Интэриниэт
Интэриниэт (ааҥл. Internet, ол эбэтэр Interconnected Networks) диэн көмпүүтэрдэр бэйэ бэйэлэрин кытта холбоммут бүтүн аан дойдутааҕы ситимнэрэ. IP (Internet Protocol Suite) боротокуолу уонна data пакеттары туһанар. Интэриниэт ситимэ мөлүйүөнүнэн ахсааннаах ситимнэһиилэртэн турар. Ол ситимнэр (дьиэ уонна дьон-сэргэ, университет, бизнес уонна дьаhалта гиэннэрэ) бэйэ бэйэлэрин икки ардыларыгар араас технологияларынан холбоноллор: алтан уонна оптоволокно кабеля, кабеля суох уо.д.а.
Интэриниэт устуоруйата уларыт
Интэриниэт бастаан 1969 сыллаахха алтынньы 29 күнүгэр баар буолбута диэн ааҕыллар. Бу күн Стэнфорд чинчийэр үстүтүүтүгэр уонна Калифорния университетыгар турар көмпүүтэрдэр ыккардыларыгар ситими олохтообуттара. Биллэн турар бу иннинэ, да кэннинэ да уһун сыллар усталарыгар араас таһымнаах саҥа тэриллэр уонна технологиялар айыллыбыттара. Онон интэриниэт устуоруйатын XX үйэ 50-60-с сылларыттан ааҕар дьон эмиэ бааллар. 1957 сыллаахха АХШ байыаннайдара маннык ситими олохтооһун туһатын өйдөөннөр учуонайдарга сорук туруорбуттара. Онон 1969 сыл бүтүөр дылы 4 чинчийэр тэрилтэ бу ситиминэн холбоммута. Ситим ARPANET диэн ааттаммыта.
1971 сыллаахха электроннай почтаны ыытар бастакы бырагыраама айыллыбыта.
1973 сыллаахха Атлантика аннынааҕы каабель нөҥүө АХШ тэрилтэлэрин кытта Великобритания уонна Норвегия көмпүүтэрдэрэ холбоммуттара. Бу кэмтэн ыла ситим дойдулар ыккардыларынааҕы буолбута.
Ситимнэһии тэнийэн истэҕин аайы араас боротокуоллар баар буолан испиттэрэ, бу көмпүүтэрдэр ыккардыларыгар информацияны атастаһыыны атахтыыр этэ. Онон 1983 сыл тохсунньу 1 күнүттэн TCP/IP диэн соҕотох боротокуол ылыныллыбыта. Бу сылга ARPANET ситим Internet диэн тиэрмини бэйэтигэр сыһыаран тутар буолбута.
1984 сыллаахха домен-ааттар тиһиликтэрин айбыттара (англ. Domain Name System, DNS).
Ол сылга ARPANET конкурена – NSFNet (англ. National Science Foundation Network) баар буолбута. Бу ситим элбэх кыра ситими холбообута уонна аһарар кыаҕа конкуреныттан быдан үрдүк этэ. Интернет диэн аат кинини кытта ситимнэнэр буолбута.
1988 сыллаахха тиэкиһи тута биэрэр боротокуол баар буолбута - Internet Relay Chat (IRC), онон интэриниэккэ "тутуһан олорон" кэпсэтэр кыах үөскээбитэ.
1989 сыллаахха Британия аатырбыт информатик учуонайа Тим Бернерс-Ли Аан дойду ситимин кэнсиэпсийэтин киһи-аймах болҕомтотугар таһаарар. Ол кэннэ икки сыл иһигэр HTTP боротокуолу, HTML разметканы уонна URI идентификатордары айар. Ол курдук 1990 сыл сэтинньи 12 күнүгэр гипертекстовай диаграммалар тиһиликтэрин туһунан этиилэрин бэчээттиир, уонна киниэхэ аат биэрэр — World Wide Web.
1990 сыллаахха ARPANET хотторон, суох буолар. Эмиэ бу сыл интэриниэккэ төлөпүөн көмөтүнэн аан бастаан киирии буолар (Dialup access – «дозвон»).
1991 сыллаахха Аан дойдутааҕы интэриниэт ситимҥэ ким баҕарар киирэр кыахтанар.
1993 сыл (сорох источникка 1994 сыл саҕаланыытыгар дэнэр) – NCSA Mosaic диэн аатырбыт браузер тахсар. Интэриниэт түргэнник тарҕанан барар.
1995 сыллаахха сетевой трафигы наардааһыны ситим-провайдердар бэйэлэригэр ылыналлар, оттон NSFNet көмпүүтэрдэрэ чинчийэр эрэ үлэлэнэн дьарыктанар буолаллар.
Ол сыл Аан дойдутааҕы ситим Консорциума (W3C) олохтонор, кини соруга - ситим стандаартарын оҥоруу.
1996 сыллаахтан Аан дойдутааҕы ситим (WWW) "интэриниэт" диэн өйдөбүлү толору кэриэтэ солбуйар буолар уонна билэни атастаһар FTP боротокуолу трафигынан куоһарар. 1998 сыл балаҕан ыйын 18 күнүгэр — доменнары салайар аналлаах ICANN диэн кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэ баар буолар.
Интэриниэт тиэрминнэрэ: Нуучча тыла - Саха тыла - Кырым тыла- Түүрк тыла Кыска Сөздүгү уларыт
| Нуучча тыла (Русский) | Саха тыла | Qırımça (Кырыым тыла) | Türkçe(Түрк тыла) |
| страница | сирэй (sirey) | saife (саифе) | sayfa |
| ссылка | сигэ (sige) | bağlantı (багъланты) | bağlantı |
| кнопка | тимэх (timex) | dögme (дёгме) | düğme |
| нажать (на кнопку), щёлкнуть (мышкой) | баттаа (battaa) | basmaq (басмакъ) | tıklamak |
| сделать двойной щелчок | хос баттаа (xos battaa) | çift basmaq (чифт басмакъ) | çift tıklamak |
| выделить | хараарт (xaraart) | saylamaq (сайламакъ) | seçmek |
| информация, данные | билгэлэр (bilgeler) | malümat (малюмат) | bilgiler, veri |
| база данных | билгэлэр базалара (bilgeler bazalara) | malümat bazası (малюмат базасы) | veri tabanı |
| аккаунт, учётная запись | аат сурук (aat suruk) | esap (эсап) | hesap |
| создать аккаунт | бэлиэтэн (belieten) | esap açmaq (эсап ачмакъ) | hesap açmak |
| пользователь | туттааччы (tuttaaççı) | qullanıcı (къулланыджы) | kullanıcı |
| участник, член | кыттааччы (kıttaaççı) | aza (аза) | üye |
| вход | киирии (kiirii) | kiriş (кириш) | giriş |
| выход | тахсыы (taxsıı) | çıqış (чыкъыш) | çıkış |
| сеанс, сессия (работы с программой, сайтом) | омурҕан (omurğan) | oturım (отурым) | oturum |
| войти в систему, залогиниться | логиннан (loginnan) | oturım açmaq (отурым ачмакъ) | oturum açmak |
| выйти из системы | таҕыс (tağıs) | oturım qapatmaq (отурым къапатмакъ) | oturum kapatmak |
| извещать, уведомлять | биллэр (biller) | haberdar etmek (хабердар этмек) | haberdar etmek |
| перейти (по ссылке) | бар (bar) | barmaq (бармакъ) | gitmek |
| искать | ирдээ (irdee) | qıdırmaq (къыдырмакъ) | aramak |
| отправить, послать | ыыт (ııt) | yollamaq, yibermek (ёлламакъ, йибермек) | göndermek |
| отмена | lâğu (лягъу) | iptal | |
| отменить | lâğu etmek (лягъу этмек) | iptal etmek | |
| вернуть назад | төттөрүлэт (töttörület) | keri ketirmek (кери кетирмек) | geri getirmek |
| регистрация | регистрация (registratsiya) | qayd (къайд) | kayıt |
| регистрироваться | регистрацияланыы (registratsiyalanıı) | qayd olmaq (къайд олмакъ) | kayıt olmak |
| зарегистрированный | регистрацияламмыт (registratsiyalammıt) | qaydlı (къайдлы) | kayıtlı |
| корректный, допустимый | сөптөөх, көнө (söptööx, könö) | keçerli (кечерли) | geçerli |
| некорректный, недопустимый | сыыhа, сатаммат (sııha, satammat) | keçersiz (кечерсиз) | geçersiz |
| настройки | айардар (ayardar) | ayarlar (аярлар) | ayarlar |
| настраивать | айардаа (ayardaa) | ayarlamaq (аярламакъ) | ayarlamak |
| проверять | teşkermek (тешкермек) | kontrol etmek | |
| размер | улахана (ulaxana) | büyüklik (буюклик) | boyut |
| безопасность | харысхал (xarısxal) | telükesizlik (телюкесизлик) | güvenlik |
| файл | билэ (bile) | fayl (файл) | dosya |
| расширение | кэҥэтиитэ (keñetiite) | uzantı (узанты) | uzantı |
| тип | көрүҥ (körüñ) | çeşit, tür (чешит, тюр) | çeşit, tür |
| календарь | халандаар (xalandaar) | taqvim (такъвим) | takvim |
| дата | кэм (kem) | tarih (тарих) | tarih |
| общий | бары (barı) | umumiy (умумий) | genel |
| утверждение, одобрение | tasdıq (тасдыкъ) | onay | |
| утвердить, одобрить | tasdıqlamaq (тасдыкъламакъ) | onaylamak | |
| восстановить | yañıdan tiklemek, ğayrıdan tiklemek, yañıdan yaratmaq (янъыдан тиклемек, гъайрыдан тиклемек, янъыдын яратмакъ) | yeniden yaratmak | |
| сбросить, обнулить, вернуть в начальное состояние | sıfırlamaq (сыфырламакъ) | sıfırlamak | |
| обновить | саҥарт (sañart) | yañartmaq (янъартмакъ) | yenilmek |
| успешный | muvafaqiyetli (мувафакъиетли) | başarılı | |
| успешно | muvafaqiyetnen (мувафакъиетнен) | başarıyla | |
| предупреждение | сэрэтии (seretii) | tenbi (тенби) | uyarı |
| задействовать, включить | холбоо (xolboo) | işletmek (ишлетмек) | uygulamak |
| указать, ввести | бэлиэтээ (belietee) | belgilemek (бельгилемек) | belirtmek |
| удалить, убрать | сот (sot) | yoq etmek (ёкъ этмек) | silmek |
| доступ | irişim (иришим) | erişim | |
| право (доступа и т.д.) | yetki, izin (етки, изин) | yetki, izin | |
| статус, состояние | турук, статус (turuk, status) | al, status (ал, статус) | hal, durum |
| инструмент | инструмент (instrument) | alet (алет) | araç |
| вклад | isse (иссе) | katkı | |
| пространство имён (в вики) | isim fezası (исим фезасы) | alan adı (vikide) | |
| поле | satır, pencere (сатыр, пенджере) | alan | |
| частые вопросы (ЧаВо) | элбэхтик бэриллэр соруйдар (ЭБС) (elbextik beriller soruydar (EBS)) | sıq berilgen sualler (SBS) (сыкъ берильген суаллер (СБС)) | sık sorulan sorular (SSS) |
| загрузить | ук (uk) | yüklemek (юклемек) | yüklemek |
| добавить, присоединить, приаттачить | эп (ep) | eklemek (эклемек) | eklemek |
| аттачмент | эбии (ebii) | eklenme (экленме) | eklenti |
| отметить, пометить | бэлиэтээ (belietee) | işaretlemek (ишаретлемек) | belirtmek |
| знак, отметка | бэлиэ (belie) | işaret (ишарет) | simge |
| символ (буква, цифра, знак) | симбол (simbol) | simvol (символ) | karakter |
| заполнять | толор (tolor) | toldurmaq (толдурмакъ) | doldurmak |
| совпадать | eşleşmek (эшлешмек) | eşleşmek | |
| совпадение, зацепка (при поиске) | cөп түбэhии (söp tübehii) | ilişki (илишки) | ilişki |
| приоритет, вес | приоритет (prioritet) | ağırlıq (агъырлыкъ) | ağırlık |
| ящик (для писем) | куту (kutu) | qutu (къуту) | kutu |
| папка | cüzdan (джузьдан) | klasör | |
| дополнительный | ilâve (иляве) | ek, ilave | |
| изображение | ойуу (oyuu) | resim, suret (ресим, сурет) | resim |
| разрешение (графич. файла) | çezinirlik (чезинирлик) | çözünürlük | |
| статья | maqale (макъале) | madde | |
| сообщение | сурук (suruk) | beyanat (беянат) | mesaj |
| тема | сурук аата (suruk aata) | mevzu (мевзу) | konu |
| заголовок | баhа (baha) | serleva (серлева) | başlık |
| автор | müellif (муэллиф) | yazar | |
| текст | текст (tekst) | metin (метин) | metin |
| правило | сиэр (sier) | qaide (къаиде) | kaide |
| содержание | иhинээҕитэ (ihineeğite) | münderice (мундеридже) | içerik |
| правка, изменение, редактирование | уларытыы (ularıtıı) | deñişiklik (денъишиклик) | değişiklik |
| изменять, редактировать | уларыт (ularıt) | deñiştirmek (денъиштирмек) | değiştirmek |
| обсуждение | ырытыы (ırıtıı) | muzakere (музакере) | tartışma |
| предложение | этии (etii) | teklif (теклиф) | teklif |
| личный | şahsiy (шахсий) | kişisel, şahsi, özel | |
| цитата | alınma (алынма) | alıntı | |
| раздел | салаа (salaa) | bölüm (болюм) | bölüm |
| подраздел | хос салаа (xos salaa) | alt bölüm (алт болюм) | altbölüm |
| список | лиис (liis) | cedvel (джедвель) | liste |
| таблица | таабыл (taabıl) | cedvel (джедвель) | tablo |
| предпросмотр | ög baquv (ог бакъув) | önizleme | |
| распечатать | бэчээттээ (beçeettee) | bastırmaq (бастырмакъ) | bastırmak |
| комментарий | коммент (komment) | tefsir (тефсир) | yorum |
| пояснение | быhаарыы (bıhaarıı) | izaat (изаат) | açıklama |
| описание | кэпсээн (kepseen) | tarif, tasvir (тариф, тасвир) | tarif, tasvir |
| голос (при голосовании) | куолас (kuolas) | rey (рей) | oy |
| голосовать | куоластаа (kuolastaa) | rey bermek (рей бермек) | oylamak |
| итог, результат | түмүк (tümük) | netice (нетидже) | sonuç |
| жирный (шрифт) | халыҥ (сириип) (xalıñ (siriip) | qalın (yazı) (къалын (язы)) | kalın (yazı) |
| подпись | илии баттааhын (ilii battaahın) | imza (имза) | imza |
