Giæa (cianta)

A l'é 'na ciànta erbàcea, existénte in divèrse variêtæ: da sùcou, da òrto e da foràggio, pe l'alimentaçión de béstie.

In sciâ bâze de l'ûzo a l'è conosciûa con divèrsci nómmi:

• a ciànta da sùcou (coltivâ cómme tùbero ascì) a l'è in génere ciamâ cómme giærâva segóndo a grafîa ofiçiâ, gêräva in savonéize, gearàva in vintimigiôzo e betařava in monegàsco (in italiàn barbabietola).
• a variêtæ coltivâ inti òrti, da quæ se mangiàn e féugge, a l'è pe cóntra dîta giæa segóndo a grafîa ofiçiâ, gè in savonéize e gé in vintimigiôzo (in italiàn bietola).

A giæa a l'è 'na ciànta èrbacea da-a coltivaçión bienâle, de ræo perénne, ch'a l'è àncoâ a-o seu gràçie a 'na réixe méistra e ch'a pœ arivâ a 'n'altéssa de ciù ò mêno 1 ò 2 mêtri.

E féuggie da B. vulgaris són lónghe tra 5 e 20 cìtti (ciù picìnn-e quélle vèrso l'âto), a fórma de cheu, e arivàn a dimenscioîn bén bén magioî inte variêtæ coltivæ. Quéste àn ascì 'n màrgine intrêgo ò óndulòu e, in sciâ pàgina superiôre, prezentàn 'na nétta còsta centrâle.

I scioî de quésta ciànta àn 'na tìnta vèrde ò róssa e són asæ picìnn-i, co-in diàmetro de 3-5 mm, formæ da çìnque féugge (ò pétali) e són arechéugéiti in dénse spîghe, in grùppi generalménte da træ a éutto unitæ. L'inpolinaçión a l'avegne gràçie a-a fòrsa do vénto, in vîa primâia, e secondariaménte atravèrso e bestiête.

O frûto o l'è costitoîo da doî acheni modificæ de mòddo da contegnî a seménsa, da-a fórma a lénte e ànpia 2-3 mm.

E variêtæ sarvæghe de B. vulgaris són distriboîe inta ciù pàrte de l'Eoröpa, inta Macaronesia e inte l'Àzia òcidentâle, scibén che ghe séggian ciànte natûalizæ inti âtri continénti ascì^[1].

In particolâ són difûze inte zöne costêe, caraterizæ da 'n elevâ salinitæ e da 'n seu sàbiôzo ò conpòsto sorviatùtto da prîe.

Inte l'Eoröpa produtoî de sùcou giànco són a Frànsa e a Germània e, ecetoòu o Lusenbùrgo, tùtti i Pàizi de l'Unión Eoropêa estrâon o sùcou da-a B. vulgaris.

Produtoî de giærâve da sùcou (into 2018)
Pàize	Produçión (tonêi)
Rùscia	42.065.957
Frànsa	39.914.030
Stati Unïi	30.192.920
Germània	26.191.400
Turchia	17.436.100
Polònia	14.302.910
Ucraìnn-a	13.967.700
Cinn-a	11.276.600
Egitto	10.377.371
Régno Unîo	7.620.000

1. ↑ ^{1,0 1,1} (EN) Beta vulgaris, in sce powo.science.kew.org. URL consultòu o 5 màzzo 2021.
2. ↑ (LA) Carl von Linné, Species Plantarum: exhibentes plantas rite cognitas, ad genera relatas, cum differentiis specificis, nominibus trivialibus, synonymis selectis, locis natalibus, secundum systema sexuale digestas, Stoccolma, Impensis Laurentii Salvii, 1753, p. 222.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce giæa
• Wikispecies a contêgne informaçioìn in sce giæa