаґавіны) прывялі да істотнай зьмены этна-канфэсійнай карціны.

Рэспубліка Сэрбская Краіна апісваецца як «квазідзяржава»^[151][152] ды «парадзяржава».^[153]

Леґальны статус рэдагаваць

Падчас яе існаваньня, утварэньне не атрымала міжнароднага прызнаньня. На 29 ліпеня 1991, камісія Бадынтэра пастанавіла, што Югаславія была «у стане распаду» і што рэспублікі – улучаючы Харватыю – маюць быць прызнаныя незалежнымі дзяржавамі па запыце^[154][155]. Яны таксама надалі гэтым рэспублікам тэрытарыяльную цэласнасьць. Для большасьці краінаў свету гэта стала прычынаю прызнаньня Харватыі, аднак Сэрбія не прыняла выснову камісіі і прызнала Харватыю толькі пасьля дзеяў харвацкіх войскаў (Апэрацыя «Бура» ды Апэрацыя «Маланка») і Дэйтанскіх пагадненьняў.

On 20 November 1991 Пітэр Карынґот спытаў камісію Бадынтэра: «Ці сэрбскае насельніцтва ў Харватыі і Босьніі і Герцаґавіне, як адзін з канстытуцыйных дзяржаваўтвараючых народаў Югаславіі, мае правы на нацыянальнае самавызначэньне?» Камісія пастанавіла 11 студзеня 1992 «што сэрбскае насельніцтва ў Босьніі і Герцаґавіне і Харватыі мае ўсе правы, што тычацца нацыянальных меншасьцяў ды этнічных ґрупаў[...]» і «што рэспублікі мусяць надаць чальцам гэтых меншасьцяў і этнічным ґрупам усе правы чалавека і фундамэнтальныя свабоды прызнаныя міжнародным правам, улучаючы, дзе дарэчы, права абіраць іх нацыянальнасьць»^[156].

Падтрымка й фінансаваньне рэдагаваць

Мілан Бабіч, колішні прэзыдэнт Сэрбскае Краіны, сьведчыў Міжнароднаму трыбуналу па былой Югаславіі, што Краіна атрымлівала зброю ад сэрбскага ўраду Слабадана Мілошавіча, і што Краіна была эканамічна і фінансава залежная ад Сэрбіі^[157]. Бабіч сьведчыў, што Мілошавіч дэ-факта меў кантроль над control over both the Войскам Сэрбскае Краіны і Югаслаўскаю народнаю арміяю (ЮНА) падчас баявых дзеяў у Краіне ўжываючы альтэрнатыўны ланцуг камандаваньня праз сэрбскую паліцыю.

Асноўны артыкул: Урад Рэспублікі Сэрбскай Краіны ў выгнаньні

У наш час існуе Ўрад Рэспублікі Сэрбскай Краіны ў выгнаньні. Дзеючым старшынём ураду Сэрбскай Краіны ў выгнаньні ёсьць Мілан Марціч.

Дзейнасьць ураду Сэрбскае Краіны ў выгнаньні была адноўленая ў 2005 годзе.

Падчас сустрэчы ў Бялградзе колішнія ўрадоўцы абвясьцілі сябе законным працягам ураду Рэспублікі Сэрбскае Краіны і абвясьцілі пра аднаўленьне РСК на ґрунце пляну З-4. Былі абвешчаныя парлямэнцкія выбары а таксама зацьверджана, што самаабвешчаная краіна называцьмецца «Рэспубліка Сэрба-Краіна». Прэм’ер-міністрам ураду ў выгнаньні, ў які ўвайшлі 6 міністраў, стаў Міларад Буха, прадстаўнік Сэрбскае радыкальнае партыі. Чальцы ўраду ў выгнаньні заявілі, што яны маюць намер дамагацца стварэньня пляну на ґрунце пляну З-4 і іх канчатковаю мэтаю было абвешчана дамагчыся для сэрбаў «больш чым аўтаноміі, але менш чым незалежнасьці ў Харватыі»^[158].

Рашэньне было масава крытыкаванае, улучаючы вышэйшых сэрбскіх і харвацкіх ударавых асобаў і прадстаўнікоў сэрбскага насельніцтва ў Харватыі, якімі было заяўлена, што такая зьява пашкодзіць сэрбска-харвацкаму замірэньню і пагоршыць адносіны між суполкамі ў Харватыі. Было адзначана, што ўрад Рэспублікі Сэрбскае Краіны адхілілі ідэю пляну З-4, калі яна была першапачаткова прапанаваная. Рашэньне было таксама раскрытыванае некаторымі сэрбскімі нацыяналістамі, сьцьвярджаючы, што ўрад у выгнаньні мусіў быць створаны як мага хутчэй пасьля апэрацыі «Бура», а ня празь 10 рок.

У наш час сэрбы маюць 3 месцы ў харвацкім парлямэнце. Асноўнымі партыямі харвацкіх сэрбаў ёсьць: Незалежная дэмакратычная сэрбская партыя (СДСС), Сэрбская народная партыя (СНС). Прадстаўнікі СДСС займаюць усё 3 сэрбскія месцы ў харвацкім парлямэнце. Чалец СДСС Слабадан Узэлац зьяўляецца намесьнікам прэм’ер-міністра Харватыі. Таксама ў Харватыі існуюць: Партыя дунайскіх сэрбаў, Дэмакратычная сэрбская партыя, Новая сэрбская партыя^[159].

12 верасьня 2008 року скупшчына й урад Рэспублікі Сэрбскай Краіны ў выгнаньні прызналі незалежнасьць Абхазіі й Паўднёвае Асэтыі. У пастанове непрызнанае сэрбскае дзяржавы гаворыцца^[160]:

	Гэтыя дзьве новыя дзяржавы маюць такую ж гісторыю, як і гісторыя краінскіх сэрбаў — іх народы пражываюць на сваёй этнічнай і гістарычнай зямлі. Абхазія й Паўднёвая Асэтыя ня маюць ніякіх гістарычных і этнічных сувязяў з Грузіяю, гэтак жа, як і Краіна ня мае такой сувязі з Харватыяю — харвацкімі этнічнымі й гістарычнымі землямі ў Загор'і. Тэрыторыя Харватыі распасьціраецца толькі ад Заґрэбу і да італьянскай і славенскай межаў. Прызнаньне незалежнасьці будзе ўручаны прэзыдэнтам Абхазіі й Паўднёвай Асэтыі дыпляматычным шляхам і прадстаўлена на сэрбскай і расейскай мовах, з кароткім аглядам сучасных падзеяў у Краіне, Абхазіі й Асэтыі»

• Сэрбы ў Харватыі
• Гісторыя пошты і паштовых марак Сэрбскай Краіны
• Сэрбская партыя сацыялістаў
• Сэрбская аўтаномная вобласьць Заходняя Славонія

на расейскай мове

• Васильева, Нина, Гаврилов, Виктор. Балканский тупик ? Историческая судьба Югославии в XX веке. — Масква: Гея Итэрум, 2000. — ISBN 5855890635
• Алена Гуськова История югославского кризиса (1990-2000). — Масква: Русское право/Русский Национальный Фонд, 2001. — 720 с. — ISBN 5941910037
• Гуськова Е.Ю. Независимая Хорватия с независимыми сербами // Югославия в XX веке: очерки политической истории. — Масква: Индрик, 2011. — 888 с. — ISBN 9785916741216
• Руднева И.В. Сербский народ в Хорватии — национальное меньшинство ? // Национальные меньшинства в странах Центральной и Юго-Восточной Европы: исторический опыт и современное состояние. — М.: Институт славяноведения РАН, 2014. — 552 с. — ISBN 978-5-7576-0317-9
• Наши миротворцы на Балканах. — Москва: Индрик, 2007. — 360 с. — ISBN 5-85759-397-2
• Раннефеодальные государства на Балканах Vi-XII вв.. — Масква: Навука, 1985. — 364 с.

на сэрбскахарвацкай мове

• Главаш Душан Наша Крајина: ратни дневник 1990-1995. године. — Књига-комерц, 205. — 230 с. — ISBN 86-7712-081-5
• Дакић М. Српска Краjина: историjски темељи и настанак. — Книн: Искра, 1994. — 95 с. — ISBN 86-82393-01-8
• Дакић М. Крајина кроз вијекове: из историjе политичких, националних и људских права српског народа у Хрватскоj. — Београд: 2002.
• Новаковић Коста. Српска Краjина: (успони, падови уздизања). — Београд; Книн: Српско културно друштво Зора, 2009. — 602 с. — ISBN 978-86-83809-54-7
• Радуловиħ С. Судбина Краjине. — Београд: Дан Граф, 1996. — 189 с.
• Радослав И. Чубрило, Биљана Р. Ивковић, Душан Ђаковић, Јован Адамовић, Милан Ђ. Родић и др. Српска Крајина. — Београд: Матић, 2011. — 742 с.
• Република Српска Краjина: десет година послиjе / [уредник Вељко Ђурић Мишина]. — Београд: Добра Вольа, 2005. — 342 с. — ISBN 86-83905-04-7
• Република Српска Краjина: десет година послиjе. Књ. 2 / [уредник Вељко Ђурић Мишина]. — Београд: Добра Вольа, 2005. — 250 с. — ISBN 86-83905-05-5
• Чубрило Раде Успон и пад Крајине. — Београд: Друштво «Српска Крајина», 2002. — 250 с. — ISBN 86-82199-05-X
• Штрбац, Сава Рат и ријеч. — Бања Лука: Графид, 2011. — 190 с. — ISBN 9789993853749
• Sekulić, Milisav Knin je pao u Beogradu. — Nidda Verlag., 2000.
• Tarbuk Slobodan Rat na Baniji 1991-1995. — Srpsko Kulturno Društvo "Zora", 2009. — 441 p..
• Barić, Nikica. Srpska pobuna u Hrvatskoj 1990-1995. — Zagreb: Golden marketing. Tehnička knjiga, 2005.
• Davor Marjan Oluja. — Zagreb: Hrvatski memorijalno-dokumentacijski centar Domovinskog rata, 2007. — 445 p..
• Radelić Zdenko, Marijan Davor, Barić Nikica, Bing Albert, Živić Dražen Stvaranje hrvatske države i Domovinski rat. — Zagreb: Školska knjiga i Institut za povijest, 2006. — ISBN 953-0-60833-0

на анґельскай мове

• Nigel Thomas, Krunoslav Mikulan, Darko Pavlovic The Yugoslav Wars (1): Slovenia & Croatia 1991-95. — Oxford: Osprey publishing, 2006. — 64 p.. — ISBN 1-84176-963-0
• David C. Isby Balkan Battlegrounds: A Military History of the Yugoslav Conflict, 1990-1995. — Washington: Diane Publishing Company, 2003. — Т. 1. — 501 p.. — ISBN 978-0-7567-2930-1
• R. Craig Nation. War in the Balkans 1991-2002. — U.S. Army War College, 2003. — 388 p.. — ISBN 1-58487-134-2

• Krajinaforce — сайт сэрбаў-бежанцаў з РСК (сэрб.) Праверана 2013-02-09 г. Архіўная копія ад 2013-02-15 г.
• Сайт пра Сэрбскую Краіну (сэрб.) Праверана 2013-02-09 г. Архіўная копія ад 2013-02-15 г.
• Урад РСК у выгнаньні (сэрб.) Праверана 2013-02-09 г. Архіўная копія ад 2013-02-15 г.
• Krajina Serbs (анг.) Праверана 2013-02-09 г. Архіўная копія ад 2013-02-15 г.
• «Croatian» Serbs (Krajina Serbs) (анг.) Праверана 2013-02-09 г. Архіўная копія ад 2013-02-15 г.
• Krajina Pariz (сэрб.) Праверана 2013-02-09 г. Архіўная копія ад 2013-02-15 г.
• Дакументальны фільм пра Сэрбскую Краіну (сэрб.) Праверана 2013-02-09 г.