Արծիվներ (թռչուն)

Արծիվ

Թագավորություն	Կենդանիներ
Տիպ	Քորդավորներ
Դաս	Թռչուններ
Կարգ	Բազեազգիներ
Ընտանիք	Ճուռակներ
Ենթաընտանիք	Արծիվներ

Լատիներեն անվանում

Aquila

Brisson, 1760

Դասակարգումը
Վիքիցեղերում

Պատկերներ
Վիքիպահեստում

Արծիվ (լատին․՝ Aquila) ճուռակների ընտանիքի խոշոր թռչուն։

Բնութագիր

Թևերի երկարությունը 75-88 սմ է, պոչը բավականին կարճ է, թևերը լայն են մինչև 2,4 մ երկարության, ոտքեր փետրավոր մինչև մատները։

Տարածվածություն

Տարածված են Եվրասիայում, Աֆրիկայում և Հյուսիսային Ամերիկայի անտառային տունդրաներից մինչև անապատ։

Կյանքի ուղի

Բույն է դնում գետնին, ժայռերին կամ ծառերի վրա։ Նրանք կերակրվում են մանր և միջին ողնաշարավորներով (նրանք որսի համար նայում են, սավառնում օդում, կամ դիտում նստած բարձր տեղից), երբեմն լեշերով։ Գնալով այս տեսակի թիվը կրճատվում է։ Ընդգրկված է բնության պահպանության միջազգային միության (ԲՊՄՄ) Կարմիր գրքի առաջին ենթաբաժնում։

Անվան ստուգաբանություն

Արծվի անունը սլավոնական լեզվով (ռուս.՝ орёл, ուկրաիներեն՝ оре́л, հին սլավոներեն՝ орьлъ, բուլղար․՝ оре́л, սերբախորվաթ․՝ о̀рао, սլովեն.՝ órel, չեխ․՝ orel, սլովակ.՝ orol, լեհ.՝ orzeł,) նախնական սլավոնական * կամ^[1]^[2]; նույն արմատից լիտ.՝ erẽlis, լատիշ․՝ ḕrglis, (откуда գոթ.՝ ara, հին անգլերեն՝ earn др.-в.-нем. aro, arn, др.-сев. orn)^[3], пракельтск. *eriro- (откуда ср.-ирл. irar, ср.-валл. eryr, среднебретонское — erer, корнское ևбретонское — er)^[4], хеттское — haraš^[5],: Բոլոր այս բառերը, ինչպես նաև հին հունարեն՝ ὄρνῑς «птица» и հայերեն՝ oror «коршун, чайка» и հայերեն՝ artsiv «орёл» վերադարձ դեպի հնդեվրոպական արմատ *Hor-/Her-, (ar, er): Հնդեվրոացիների համար արծիվն առանձնահատուկ կարևոր նշանակություն ունեցավ^[6]^[7]։ Լատիներենում կար արծիվի հնդեվրոպական անունը, որը փոխարինվեց աքվիլա բառով, որը կապված է աքվա «ջուր» բառի հետ^[8]։

Դասակարգում

Համաձայն 2000-ականների սկզբին գերմանացի գիտնականների կողմից իրականացվող մոլեկուլյար հետազոտության, որոնք ավանդաբար վերագրվում էին Աքվիլա, Հյերաետուս, Լոֆաետուս և Իկտինաինտուսին, ինչպես նաև սեռի գոյատևման Հարփագորնիսին, մի մոնոֆիլտիկ խումբն է, իսկ փաստացի արծիվները (Ակվիլա խումբը) ընդհանուր նախնին է բոլորի համար։ Այս ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ առնվազն մի քանիսը, եթե ոչ Հյերաետուս խմբի բոլոր տեսակները (ռուսալեզու գրականության մեջ, «ցեխի արծիվները»), տարբերվում են մնացածից փոքր չափերով, պետք է ներառվեն Աքվիլայի կենտրոնական սեռի մեջ^[9]։ Խմբի բոլոր տաքսոնների համակարգված դիրքորոշումը ներկայումս վերանայման փուլում է, և ժամանակավոր որոշում է կայացվել գիտական համայնքում, միացնել բոլոր տաքսոնները Աքվիլայի խմբի մեջ։

Ճուռակային արծիվ^[10] (Hieraaetus fasciatus)
Գաճաճ արծիվ (ранее Hieraaetus pennatus)
Ավստրալիական գաճաճ արծիվ (Hieraaetus morphnoides)
Հնդկական ճուռակային արծիվ (Hieraaetus kienerii)
Քարարծիվ
Բլրային արծիվ^[11]
Իսպանական բլրային արծիվ
Լեռնային արծիվ^[12]
Տափաստանային արծիվ
Մեծ ենթարծիվ
Փոքր շահնարծիվ
Հնդկական ենթարծիվ
Արծաթափայլ արծիվ
Տափօղակային արծիվ

Ծանոթագրություններ

↑ Булаховский Л. А. Общеславянские названия птиц // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М.: Изд-во АН СССР, 1948.
↑ Фасмер, М.: Этимологический словарь русского языка. В 4 томах. 1996 г.; СПб: Азбука
↑ Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Brill. — 2003. — С. 24—25.
↑ Matasović R. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Brill. — 2009. — С. 117—118.
↑ Г. П. Дементьев. Птицы Советского Союза, т.1. — М.: Сов. наука. 1951.
↑ Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета. — 1984. — С. 538.
↑ И. Г. Лебедев, В. М. Константинов. Значение и этимология некоторых русских названий хищных птиц и сов фауны СССР. III конференция по хищным птицам Восточной Европы и Северной Азии: Материалы конференции 15-18 сентября 1998 г. Ставрополь: СГУ, 1999. Часть 2. C. 80-96.
↑ Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета. — 1984. — С. 539.
↑ Helbig и др., — С. 147—164.
↑ Русские названия по книге Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 39—40. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0
↑ «Aquila heliaca Savigny, 1809 - Могильник». Позвоночные животные России. Институт Северцова. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 22 декабря 2009-ին.
↑ «Aquila rapax (Temminck, 1828) - Степной орёл». Позвоночные животные России. Институт Северцова. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 22 декабря 2009-ին.

Գրականություն

A. J. Helbig, A. Kocum, I. Seibold, M. J. Braun. A multi-gene phylogeny of aquiline eagles (Aves: Accipitriformes) reveals extensive paraphyly at the genus level // Molecular Phylogenetic Evolution. — 2005. — Т. 35. — № 1. — С. 147—164.(անգլ.)
Биологический энциклопедический словарь /Под ред. М. С. Гилярова. — 2-е изд., исправл. — М.: Большая российская энциклопедия, 1995.

Արտաքին հղումներ

Подборка статей и видовых очерков на сайте «Пернатые хищники России»(ռուս.)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 2, էջ 70)։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արծիվներ (թռչուն)» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արծիվներ (թռչուն)» հոդվածին։

[1] Булаховский Л. А. Общеславянские названия птиц // Известия Академии наук СССР. Отделение литературы и языка. — М.: Изд-во АН СССР, 1948.

[2] Фасмер, М.: Этимологический словарь русского языка. В 4 томах. 1996 г.; СПб: Азбука

[3] Orel V. A Handbook of Germanic Etymology. — Brill. — 2003. — С. 24—25.

[4] Matasović R. Etymological Dictionary of Proto-Celtic. — Brill. — 2009. — С. 117—118.

[5] Г. П. Дементьев. Птицы Советского Союза, т.1. — М.: Сов. наука. 1951.

[6] Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета. — 1984. — С. 538.

[7] И. Г. Лебедев, В. М. Константинов. Значение и этимология некоторых русских названий хищных птиц и сов фауны СССР. III конференция по хищным птицам Восточной Европы и Северной Азии: Материалы конференции 15-18 сентября 1998 г. Ставрополь: СГУ, 1999. Часть 2. C. 80-96.

[8] Гамкрелидзе Т. В., Иванов Вяч. Вс. Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры: В 2-х книгах. — Тбилиси: Издательство Тбилисского университета. — 1984. — С. 539.

[9] Helbig и др., — С. 147—164.

[10] Русские названия по книге Бёме Р. Л., Флинт В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Птицы. Латинский, русский, английский, немецкий, французский / Под общ. ред. акад. В. Е. Соколова. — М.: Русский язык, РУССО, 1994. — С. 39—40. — 2030 экз. — ISBN 5-200-00643-0

[sevin-11] «Aquila heliaca Savigny, 1809 - Могильник». Позвоночные животные России. Институт Северцова. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 22 декабря 2009-ին.

[sevin1-12] «Aquila rapax (Temminck, 1828) - Степной орёл». Позвоночные животные России. Институт Северцова. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 22 декабря 2009-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]