Lau kausak, Aristotelesen pentsamenduan, aldaketa edo higiduraren zergatia azaltzeko funtsezko lau erantzun mota dira: kausa materiala, kausa formala, kausa eraginkorra eta kausa finala.^[1]

Aristotelesek idatzi zuen ez dugula gauza baten ezagutzarik haren zergatiaz, hau da, haren kausaz jabetu arte.^[2][3] Kasu batzuetan "kausa" bat identifikatzea zaila bada ere, edo batzuetan hainbat "kausa" nahastu badaitezke ere, Aristotelesek defendatu zuen bere lau "kausek" aplikagarritasun orokorreko eskema analitikoa eman zutela.^[4]

Aristotelesek "kausa" gisa itzuli izan denari erreferentzia egiteko erabili zuen hitza aitia izan zen, αἰτία, grezieraz. Baina "kausa" hitzaren erabilera berezi, espezializatu, tekniko eta filosofiko hori ez dator bat terminoaren eguneroko erabilerarekin.^[5] Aristotelesen αἰτία-ren egungo hizkera arruntetik hurbilen dagoen itzulpena "azalpena" da.^[3][6][7]

Aristotelesek batez ere prozesu naturalak azaltzeko erabili zuen bere teoria.^[8] "Zergatik" galderen aurrean lau erantzun mota zeudela esan zuen (Fisika. II, 3, 194b 17–20; eta Metafisika. I, 3, 983a 25–983b y V, 2, 1013a 20–1013b):^[9][10][11]

• Materia (substantzia baten kausa materiala): formarekin batera, substantzia horri beste substantzia batzuekin elkarrekintzan aritzea eta substantzia horietan aldaketak jasotzea eta eragitea ahalbidetuko liokeen koprintzipio metafisikoa da. Hau da, gauzaren jatorria da, zertaz egina dagoen, kausa formala jasoko duena.^[1] Pilota batean, goma izan liteke; estatua batean, brontzea edota marmola; mahai batean, zura; etab. (Ikus hilemorfismoa).

• Forma (substantzia baten kausa formala): substantzia edo entitatearen barne-konfigurazioaren edo edukiaren baliokidea da. Hau da, gauza baten berezko izaera da, bere espezieko gauzekin batera partekatzen duena.^[1] Gomazko pilota baten kasuan, adibidez, sendotasuna, esferikotasuna, gorritasuna, etab. bezalako patroiak izan litezke.
• Eragilea (aldaketa edo mugimendu baten kausa eragilea): beste substantzia edo entitate baten potentzialtasunen bat eguneratzen duen substantzia edo entitatea, dagokion aldaketaren edo mugimenduaren eragile gisa jardunez. Hau da, gauzaren forma sortu duen hura, ezaugarri akzidentalak eman dizkion eragilea.^[1] Adibidez, mahai baten ekoizpenaren kausa eragilea arotzaren lana izan liteke.
• Finala (aldaketa edo mugimendu baten kausa finala): substantziaren batek helburu jakin batzuekiko duen potentzialtasuna adierazten du. Hau da, gauza zertarako sortua den. Esaterako, hazi batentzat, landare bihurtzea izan liteke; mahai batentzat, haren gainean otorduak egitea; etab.^[1]

Lau "kausak" ez dira elkar baztertzaileak. Aristotelesen aburuz, fenomeno bat azaltzeko eta, bereziki, objektu baten benetako konfigurazioa azaltzeko, "zergatik" galderari hainbat erantzun eman behar zaizkio, ahal dela, lau.^[12] Adibidez, mahai bat zergatik den horrelakoa galdetuz gero, lau kausei buruzko azalpen batek honela esango luke: Mahai hau sendoa eta marroia da egurrezkoa delako (materia); ez da hondoratzen luzera bereko lau hanka dituelako; zurgin batek egin zuelako da den modukoa (eragilea); neurri horiek ditu gizakiek erabili behar dituztelako (finala).

Aristotelesek kausa intrintsekoak eta estrintsekoak bereizten zituen. Materia eta forma kausa intrintsekoak dira, objektuaz zuzenean arduratzen direlako. Kausa eragilea eta finala, berriz, estrintsekoak dira kanpokoak direlako.^[13]

Sarrera aldatu

Lau kausak Aristotelesek lehen arazo filosofikoetako bat konpontzeko egindako ahaleginetik sortzen dira: aldaketaren problema, Aristotelesek ere mugimendua deitzen diona. Egintza eta potentziri buruzko bere kontzeptuak erabili zituen hori azaltzeko: potentzian, aldaketa edo mugimendua, izatetik ez-izatearen urrats gisa hartzen du, eta egintzan, ez-izatetik izatearen urrats gisa. Adibidez, zuhaitz bat mahai bihurtzen denean, potentzian dagoen mahai izatetik ez izatera igarotzen da, eta egintzan mahai ez izatetik, mahai izatera igarotzen da. Aristotelesek uste du aldaketa edo higidura hori "kausa" baten ondorioa dela, eta kausa honek azaltzen du aldaketaren edo mugimenduaren "zergatia".

"Kausa" terminoa aldatu

Bere idazki filosofikoetan, Aristotelesek αἴτιον (aition) hitza erabili zuen grekoz, adjektibo baten forma singular neutroa. Hitz grekoaren esanahia, jatorriz, testuinguru "legal" batean kokatzen zen, beharbada. Zer edo nor den "erantzule" esan nahi zuen, baina ez beti "erruaren" zentzu txarrean. Aristotelesek eta beste filosofo batzuek hitz hori bereganatu izanak erakusten du praktika juridikoaren esperientzia grekoak eragina izan zuela pentsamendu grekoaren kezkan erantzulea zer den zehazteko garaian.^[14] Hitzak beste esanahi batzuk garatu zituen, filosofian hitzaren beraren erabilera abstraktuago bat barne.^[2][15]

Gutxi gorabehera Aristoteles baino mende bat lehenago, Antzinako medikuntzaren tratatu hipokratikoaren idazle anonimoak kausa baten funtsezko ezaugarriak deskribatu zituen:

"Beraz, kontuan hartu behar dugu afekzio [mediko] bakoitzaren kausak, presente daudenean, baldintza nahitaez gertatu, baina konbinazioz aldatzean, eten egiten direnak direla".^[16]

Aurrekariak aldatu

Steven Strangek, bere The double explanation in the Timaeus artikuluan, iradokitzen du Platonen ideien teorian lau kausa aristotelikoen teoriaren aurrekari batzuk aurkitzen dira.^[17]

Lau "kausak" aldatu

Aristotelesek lau kausak "zergatik?" galderari erantzun desberdinak emateko erabili zituen. Galdera honen lau erantzunek gauza baten sorreran edo gertaera baten aurrean hainbat alderdi argitzen dituze.^[18]

Kausa materiala aldatu

Aristotelesentzat objektu baten kausa materiala (ὓλη, 'hyle') hura osatzen duen materia, haren itxura eta aldaketaren subjektua da.^[19] Materia baldintza pasiboa baina garrantzitsua da, forma jasotzen duen oinarria baita, eta, gainera, aldaketa edo mugimendu guztietan mantenduko dena. Objektua osatzen duen lehengaiaren izaeraren baliokidea da.

Materia zentzu «fisikoan» eta «metafisikoan» bereizten da. Fisikoan, materia «aldaketa ororen azpian» dagoen substratu gisa agertzen da. Metafisikoan, substantziarekin batera, materiaren eta formaren arteko lotura bezala ulertzen da (hilemorfismoa).^[20] Materia aldaketari lotuta dagoenez, Aristotelesek potentzia eta egintza binomioaren bidez ulertzen du materia, "formaren bidez forma hartzeko potentzial" gisa.^[21] Adibidez: zurezko mahai bat, mahai batera edo beste edozer bihur daitekeen materia zura da, oraindik ez baita segurua zer bihurtuko den, eta horregatik dago potentzian. Potentzia (kasu honetan zura) eguneratu egin daiteke (dagoeneko dena, kasu honetan mahaia) egintzan dagoen izaki baten bidez bakarrik (adibidez, arotz baten bidez), potentziaren aurrekoa izan behar dena.

Fisika modernoak gorputz sinpleei begiratzen dien bitartean, Aristotelesen fisikak ikuspegi orokorragoa hartu zuen eta izaki bizidunak eredutzat hartu zituen. Hala eta guztiz ere, lurra, sua, airea eta ura bezalako gorputz natural sinpleek ere beren sortzetiko mugimendu eta aldaketa iturriak zituztela sentitu zuen. Suak, adibidez, gauzak gorantz eramaten ditu, hori egiteari utzi ezean. Giza artifizialez eraturiko gauzek, hala nola ohe eta kapek, ez dute sortzetiko joerarik ohe edo kapa bihurtzeko. Aitzitik, giza artifizioek sortutako gauzek, hala nola, oheek, ez dute berezko joerarik ohe bihurtzeko. Orduan, materiak maila jakin batzuei jarraitzen die: lehenengo materia orokorrean; materia lau elementuetan eta materia errealitate baten materia gisa (gizakia, zuhaitza, etab.)^[22]

Kausa formala aldatu

Aristotelesentzat "kausa" formalak (εἶδος, eîdos)^[23] eredu edo egitura deskribatzen du, presente dagoenean, materia izaki partikular bat bihurtzen duena, zeina guk mota partikular horretakotzat jotzen dugun, eta, beraz, potentzialki soilik existitzen den. "Zer da?" galderari egiten dio erreferentzia. Banakoaren forma espezifikoa da. Adibidez, mahai batek hartzen duen forma edo ideia mahai honen kausa formala da.

Aristotelesek berak dioenez, kontzeptu zaila eta eztabaidagarria da. Bere maisu Platonen ideien teoriarekin lotzen da, halere, Aristotelesek esanda, forma eta ideiei buruzko iritziak eman zituzten aurreko idazle asko hartzen ditu kontuan, baina bere ikuspuntua besteekiko desberdina da. Aristotelesen aburuz, bere aurreko inork ez zuen benetan ulertu kausa formala zertan datzan.^[23] Aristotelismoaren arabera, forma gauzen esentzia bat litzateke, gauza bat hori izatea ahalbidetzen duena, eta ez beste zerbait, lehen substantzia baten (banako zehatza) bigarren substantzia (espeziea).^[25] Materia eta forma bateratzean substantzia lortzen da. Teoria horri hilemorfismo deritzo.

Aristotelesen filosofian materia/forma bikotea garrantzitsua da, eta gorputz/arima bikotearekin ere lotzen du hau:

“Etxe bat ikusten dugunean, neurri batean bereizten ditugu etxea bera eta etxea osatzen duten materialak: adreilua, porlana, egurra,... Etxea ez da materialen multzoaren berdin-berdina. Izan ere, material horiekin beste gauza bat egin genezake. Horretarako nahikoa litzateke beste modu batez antolatzea material horiek. Dena den, gauza bera ez badira ere, etxea material horiek gabe ez da ezer, etxea ere ez da. Materialak eta etxea ez dira gauza bera, baina materialek etxea osatzen dute eta formak antolaketa ematen dei material horiei. Ildo beretik, arima gorputzaren forma da, eta gorputza da arimaren materia. Hau da, arima eta gorputza ez dira gauza bera, baina ezin dira banandu: gorputzak arima osatzen du eta arimak gorputzari forma ematen dio; biek ala biek osatzen dute bizidun mota bat, berezko ezaugarriak dituen biziduna, hain zuzen ere.”^[26]

Kausa eragilea aldatu

Aristotelesek agentea edo "kausa" eragilea (κινοῦν, kinoûn)^[27] objektu baten aldaketa eragiten duen eta mugimendu iragankorra bultzatzen duen iturri gisa definitzen du.^[28] Kasu askotan, hau sinpleki zerbait produzitzen duena da, garapen-prozesua eragiten duen agentea. Esate baterako, mahai baten kasuan, mahaia eraikitzeko zura mozten duen arotza da. Aristotelesek «aldaketa» (μεταβολή) eta «mugimendu» (κίνησις)^[29] hitzak bereizten dituen arren, maiz termino hauei orokorrean egiten die erreferentzia era guztietako aldaketen sinonimo gisa.^[30]

Aristotelesen kausa eragilea gaur egungo "kausaren" nozioarekin identifikatzen da.^[31] Kausalitatea kausaren eta efektuaren arteko erlazio gisa ulertuta, honek "kausaren" definizio modernoak betetzen ditu, gauza partikularren agente gisa. Bi domino-fitxen kasuan, lehena iraultzen denean, honek bigarrenera erorarazten du.^[32] Animalien kasuan, agentzia hau haien gorputzaren garapenaren eta funtzionamenduaren konbinaketa bat da.^[33]

Aristotelesek dio kausa eraginkorren kate batean, serieko lehen elementuak bitartekariek baino gehiago jarduten duela, eta hori dela kausa eragilea.^[34] Adibidez, ernal-haziak enbrioiaren eraketa-prozesuan parte hartzen badu ere, gizonezko gurasoak transmititzen duen giza forma da. Honen arabera, Aristotelesek artisauaren arteari egingo dio erreferentzia artefaktu batean forma txertatzen duen kausa mugikorra zehaztean. Izaki bizidunetan, berriz, gurasoen forma herentziaz transmititzen da.^[3]

"Zalantzarik gabe, brontzearen galdaketako artea artisau indibidual baten esku dago, eta hura estatuaren ekoizpenaren arduraduna da. Hala ere, Aristotelesen arabera, artisauak estatuaren produkzioan egiten duen guztia ezagutza espezifiko baten adierazpena da. Ezagutza hori, eta ez hura menderatzen duen artisaua, faktore esplikatzaile bikaina da, kausa eraginkorraren espezifikazio zehatzentzat hautatu behar dena." ^[3](Phys. II 3, 195 b 21–25)

Kausa finala aldatu

Aristotelesek xedea edo "kausa" finala (τέλος, télos) zerbait egitearen arrazoia bezala definitzen du, hots, “zer dela-eta” egiten den zerbait.^[35] Formaren kasuan bezala, honen azalpena polemikoa da zientzian; batzuek biologia ebolutiboan bere biziraupena defendatu dute,^[36] Ernst Mayr-ek paper bat betetzen jarraitzen duela ukatu zuen bitartean.^[37] Kausa finala Fedon elkarrizketa platonikoan aurkitzen da, non Sokratesek Anaxagorasen mekanizismoa kritikatzen duen.

Aristotelesek naturaz duen kontzepzioa teleologikoa dela onartu ohi da^[38], naturak funtzionaltasuna zentzu orokorragoan erakusten duelako gizakion helburuetan adierazten dena baino. Aristotelesek ikusi zuen bere ikerketa biologikoek gauzen kausei buruzko informazioa eman zutela, batez ere kausa finalari buruzkoa.^[39] Adibidez, animalia baten hortzen kasuan, bere xedea hozka egin eta murtxikatzea da, ona dena animaliaren existentziarako edo zorionerako.^[40]

"Era guztietako animaliak ikertu beharko genituzke lotsatuta sentitu gabe, horietako bakoitzean zerbait naturala eta ederra baitago. Zori-falta eta xede-zerbitzua naturaren obretan aurkitzen dira bereziki. Eta helburua, zeinarengatik gauza bat eraiki den edo izatera iritsi den, ederra denari dagokio."^[41][42]

Bestalde, Aristotelesek gomendatzen du natura ikertzen dutenek beste "kausak" ere azter ditzaten, eta adierazten du fenomeno guztiek ez dutela xede bat (adibidez, ustekabeko gertaerak). Aristotelesek onartzen du prozesu naturalak kasualitatez azal daitezkeela helburu batera jo gabe, baina argudiatzen du xede natural bat dela azalpenik gertagarriena.^[43][44]

Aristotelesentzat eta antzinako beste autore askorentzat, kausa finala garrantzitsuena zen filosofia praktikoaren azalpenari dagokionez. Potentziaren eta egintzaren arteko bereizketak izakien eskala hierarkikoaren doktrinara garamatza, zeinak bere edukiaren perfekziorako joera duen, eguneratuz (kausa finala).^[46][47] Aristotelesentzat, «Jainkoa» (To Theion) azken kausa da, unibertsoaren aldaketa eta mugimendu betiereko ororen "motor mugiezina", izaki mugikor orok izan nahi duena. Honi dagokionez, Tomas Akinokoak argudiatu zuen naturan xedea eta erregulartasuna egoteak adimen jainkotiarra eskatzen duela.

Salbuespen kausalak aldatu

Aristotelesek onartzen du kasu batzuetan zaila dela "kausa" bat identifikatzea, edo, kasu batzuetan, bat egin dezaketela (aurretik ikusi den bezala substantzia naturalen kausa formal, eraginkor eta finalekin).^[4] "Substantzia ez diren", baizik eta "bere substantzia, eraldatua den subjektua bera den" ("akzidente" ere deituak) fenomenoen kasuan, baliteke lau azalpenetako baten bat falta izatea.^[48] Aristotelesek ilargi eklipse bat jartzen du adibidetzat:

"Zein da kausa, zein da eklipsearen materia? Ez dago, eta Ilargiak bakarrik esperimentatzen du eklipsea. Kausa eragilea, argiaren suntsipenaren kausa, lurra da. Kausa finalari dagokionez, agian ez dago. Kausa formala objektuaren nozioa bera da, baina nozio hau alferra da, kausa eragilearena batzen ez bazaio. Eta horrela, zer da eklipsea? Argi-gabezia da. Gehitzen da: gabezia hau Lurra eguzkiaren eta ilargiaren artean tartekatzearen ondorioa da; hau da, objektua definitzerakoan, kausa eragilea adieraztea."^[48]

Lau arrazoiek aplikagarritasun orokorreko eskema analitiko gisa balio dute, azalpen osoa ematen digutenak. Aristotelesen ikuspegia da azalpen zientifiko orok lau kausa mota eskatzen dituela.^[4]

Zoria kausa gisa aldatu

Aristotelesek ere esan zuen "kasualitatez" eragindako "akzidenteak" zeudela, tique (τυχή). Aristotelesek zoria bosgarren kausa zehaztugabe (apeiron) gisa gehi zezakeen, zeina bi kate kausal akzidentez elkartzen direnean gertatzen den.^[49][50] Zuhaitz bat landatzeko zulo bat zulatzean altxor bat aurkitzen bada, akzidentala da zuloa egiten duenak altxor bat aurkitzea. Izan ere, alde batetik, ez da bata bestearen ondorio ezta beharrezko emaitza, eta, bestetik, ez da ohikoa zuhaitz bat landatzean altxor bat aurkitzea.^[51]

Aristotelesen aurreko pentsalari batzuek, Demokritok bezala, guztiaren lehen kausa zoria dela defendatu zuten.^[52] Hipotesi mekanizista hau egia izango balitz, lau kausen teoria teleologikoa suntsituta geldituko litzateke. Hala eta guztiz ere, Aristoteles ez da determinista fatalista bat estoizismoan bezala, baina uste zuen bazeudela gertakariak zeinen kausa edo jatorria ezezaguna zen.^[47]

Zientzia modernoa aldatu

Jakintzaren aurrerapena (1605) lanean, Francis Baconek idatzi zuen natura-zientziek "natura bera ikertu eta aintzat hartzen dutela: baina nola? Hauen kausa material eta eraginkorrei dagokienez soilik, eta ez formei dagokienez." Aristotelesen terminologia erabiliz, Baconek dio "naturaren legeez" gain, natura-zientziari dagozkion kausak kausa materialak eta kausa eragileak baino ez direla, edo, gero ospetsu egin zen formulazioa erabiliz, fenomeno naturalek azalpen zientifikoa behar dutela materiari eta mugimenduari dagokienez.

Novum organum lanean, Baconek ezagutza fisikan eta metafisikan banatzen du^[53]

Aipatutako bi axioma motatatik filosofia eta zientziaren arteko zatiketa justu bat gertatzen da, jasotako terminoak (gauza adieraztera gehiago hurbiltzen direnak) neure ikuspuntutik onargarria den zentzuan hartuz. Utz diezaiogun, beraz, formen ikerketari -betierekoak eta aldaezinak izanda (arrazoiaren begietara eta haren lege esentzialean bederen)-, Metafisika osatzen; eta kausa eragilearen, materiaren, prozesu latentearen eta konfigurazio latentearen (horiek guztiek naturaren ibilbide arruntari egiten diote erreferentzia, ez haren betiereko eta funtsezko legeei) ikerketari Fisika osatzen. Eta hauei bi banaketa praktiko dagozkie: Fisikari, Mekanika; Metafisikari, Magia deitzen diodana (hitzaren zentzu garbiago batean), mugitzen den moduen anplitudeagatik eta naturan duen aginte handiagatik".

Biologia aldatu

Kausa finalei buruzko azalpenak ohikoak dira oraindik biologia ebolutiboan.^[54][55] Francisco J. Ayalak adierazi du teleologia ezinbestekoa dela biologiarako, adaptazioaren kontzeptua berez teleologikoa baita.^[55] 1874an Naturen argitaratutako Charles Darwinen hautemate batean, Asa Grayk adierazi zuen "Zientzia Naturalekiko Darwinen zerbitzu handia" Teleologia bueltan ekartzean datzala, "Morfologia versus Teleologia izan ordez, Teleologiari lotutako Morfologia izan dezagun". Darwinek azkar erantzun zuen: "Teleologiari buruz diozuna bereziki gustatzen zait eta ez dut uste beste inork puntua antzeman duenik".^[54] Francis Darwinek eta T. H. Huxleyk sentimendu hori berresten dute. Azken honek idatzi zuenez, "Darwin jaunak biologiaren filosofiari eskainitako zerbitzurik nabarmenena teleologiaren eta morfologiaren arteko adiskidetzea da, eta bi diziplinetako gertaeren azalpena, bere ikuspuntua ematen duena"^[54] James G. Lennoxek dio Darwinek etengabe erabiltzen duela "kausa final" terminoa bere Espezieen jatorriaz lanean.^[54] Aitzitik, Francisco J. Ayalak deskribatutako posizioaren aurka, Ernst Mayrrek adierazten du "adaptazioa [...] a posteriori-ko emaitza bat dela, a priori-ko helburuen bilaketa bat izan beharrean". ^[56]

Ikus, gainera aldatu

• Potentzia eta egintza
• Teleologia
• Kausalitate
• Hilemorfismo

Erreferentziak aldatu

1. ↑ ^{a b c d e} (Ingelesez) «Lau kausen teoria» gizapedia.org (Noiz kontsultatua: 2024-04-25).
2. ↑ ^{a b} Aristotle, Physics 194 b17–20; see also Posterior Analytics 71 b9–11; 94 a20.
3. ↑ ^{a b c d} "Four Causes". Falcon, Andrea. Aristotle on Causality. Stanford Encyclopedia of Philosophy 2008.
4. ↑ ^{a b c} Lindberg, David. The Beginnings of Western Science (1992). p. 53
5. ↑ Leroi, Armand Marie (2014). The Lagoon: How Aristotle Invented Science. Penguin. ISBN 978-0-698-17039-1.
6. ↑ "Aristotle famously distinguishes four 'causes' (or causal factors in explanation), the matter, the form, the end, and the agent." Hankinson, R. J. 1998. Cause and Explanation in Ancient Greek Thought. Oxford: Oxford University Press. p. 159. ISBN 978-0198237457. doi:10.1093/0199246564.001.0001.
7. ↑ Leroi, Armand Marie (2015). The lagoon: how Aristotle invented science. pp. 91-92. ISBN 978-1-4088-3622-4. OCLC 919000184.
8. ↑ Ponsatí-Murlà, 2015, p. 120.
9. ↑ "[F]or a full range of cases, an explanation which fails to invoke all four causes is no explanation at all."—"Four Causes". Falcon, Andrea. Aristotle on Causality. Stanford Encyclopedia of Philosophy 2008.
10. ↑ Aristotle, «Book 5, section 1013a», Metaphysics, Translated by Hugh Tredennick. Aristotle in 23 Volumes, Vols. 17, 18, Cambridge, MA, Harvard University Press; London, William Heinemann Ltd. 1933, 1989; (hosted at perseus.tufts.edu.) Aristotle also discusses the four "causes" in his Physics, Book B, chapter 3.
11. ↑ Hankinson, R. J. (1998), Cause and Explanation in Ancient Greek Thought (e-book), [Oxford]: OUP Premium, p. 159, ISBN 9780198237457, doi:10.1093/0199246564.001.0001, «Aristotle famously distinguishes four 'causes' (or causal factors in explanation), the matter, the form, the end, and the agent.».
12. ↑ According to Reece (2018): "Aristotle thinks that human action is a species of animal self-movement, and animal self-movement is a species of natural change. Natural changes, although they are not substances and do not have causes in precisely the same way that substances do, are to be explained in terms of the four causes, or as many of them as a given natural change has: The material cause is that out of which something comes to be, or what undergoes change from one state to another; the formal cause, what differentiates something from other things, and serves as a paradigm for its coming to be that thing; the efficient cause, the starting-point of change; the final cause, that for the sake of which something comes about."
13. ↑ Aristotle, Metaphysica I. 983 a26 ss. As quoted in Battista Mondin (2022), Ontologia e Metafisica, 3rd ed., ESD, p. 157, ISBN 978-8855450539.
14. ↑ Lloyd, G. E. R. (1996), «Causes and correlations», Adversaries and authorities: Investigations into ancient Greek and Chinese science, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 100, 106-107, ISBN 0-521-55695-3.
15. ↑ Liddell, Henry G.; Scott, Robert; Jones, Henry Stuart (1843), The Online Liddell-Scott-Jones Greek-English Lexicon, Thesaurus Linguae Graecae.
16. ↑ Lloyd, G. E. R. (1979), Magic, Reason and Experience, Cambridge: Cambridge University Press, p. 54, ISBN 0-521-29641-2.
17. ↑ Colombia, Felipe Carolina ; Universidad Nacional de (16 de julio de 2010). Las Formas como causas en el Timeo de Platón: Las causas inteligentes y su relación con las Formas. Universidad Nacional de Colombia. p. 36. OCLC 690667623.
18. ↑ Lloyd, G. E. R. (1996), «Causes and correlations», Adversaries and authorities: Investigations into ancient Greek and Chinese science, Cambridge: Cambridge University Press, pp. 96-98, ISBN 0-521-55695-3.
19. ↑ «Aristóteles Metafísica 12:3 Ni la materia ni la forma devienen». www.filosofia.org.
20. ↑ «Metafísica de Aristóteles en el Diccionario soviético de filosofía». www.filosofia.org. Consultado el 16 de agosto de 2021.
21. ↑ «Ancient Greek Philosophy | Internet Encyclopedia of Philosophy»
22. ↑ «Materia | Diccionario de filosofía». www.filosofia.org. Consultado el 12 de marzo de 2021.
23. ↑ ^{a b c} Preus, Anthony (12 de febrero de 2015). Historical Dictionary of Ancient Greek Philosophy. Rowman & Littlefield. p. 164. ISBN 978-1-4422-4639-3.
24. ↑ «Aristotle | Internet Encyclopedia of Philosophy»
25. ↑ Cruz, Jean Paul De La. Historia de la filosofía (Apuntes ajustados al currículum de Castilla y León. p. 32.
26. ↑ Arrieta Urtizberea, Agustin. (2015). Filosofiarako sarrera bat. Euskal Herriko Unibertsitatea, 101 or. ISBN 978-84-9082-285-2..
27. ↑ Preus, Anthony (12 de febrero de 2015). Historical Dictionary of Ancient Greek Philosophy. Rowman & Littlefield. p. 138. ISBN 978-1-4422-4639-3.
28. ↑ Física. II 3, 194b29 y Generación de los animales. I.21, 729b13
29. ↑ «Aristóteles: cambio y movimiento - Encyclopaedia Herder». encyclopaedia.herdereditorial.com.
30. ↑ Avempace (1995). «Nota 56 de pie de página». Kitāb al-kawn wa-al-fasād. Editorial CSIC - CSIC Press. p. 25. ISBN 978-84-00-07480-7.
31. ↑ Ponsatí-Murlà, Oriol (D.L. 2015). Aristóteles : el hombre feliz y la sociedad justa son los que buscan el equilibrio entre extremos. RBA. p. 120. ISBN 978-84-473-8316-0. OCLC 933578084.
32. ↑ Lloyd, 1996.
33. ↑ Leroi, 2015
34. ↑ Física 8.5, 257a10-12
35. ↑ Met., V, 2, 1013a 33 y Física., II, 3, 194b 32.
36. ↑ Lennox, James G. (1993), «Darwin was a teleologist», Biology and Philosophy 8 (4): 409-421, doi:10.1007/BF00857687.
37. ↑ "The development or behavior of an individual is purposive, natural selection is definitely not…. Darwin 'has swept out such finalistic teleology by the front door.'" Mayr, Ernst. 1961. "Cause and Effect in Biology." Science 134(3489):1501–06. doi 10.1126/science.134.3489.1501. PubMed.
38. ↑ Rand, Ayn; Boeckmann, Tore. (2000). The art of fiction: a guide for writers and readers. Plume, 20 or. ISBN 978-0-452-28154-7. (Noiz kontsultatua: 2024-04-26).
39. ↑ Fisika II.5
40. ↑ Falcon, Andrea (2019). Zalta, Edward N., ed. Aristotle on Causality (Spring 2019 edición). The Stanford Encyclopedia of Philosophy.
41. ↑ Aristotle, On the Parts of Animals 645^{a 21-26}, Book I, Part 5.
42. ↑ Lloyd, G. E. R. (1970). Early Greek Science: Thales to Aristotle, New York: W. W. Norton, p. 105. ISBN 978-0-393-00583-7
43. ↑ DK (4 de julio de 2019). How Philosophy Works: The concepts visually explained. Dorling Kindersley Limited. p. 44. ISBN 978-0-241-41663-1.
44. ↑ Física, 198b15-199a5
45. ↑ Copleston, Frederick. «CAPÍTULO V - EL MENSAJE DE HERÁCLITO». HISTORIA DE LA FILOSOFÍA I. LIBER. p. 428.
46. ↑ Copleston, Frederick. HISTORIA DE LA FILOSOFÍA I. LIBER. p. 273.
47. ↑ ^{a b} «Felipe Giménez Pérez, La disputa de las causas finales: el atomismo de Demócrito y la doctrina del azar, frente al finalismo aristotélico y estoico, El Catoblepas 124:8, 2012». www.nodulo.org.
48. ↑ ^{a b} «Aristóteles Metafísica 8:4 De la sustancia material. De las causas». www.filosofia.org.
49. ↑ Física, 196b 8-9.
50. ↑ «Aristotle» www.informationphilosopher.com (Noiz kontsultatua: 2024-04-27).
51. ↑ «Aristóteles Metafísica 5:30 Accidente». www.filosofia.org.
52. ↑ Demokrito aipatzen da, honako hau adieraziz:

    "Unibertsoan dagoen oro zoriaren eta beharraren emaitza da."Diogenes Laerzio, IX

53. ↑ Bacon, Francis. 1620. The New Organon II, Aphorism 9.
54. ↑ ^{a b c d} Lennox, James G. (1993), «Darwin was a teleologist», Biology and Philosophy 8 (4): 409-421, doi:10.1007/BF00857687.
55. ↑ ^{a b} Ayala, Francisco. 1998. "Teleological explanations in evolutionary biology." Nature's Purposes: Analyses of Function and Design in Biology. MIT Press.
56. ↑ Mayr, Ernst W. 1992. "The idea of teleology." Journal of the History of Ideas 53:117–35.