Вилояти мухтор

Пас аз Инқилоби октябр дар қаламрави РСФСР (ва баъдтар — СССР) вилоятҳои худмухтор (ВМ/ВА) аз қаламравҳое пайдо шуданд, ки аҳолии онҳо ғайрирус мебошанд (дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ — аҳолии ғайрититулӣ). Дар аввал АО дар якҷоягӣ бо губернияҳо, областҳо, ҷумҳуриҳо (ҶМШС/РАСС) воҳидҳои мустақил буданд, пас онҳо дар якҷоягӣ бо губернияҳо ба қаламравҳо (крайҳо) муттаҳид карда шуданд. Баъдан, аксарияти ВМ ба ҷумҳурӣ табдил дода шуданд ва моҳи декабри соли 1936 онҳо дубора воҳидҳои мустақил шуданд.

Бо тартиби хронологӣ дар қаламрави РСФСР вилоятҳои мухтори зерин ташкил карда шуданд:

• ВМ Олмонҳои Волга (1918), аз соли 1923 - ҶМШС Олмони Волга
• ВМ Вотска (1920), аз 1932 - ВМ Удмуртия, аз декабри 1936 - ҶМШС Удмуртия
• ВМ Қалмик (1920, 1957), аз соли 1935 -ҶМШС Калмик (соли 1943 барҳам дода шудааст), аз соли 1958 - ҶМШС Калмикия.
• Коммунаи кории Карелия (1920), аз соли 1923 - ВМШС Карелия
• ВМ Мари (1920), аз декабри 1936 - ҶМШС Мари
• ВМ Чуваш (1920), аз соли 1925 - Ҷумҳурии Автономии Советии Сотсилистии Чувашия
• ВМ Бурят-Муғулистон (1921), аз соли 1923 бо ВМ Муғулистон-Бурят дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд
• ВМ Қабардиния (1921), аз соли 1922 бо Округи Балкар ба ноҳияи Мухтори Кабардину Балкар ҳамроҳ шуд
• ВМ Коми (Зирян) (1921), аз декабри 1936 — ҶШС Коми
• ВМ Муғулистон-Бурят (1921), аз соли 1923 бо ВМ Бурят-Муғул дар Ҷумҳурии Автономии Советии Бурят-Муғул ҳамроҳ шуд
• ВМ Адигея (Черкесия) (1922), моҳи аввал ВМ Черкесия (Адигей) номида шуд, соли 1928 он ба ВМ Адигея (то соли 1990 — як қисми қаламрави Краснодар) номгузорӣ шуд
• ВМ Кабардину Балкар (1922), аз моҳи декабри 1936 - ҶАШС Қабардино-Балқар
• ВМ Карачаево (1922), дар соли 1926 ба ВМ Карачаев ва ВМ Черкесск (аз соли 1928 - ВМ Черкес) тақсим карда шуд, дар соли 1943 ВМ Карачаевская барҳам дода шуд, дар соли 1957 қаламрави ВМ Собиқ Карачаев буд. ба ВМ Черкес илова карда шуд ва ВМ Черкес ба ВМ Карачай-Черкес (то соли 1990 - як қисми қаламрави Ставропол ) номгузорӣ шуд
• ВМ Ойрат (1922), аз 1932 - ВМ Ойрот, аз соли 1948 - ВМ Горно-Олтой (то соли 1990 — як қисми қаламрави Олтой)
• ВМ Чечен (1922), соли 1934 бо ВМ Ингуш ба ВМ Чечену Ингуш ҳамроҳ шуд
• ВМ Ингуш (1924), соли 1934 бо ВМ Чеченистон ба ноҳияи Мухтори Чечен-Ингуш ҳамроҳ шуд.
• ВМ Қара-Қирғиз (1924), аз соли 1925 - ВМ Қирғизистон, аз соли 1926 - ҶМШС Қирғизистон, аз декабри соли 1936 - ҶШС Қирғизистон
• ВМ Осетияи Шимолӣ (1924), аз моҳи декабри 1936 - ҶМШС Осетияи Шимолӣ
• ҶМШС Қарақалпоқистон (1925), то соли 1930 - як қисми АССР Қазоқистон, аз соли 1932 - АССР Қарақалпоқ дар ҳайати РСФСР, аз моҳи декабри 1936 - ҶАШС Қарақалпоқ дар ҳайати ҶШС Узбакистон
• ВМ Мордва (1930), аз декабри 1934 - ҶМШС Мордва
• ВМ Хакасия (1930) (то соли 1990 —як қисми қаламрави Красноярск )
• ВМ Яҳудӣ (1934) (то соли 1990 — дар қаламрави Хабаровск)
• ВМ Чечен-Ингуш (1934), аз моҳи декабри 1936 - ҶМШС Чечен-Ингуш
• Округи Мухтори Тува (1944, дар қаламрави замимашуда), аз октябри 1961 - ҶМШС Тува

Дар баъзе ҷумҳуриҳои иттифоқӣ вилоятҳои мухтор низ ташкил мешуданд: дар ҶШС Гурҷистон ВМ Осетияи Ҷанубӣ (1922), дар РСС Озарбойҷон - ВМ Кӯҳистони Қарабоғ (1923) ва дар ҶШС Тоҷикистон (дарвоқеъ), дар ҶМШС Тоҷикистони ҶШС Узбекистон ) - ВМ Бадахшон (1925).

Ҳамин тариқ, то соли 1990 дар СССР ҳашт вилояти мухтор мавҷуд буд: 5 дар қаламрави РСФСР ва 3 минтақа дар ҷумҳуриҳои иттифоқӣ.

15 декабри соли 1990 вилоятҳои мухтор дар РСФСР аз қаламравҳо ба сохторҳои мустақил бозпас дода шуданд ва 16 майи 1992 онҳо мақоми ҷумҳуриро гирифтанд (ба истиснои ВМ Яҳудиён).

Дар қаламрави собиқ СССР танҳо ВМ Кӯҳистони Бадахшон Ҷумҳурии Тоҷикистон боқӣ мондааст.

Дар Гурҷистон ва Озарбойҷон ВМ-ҳо расман барҳам дода шуданд. Аммо, ин ҷараёни рӯйдодҳо боиси эътирози сокинони собиқ ВМ гардид, ки дар ниҳоят ба муноқишаҳои мусаллаҳона мубаддал гаштанд ва боиси аз даст рафтани назорати як қисми қаламравҳои онҳо гардиданд. Дар қаламрави собиқ ВМ давлатҳои мустақили Ҷумҳурии Осетияи Ҷанубӣ ва Ҷумҳурии Қарабоғи Кӯҳӣ ташкил карда шуданд.