Մասնակից:Hermine Meliksetyan/Ավազարկղ1
Լուսնային օրացույց, օրացույց, որ հիմնված է լուսնի փուլերի ամսական ցիկլերի վրա (անգլ.՝ synodic months, lunations), ի տարբերություն արևային օրացույցների, որոնց տարեկան ցիկլերը հիմնված են արևային տարվա վրա: Առավել լայնորեն դիտարկված զուտ լուսնային օրացույցը Իսլամական օրացույցն է: Զուտ լուսնային օրացույցը, որի լուսնային ամիսները համապատասխանեցվում են արևային տարվան՝ նահանջ օրվա հավելման գործընթացի միջոցով, օրինակ՝ նահանջ ամիս ավելացնելով, տարբերվում է լուսնա-արևային օրացույցից։ Մանրամասնելու համար, թե երբ են սկսում ամիսները տարբերվել օրացույցից օրացույց, ոմանք օգտագործում են նորալուսիններ, լիալուսիններ կամ կիսալուսիններ, իսկ մյուսներն օգտագործում են մանրամասն հաշվարկներ:
Քանի որ յուրաքանչյուր լուսնային ցիկլի տևողությունը մոտավորապես 29 1/2 օր է[1], սովորաբար լուսնային օրացույցի ամիսները փոփոխվում են 29 կամ 30 օրվա ընթացքում: Քանի որ 12 նման լուսնային ամիսների ժամանակահատվածը՝ լուսնային տարին, 354 օր 8 ժամ 48 րոպե 34 վայրկյան (354,36707 օր) է[1], զուտ լուսնային օրացույցները 11-12 օրով ավելի կարճ են, քան արևային տարին: Զուտ լուսնային օրացույցներում, որոնք չեն օգտագործում նահանջ օրվա հավելում, լուսնային ամիսները կրկնում են արևային տարվա բոլոր եղանակները 33-34 լուսնային տարիների ընթացքում:
Պատմություն
խմբագրելԼուսնա-արևային օրացույցը հայտնաբերվել է Շոտլանդիայի Ուորեն ֆիլդում (անգլ.՝ Warren Field) և թվագրվում է մ.թ.ա. մոտ 8000 թվականով՝ մեզոլիթյան ժամանակաշրջանով[2][3]։ Որոշ գիտնականներ պնդում են, որ լուսնային օրացույցները եղել են նույնիսկ ավելի վաղ․ Ռապենգլյուկը՝ Լասկոյում գտնվող մոտ 17,000 տարեկան ժայռապատկերների վրա և Մարշակը՝ մոտ 27,000 տարեկան ոսկրային մահակի վրա, բայց նրանց գտածոները մնում են վիճելի[4][5]: Գիտնականները պնդել են, որ հնագույն որսորդները լուսնի կանոնավոր աստղագիտական դիտարկումներ են իրականացրել դեռևս վերին պալեոլիթում[6]: Սամուել Լ. Մեյսին Լուսնի՝ որպես ժամանակի չափման սարքի ամենավաղ օգտագործումը թվագրում է 28,000-ից 30,000 տարի առաջ[7]:
Լուսնային ամսվա սկիզբը
խմբագրելԼուսնային և լուսնա-արևային օրացույցները տարբերվում են՝ կախված ամսվա առաջին օրից։ Որոշները հիմնված են լուսնային առաջին կիսալուսնի երևալու վրա, ինչպես օրինակ՝ մուսուլմանների մեծամասնության կողմից հարգված Հիջրի օրացույցը: Որպես այլընտրանք, լուսնա-արևային որոշ օրացույցներում, ինչպիսիք են հրեական օրացույցը և չինական օրացույցը, ամսվա առաջին օրն այն օրն է, երբ աստղագիտական նորալուսինը գտնվում է որոշակի ժամային գոտում: Մյուսներում, ինչպես օրինակ հինդուական օրացույցները, յուրաքանչյուր ամիս սկսվում է լիալուսնի հաջորդ օրը:
Լուսնային ամսվա տևողությունը
խմբագրելՅուրաքանչյուր լուսնային ցիկլի տևողությունը փոքր-ինչ տարբերվում է միջինից: Բացի այդ, դիտարկումները ենթարկվում են անորոշության և եղանակային պայմանների: Անորոշությունը նվազագույնի հասցնելու համար փորձեր են արվել ստեղծել ֆիքսված թվաբանական կանոններ՝ յուրաքանչյուր օրացուցային ամսվա սկիզբը որոշելու համար: Դրանցից ամենահայտնին աղյուսակային Իսլամական օրացույցն է. համառոտ կերպով, այն ունի 30-ամյա ցիկլ՝ 11 նահանջ տարի՝ 355 օրով և 19 տարի՝ 354 օրով։ Երկարաժամկետ հեռանկարում դա հավասարազոր է մեկ օրվա՝ 2500 արևային տարվա կամ 2570 լուսնային տարվա ընթացքում: Կարճ ժամանակահատվածում այն շեղվում է դիտարկվածից մոտ մեկ կամ երկու օրով: Ալգորիթմը ներդրվել է մահմեդական աստղագետների կողմից մ.թ. 8-րդ դարում՝ կանխատեսելու առաջին կիսալուսնի առաջացման մոտավոր ամսաթիվը, որն օգտագործվում է իսլամական լուսնային օրացույցում յուրաքանչյուր ամսվա առաջին օրը որոշելու համար[8]:
Լուսնային օրացույցների ցանկ
խմբագրելԼուսնա-արևային օրացույցներ
խմբագրելՕրացույցների մեծ մասը, որոնք կոչվում են «լուսնային», իրականում լուսնա-արևային օրացույցներ են: Նրանց ամիսները հիմնված են լուսնային ցիկլի դիտարկումների վրա՝ նահանջ օրվա պարբերական հավելումով, որն օգտագործվում է դրանք արևային տարվան ընդհանուր համապատասխանեցնելու համար: Արեգակնային «քաղաքացիական օրացույցը», որն օգտագործվում էր Հին Եգիպտոսում, իր ծագման հետքերն ունի ավելի վաղ լուսնային օրացույցում, որը կրոնական և գյուղատնտեսական նպատակներով շարունակում էր օգտագործվել դրա հետ միասին: Ժամանակակից լուսնային օրացույցները ներառում են չինական, կորեական, վիետնական, հին հնդկական, հրեական և թայլանդական օրացույցները:
Նահանջ օրվա հավելման ամենատարածված ձևը յուրաքանչյուր երկրորդ կամ երրորդ տարին լրացուցիչ ամիս ավելացնելն է: Որոշ լուսնա-արևային օրացույցներ նույնպես ճշտված են ըստ տարեկան բնական իրադարձությունների, որոնք ազդում են լուսնային ցիկլերի, ինչպես նաև արևային ցիկլի վրա: Դրա օրինակ է Բենքս կղզիների (անգլ.՝ Banks Islands) լուսնա-արևային օրացույցը, որը ներառում է երեք ամիս, որոնց ընթացքում ուտելի պալոլո որդերը զանգվածաբար հայտնվում են լողափերում: Այս իրադարձությունները տեղի են ունենում լուսնային ամսվա վերջին քառորդում, քանի որ պալոլոյի վերարտադրողական ցիկլը համաժամանակեցվում է լուսնի հետ[9]։