Granyén

Granyén ye situato a 332 metros d'altaria sobre o livel d'a mar sobre a planura monegrina, a o norte d'a Val d'Ebro, amán d'o río Flumen. Ye a 23 km de distancia de Uesca, a capital d'a suya provincia. A suya temperatura anual ye de 14,2 ºC y a suya precipitación anual ye de 580 mm.

O toponimo Granyén presenta a terminación -én, variant con imala d'a terminación toponimica -án, que deriva d'o sufixo latín -ANUS indicador de pertenencia. Gerhard Rohlfs y Joan Carles Membrado Tena lo interpretan a partir de GRANIANUS, formau a partir de l'antroponimo romano GRANIUS.^[2]

D'orichen romano, o toponimo Granyén remera a un terratenient dito Granius. Manimenos, a historia documentata d'a localidat no escomencipia dica 1104. Poco dimpués de que se producise a Reconquiesta d'a zona, Granyén estió designato puesto de realengo. Sancho Inyiguez, conoixito a vegadas como Sancio Eneconnes, o suyo primer sinyor, se nombra en os documentos d'a colección diplomatica de Pero I, estudiatos y publicatos por o profesor Antonio Ubieto.

En 1198, o rei Pero II d'Aragón cedió a o bispe Ricardo de Uesca o dreito de patronato sobre a Ilesia de Granyén. En 1258, Chaime I entregó a Blasco de Maza os castiellos y villas de Granyén y Robres, que posteriorment estioron entregatos como sinyorías de baronía a Pero I d'Ayerbe, tamién primer barón d'Ayerbe y Arnueso. O puesto de Granyén pasó enta la Corona Reyal en 1372 por voluntat expresa de Pero IV d'Aragón.

En o sieglo XVI a villa pasó a mans d'os poderosos duques de Villafermosa. D'ista epoca se conoix que Granyén heba uitanta casas, estando un puesto pertocant a l'archidiaconato de Sarrablo. En 1560, una visita ta la Ilesia de Granyén indicó que o retrablo mayor yera muito bueno, que heba un coro y cuatre campanas en a torre.

A postema enristió lo lugar en o sieglo XVIII, remanindo-ne libre nomás que una familia. En 1785, Granyén consiguió a categoría de villa, encara que, en 1792, continaba estando d'o Duque de Villafermosa. Cronicas d'a epoca refieren que a ilesia yera de construcción muito antiga y que enantaba retornada, ya que feba remango d'esboldregada. A o cabo d'o sieglo, en 1797, a villa contaba con 152 casas. En 1849, Granyén estió designato concello independient.^[1]

Durando a Guerra Civil Espanyola, entre 1936 y 1939, en Granyén se situó un hespital de campanya que estió lo primer d'os devantatos en Espanya por o Spanish Medical Aid Committee u SMAC en as suyas siglas en anglés. Aparixe cuaternato en un poema de Tom Wintringham titulato "Granien - British Medical Unit".^[3]

En 2011, o primer premio d'o Sorteyo Extraordinario de Nadal d'a Lotería Nacional d'Espanya, mas conoixito como "o Gordo", recutió integrament en Granyén.

En a primera lechislatura democratica y con a empenta de l'allora Concellero Municipal de Cultura y Fiestas Don Julián Jesús Castiella Hernández, s'enceta la busca de datos historicos sobre si en bella ocasión o concello de Granyén heba tenito escudo heraldico u bandera propia, pero ista busca resultó infructuosa.^[4]

Con l'asesoramiento de reconoixitos histodiadors tals como D. Antonio Durán, D. Federico Balaguer u D. Adolfo Castillo Genzor se realizó lo primer boceto, basau en os blasons d'as casas aristocraticas que de bella traza y a lo largo d'a suya historia heba tenito relación con a churisdicción granyenense: Casa Gurrea (sieglo XIV), Casa Torrellas (sieglo XV) y Ducau de Villafermosa (sieglo XVI), y lo signo identificativo d'a Sinyal Reyal.^[4]

Con ista emplantillada, se decide de fer una composición meyo partiu y trestallato, de traza que en o primer cuartel se coloca a insignia d'a Casa Torrellas, que seguntes García Ciprés, en os suyos estudios sobre linaches aragoneses, son en cuartel d'azur tres torres d'archent mal ordenatas (ye dicir, una entalto y dos abaixo); en o segundo cuartel, o d'a Casa Gurrea, en cuartel de gules (royo) bi ha dos lupos en palo y en pasants. En o tercer cuartel, aparixe a insignia d'a Sinyal Reyal. En o timbre apareix a Corona Reyal.^[4]

A bandera resulta estar en fundo azur en remeranza historica d'os pueblos celtas y con una randa cruzata d'archent como simbolo de paz y pureza.^[4]

Seguntes os datos publicatos por l'Instituto Nacional d'Estatistica l'1 de chinero de 2019, o numero actual d'habitants en Granyén yera 1762, nueu habitants mas que en l'anyo 2018. En o grafico siguient se puet veyer cuántos habitants ha tenito Granyén dende l'escomencipio d'o sieglo XX dica l'anyo 2019.^[5]

En o tocant a lo puesto de naiximiento d'a población granyenense, seguntes datos publicatos por l'Instituto Nacional d'Estatistica procedents d'o padrón municipal de 2018, o 22,70% (398) d'os habitants empadronatos en o Municipio de Granyén son naixitos en dito municipio, o 64,18% son emigratos enta Granyén dende diferents puestos d'Espanya, o 43,30% (759) dende atros municipios d'a provincia de Uesca, o 9,70% (170) dende atras provincias d'a comunidat d'Aragón, l'11,18% (196) dende atras comunidaz autonomas y o 13,12% (230) son emigratos enta Granyén dende atros países.^[5]

A mecanización d'o campo suposó l'albandono de l'aladro romano, d'o trillo, d'os permenadors abríos y d'os viellos ligadors^[6], que estioron esplazatos por potents trautors, pero también suposó un augmento d'a producción agricola.^[7]

Podérbanos afirmar que cuasi exclusivament o producto mas común en a comarca ye o cerial, treito d'as zonas de huerta de ribera y a suya hortalicia ta l'autoconsumo. O cerial clasico como lo trigo y l'hordio han dixato un amplo vuedo de cautivo ta lo roz.^[7]

Iste sector ye o que en os zaguers tiempos mas fuent de riqueza y desembolique ha experimentato, estando en istas anyadas o que millor se ye adaptato ta las nuevas corrients comercials. A enchegada d'os reganos chunto a la producción de ferraina ha ito estalbiando a dependencia exterior. A dedicación a ista actividat se circumscribiba mas que mas a explotacions familiars con a consiguient dependencia d'o marchant de redolín que se'n amanaba periodicament. Manimenos huei, gracias a las integracions, se ye consiguito que ixas explotacions, ya sigan de ciclo ubierto u zarrato, familiars u asociatas, se sigan convertitas en industrials, a on un mayorista va proporcionando lo necesario y lo integrato aporta o suyo treballo. A o mesmo tiempo, se ye chenerata en o mercato una requesta de bels productos como pollos, tocins, y profes a cunicultura con a fuga d'as dietas de carne baixa en colesterol y graixas.^[7]

O teixito industrial local en primeras d'o sieglo pasato, como en a mayoría d'os lugars de caracteristicas semblants ta Granyén, tenió una incipient florada con a plegada d'o ferrocarril. Dende as anyadas 50 d'o sieglo XX bi habioron muitas interpresas de gran envergadura que decidioron d'establir-se u mantener-ne de sucursals en Granyén como Leche Ram, Gránulos Diana, Almacenes Barluenga, Harinas Arnau, Precon S.A., Tragsa, Nivelcampo, Alvisa, Hormigones Grañén, Harinas Carmelina, Talleres Villafranca, Talleres Pamplona, Magdalenas Aldeana, entre atras.^[7] Sindembargo, zaguerament muitas d'istas interpresas u sucursals se zarroron, como ocurrió con a fabrica lactia de Leche Ram, que en os anyos 80, con una restructuración interpresarial se'n fue centralizando y zarró a suya fabrica en Granyén.^[8]

En o termín municipal de Granyén, en as zagueras anyadas, se ye intensificando lo sector servicios e, doncas, gran parti d'a población granyenense se dedica huei en día a lo sector servicios. Asinas, comercios, bars, restaurants, hotels y hostals, administración publica, bancos y caixas d'estalbios y un luengo etcetera de puestos de treballo se cheneran por a requesta de servicios.^[7]

O casco antigo de Granyén se sitúa sobre un suau tozal, a o piet d'a Ilesia parroquial y as restas de l'antigo castiello.

A Ilesia parroquial de Sant Chaime Apostol ye un templo d'o sieglo XVI a on se combinan elementos goticos y renaixentistas. Tien una planta de cruz latina con cabecera poligonal de tres panyos. O suyo interior acubilla un retablo renaixentista realizato por Pedro de Aponte y Cristóbal de Cardeñosa, datato en 1511, que decora l'altar mayor.

Chunto a lo nuclio urbano, ye o ronal d'a Ermita de Sant Chulián, que yera una modesta construcción d'una sola nau con un tellato de dos versants. Huei l'edificio ye practicament esboldregato, pero bi ha un prochecto ta fer una nueva ermita.

Tamién, o 7 de chinero de 2010, s'inauguró en Granyén o reloch solar mas gran d'Europa e, seguntes palabras d'a Consellera de Ciencia, Tecnolochía y Universidat d'o Gubierno d'Aragón d'allora, Pilar Ventura, "talment o mas gran d'o mundo". O reloch presenta una estructura d'acero de mas de sies metros de diametro y cuasi cinco toneladas de peso. Consta d'un aniello troquelato con a numeración que se reflectan en a parti d'o diedro, antimás de planchas en anglo, a on se sinyala la hora. Ista forma permite emplegar-lo ta explanicar a cheometría y os movimientos d'a Tierra, convertindo-se en un instrumento con una gran capacidat didactica y de divulgación cientifica. O reloch se financió con fundos d'o Plan E y se realizó con a ideya de que se converta en un elemento emblematico d'a localidat de Granyén.^[9]

Antimás d'as numerosas aus que sulcan os cielos de Granyén, como os gurrions, volandrinas, falcetz, cardelinas, picarazas u cornellas, entre atras... destacan as rapinyaderas como alicas y gabilans y carnuceras como os vueitres.^[10]

Pero sobre tot resaltan as cigüenyas, ya que istas son presents en os cinco nuclios urbanos que conforman o municipio:^[10]

• En Granyén en podemos alufrar de numerosas parellas que han instalatos os suyos niedos en a torre y teitamen d'a ilesia parroquial de Sant Chaime Apostol, tamién bi ha un niedo localizato en a inclinata torre d'a tellería, antimás d'a-saber-los niedos ixemenatos situatos en pilonas u en os tarraus d'as cías interpresarials. Actualment, se ye realizato lo montache en as immediacions d'a denominata Cruceta d'una gran torre que pretende d'estar cubillar ta os muitos niedos que son proliferando en Granyén ta que istas aus no esferren o teitamen d'a ilesia.^[10]
• En Callén, as cigüenyas son instalatas en un tarabidau artificial dencima d'o turrullón que se localiza en pleno casco urbano, a on dominan visualment tota la plana que circumda ista localidat, antimás de dar una imachen propia y inconfundible de Callén.^[10]
• Tamién en trobamos bellas nidificacions en pleno casco urbano de Montesusín, tanto en a torre y teitamen d'a ilesia d'a Mercé como en os abetz d'a Plaza d'Espanya, en a torre de transformación electrica y en os arbols d'o Colechio Rural Arroclato la Sabina.^[10]
• En Curbe, o niedo d'as cigüenyas ye situato en a escardalenca torre d'a ilesia parroquial de Santa Teresa.^[10]
• En Fraella, podemos trobar o niedo d'as cigüenyas sobre o campanal d'a ilesia romanica de Sant Nicolau de Bari.^[10]

Por atro costato, as especies cinecheticas por antonomasia d'o municipio, abundants antigament, son a perdiz, a cotorniz y a liebre.^[10]

Entre as especies que pueblan o río Flumen, destacan o barbo, a carpa, a perca, o lucio, a madrilla y o cangrillo de río, que ye en periglo d'extinción por l'acción d'especies predaderas como lo cangrillo americano.^[10]

Entre os fillos ilustres de Granyén destacan o churista Felipe Marco y Oto (1641), o teologo y archidiacono d'a Catedral de Chaca Nicolás de Altabas, o relichioso d'a Inclita Orden de Malta Frai Pedro Carreras y Millera y o pintor Blasco de Grañén.^[1]

• O 7 de chinero se commemora la festividat de Sant Chulián, fiesta chicota de Granyén.
• O Día d'os Hombres u d'a Comunión Pascual se celebra o domingo siguient de Pascua, fiesta que teneba una gran tradición en o pasato y que se ye recuperata recientment.
• A fiesta mayor de Granyén tien puesto o 25 de chulio en honor a Sant Chaime Apostol, patrón d'a localidat. A fiesta escomencipia con o chupinazo dende o balcón d'o concello y posterior cabalgata d'as carrozas. Uno d'os actos mas tradicionals ye "a corrida d'o Pollo", dita "Memorial Valentín Rodellar" en honor a uno d'os millors corredors d'Aragón.

• O futbol ye representato por o Club Deportivo Grañén.

Granyén ye achirmanato con Capvèrn, una comuna occitana en o departamento francés d'Altos Pireneus.^[16]

• Linia 200 d'Adif.
  • Estación de Granyén.