Wuliwya
Wuliwya, Puliwya icha Qullasuyu[1] (Kastilla simipi: Bolivia) nisqaqa Urin Apya Yalapi mama llaqtam. Uma llaqtakuna Chuqichaka Chuqiyapupas.Puliwyap umalliqnin 2006 watamanta 2019 watakamam Evo Morales karqan. Kunanqa umalliq manam kachkanchu, chaywanpas, Luwis Allwirtu Arsi Qataqura umallinatam kamachichkan.
H'allpa saywachi llamk'apuy
- Urqukuna: Illampu ( 6.421 m) - Illimani (6.439 m) - Sahama (6.542 m) - Aqutanku - Anquhuma - Kapurata - Chakaltaya - Chawpi Urqu - Wayna P'utuqsi - P'utuqsi urqu - Huriqi - Likankawur - Mururata - Parinaquta - Pumirapi - Sapaliri - Tuqurpuri - Huriqi - Wayaqi - Lipis - Uturunku - Sayrikapur
- Quchakuna: Titiqaqa qucha, Uru-Uru qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Puwpu qucha, Chilata qucha, Quwiphasa kachi qucha, Uyuni kachi qucha, Suárez qucha , Suchi qucha, Kañapa qucha, Asnaq qucha
- Mayukuna: Amarumayu, Chuqiyapu mayu, Beni mayu, Hatun Sach'amayu, Huchusuma mayu, Wapay mayu, Mayutata, Mamuriy mayu, Pillkumayu, Kunturillu mayu, Arqi mayu
- Wat'akuna: Titiqaqa wat'a - Challwawat'a - Chilliqa wat'a - Killawat'a - Pansa wat'a - Qhuchiwat'a
- Amachasqa sallqa suyukuna: Puliwyapi amachasqa sallqa suyukuna - mamallaqta parkikuna risirwakunapas
Llaqta pusay Rak'iy llamk'apuy
Wuliwiya suyupiqa hisq'un suyum, 112 puruwinsiya, 339 munisipyu.
| Suyu | km² | Runakuna | Runakuna/km² | Uma llaqta |  |
|---|---|---|---|---|---|
| Wini | 213.564 | 362.521 | 1,70 | Kimsantin llaqta | |
| Chuqichaka | 51.524 | 531.522 | 10,32 | Chuqichaka | |
| Quchapampa | 55.631 | 1.455.711 | 26,17 | Quchapampa | |
| Chuqiyapu | 133.985 | 2.350.466 | 18,04 | Chuqiyapu | |
| Uru Uru | 53.588 | 391.870 | 7,31 | Uru Uru | |
| Pando nisqa | 63.827 | 52.525 | 0,82 | Cobija | |
| P'utuqsi | 118.218 | 709.013 | 6,00 | P'utuqsi | |
| Santa Kurus | 370.621 | 2.029.471 | 5,48 | Santa Kurus | |
| Tariha | 37.623 | 391.226 | 10,40 | Tariha | |
| llapan | 1.098.581 | 8.274.325 | 7,56 | . |
Kawpay llamk'apuy
- Rimana huñunakuyninqa Buliwya Achka Nasyun Kamachi Quq Rimana Huñunakuymi.
- Wuliwyap Umalliqnin
Runakuna llamk'apuy
2006 watapi Puliwya suyupi 9.627.269 runa kawsasqan (8,76 runa/km²).
Runa llaqtakuna llamk'apuy
Puliwya suyupiqa achka runa llaqtam, inrihina ayllu llaqtam.
Tukuy Puliwya suyu runakunamanta 4.133.138 inrihina kanku (ine. 2001), paykunaqa 36 qutupi llaqtachakunku. Suyupi tukuy 4.141.187 mana inrihina kawsan.
Pachan runakuna llamk'apuy
| Suyu | Llapan | Llaqta kiti | Chakrapura kiti |
| Beni | 50.630 | 23.174 | 27.456 |
| Chuqichaka | 345.010 | 114.889 | 230.121 |
| Quchapampa | 999.963 | 446.960 | 553.003 |
| Chuqiyapu | 1.402.184 | 709.445 | 692.739 |
| Uru Uru | 238.829 | 106.269 | 132.560 |
| Pando | 6.039 | 2.895 | 3.144 |
| P'utuqsi | 572.592 | 134.518 | 438.074 |
| Santa Kurus | 447.955 | 276.559 | 171.396 |
| Tarija | 69.936 | 42.633 | 27.303 |
| llapan | 4.133.138 | 1.857.342 | 2.275.796 |
Uma runa llaqtakuna
- Qhichwa (1.558.277)
- Aymara (1.098.317)
- Chikitanu (184.288)
- Waraniyi (133.393)
- Moxos (76.073)
- Muwima (5.162)
- Warayu (9.863)
- Chiman (4.528)
- Takana (3.056)
Pukyu: Wigberto Rivero Pinto (2006) [1]
Halla runakuna llamk'apuy
| Suyu | Llapan | Llaqta kiti | Chakrapura kiti |
| Beni | 311.891 | 225.978 | 85.913 |
| Chuqichaka | 186.512 | 103.237 | 83.275 |
| Quchapampa | 455.748 | 409.449 | 46.299 |
| Chuqiyapu | 948.282 | 842.701 | 105.581 |
| Uru Uru | 153.041 | 129.841 | 23.200 |
| Pando | 46.486 | 17.925 | 28.561 |
| P'utuqsi | 136.421 | 104.565 | 31.856 |
| Santa Kurus | 1.581.516 | 1.269.089 | 312.427 |
| Tarija | 321.290 | 205.103 | 116.187 |
| llapan | 4.141.187 | 3.307.888 | 833.299 |
- (Pukyu: www.ine.gov.bo, (2001))
Rimaykuna llamk'apuy
Puliwya suyupiqa kastilla, qhichwa, aymara, waraniyi simikunatam lliwmanta astawan rimanku.[2]
| Simi | Rimaqkuna |
|---|---|
| Qhichwa simi | 2.281.198 |
| Aymara simi | 1.525.321 |
| Waraniyi simi | 62.575 |
| Huk pachan simi | 49.432 |
| Kastilla simi | 6.821.626 |
| Hawa simi | 250.754 |
| Pachan similla | 960.491 |
| Kastilla simi pachan simipas | 2.739.407 |
| Kastilla simi hawa simipas | 4.115.751 |
Iñiy llamk'apuy
- Kristiyanu iñiy
- Tawantinsuyu iñiy
- hukkunapas
Astawan hatun llaqtakuna llamk'apuy
| Llaqta | Runakuna (2001) | Runakuna (~ 2009) | Llaqta | Runakuna (2001) | Runakuna (~ 2009) |
|---|---|---|---|---|---|
| Santa Krus | 1.113.582 | 1.614.618 | Wiyacha | 29.108 | 35.968 |
| Chuqiyapu | 789.585 | 887.512 | Villazón | 28.045 | 34.787 |
| Altu llaqta | 647.350 | 949.912 | Tikipaya | 26.732 | 30.480 |
| Quchapampa | 516.683 | 616.943 | Kamiri | 26.505 | 33.216 |
| Uru Uru | 201.230 | 232.114 | Panti llaqta (Bermejo) | 26.059 | 32.992 |
| Chuqichaka | 193.876 | 295.455 | Tupisa | 21.707 | 24.842 |
| Tarija | 135.783 | 204.423 | Kuwiha | 20.820 | 43.813 |
| P'utuqsi | 132.966 | 164.600 | Llallawa | 20.065 | 18.340 |
| Sakawa | 92.581 | 105.105 | San Inasyu | 19.401 | 27.657 |
| Montero | 78.294 | 100.911 | Warnes | 17.872 | 26.888 |
| Kimsantin llaqta (Trinidad) | 75.987 | 94.348 | San Borja | 16.891 | 23.664 |
| Killaqullu | 74.980 | 85.224 | Villamontes | 16.113 | 23.732 |
| Yakuywa | 64.611 | 87.914 | Qutuqa | 15.181 | 22.842 |
| Riberalta | 64.511 | 88.059 | Wanuni | 15.106 | 17.172 |
| Qullqapirwa | 41.637 | 47.430 | Punata | 14.742 | 17.336 |
| Wayaramirin | 33.095 | 37.612 | Yapakani | 14.589 | 22.569 |
Mama llaqta llamk'apuy
Puliwyaqa 1825yuq watamantapacha chunka isqunniyuq hatun kamachi riqsin.
Akllanakuspa kamachinakuy 1982 watamanta llamk'apuy
- Hernán Siles Zuazo (1982-1985)
- Víctor Paz Estenssoro (1985-1989)
- Jaime Paz Zamora (1989-1993)
- Gonzalo Sánchez de Lozada (1993-1997)
- Hugo Banzer Suárez (1997-2001)
- Jorge Quiroga Ramírez (2001-2002)
- Gonzalo Sánchez de Lozada (2002-2003)
- Carlos Mesa (2003-2005)
- Eduardo Rodríguez Veltzé (2005-2006)
- Evo Morales (2006 - 2010)
Iskay waranqa pichqayuq watapi qhapaq intiraymi killapi Evo Morales Susyalismuman Rikch'arimuy partidumanta Movimiento al Socialismo (MAS) nisqa, huk ñiqin umalliq inrihina Puliwya suyumanta, Puliwya suyu runakunamanta 54 % akllanasqa karqan. Iskay waranqa suqtayuq watapi, qhulla puquy killa iskay chunka iskayniyuq p'unchawmantam Buliwyap umalliqnin kachkan.
Raki pusanakuna llamk'apuy
Suti (Kamaqkuna)
- Acción Democrática Nacionalista ADN (Hugo Banzer Suárez)
- Izquierda Unida IU
- Susyalismuman Rikch'arimuy MAS (Evo Morales)
- Movimiento Bolivia Libre MBL
- Movimiento de Izquierda Revolucionaria MIR (Jaime Paz Zamora)
- Movimiento Nacionalista Revolucionario MNR (Víctor Paz Estenssoro)
- Nueva Fuerza Republicana NFR (Manfred Reyes Villa)
- Partido Socialista de Bolivia PS (Marcelo Quiroga Santa Cruz)
- Poder Democrático Social PODEMOS (Jorge Quiroga Ramírez)
- Movimiento Sin Miedo MSM (Juan Del Granado Cosio)
- Falange Socialista Boliviana FSB (Oscar Unzaga de la Vega)
Pachakuti inrihina Rikch'arimuy (Movimiento Indígena Pachakuti (MIP)) nisqaqa huk buliwyanu partiduman rikch'akuq inrihina tantanakuymi, 2000 watapi Felipe Quispep kamarisqan.
Saywakuna llamk'apuy
| Saywakuna | |||
 | |||
| Mama llaqta | Pacha | Mayu / Qucha | Llapan |
|---|---|---|---|
 Arhintina | 471 | 302 | 773 |
 Parasil | 750 | 2.673¹ | 3.423 |
 Chirisuyu | 830 | 20 | 850 |
 Parawayi | 691 | 50 | 741 |
 Piruw | 513 | 534² | 1.047 |
| Pacha | 3.469 | ||
| Mayu / Qucha | 3.579 | ||
| Llapan | 6.834 | ||
1 = 95 km quchakuna | |||
Musiku llamk'apuy
Karu puriy llamk'apuy
Buliwya suyuqa ima munay rikukuyniyuq, imaymananiray kawsayniyuq, raymikunayuq, takikunayuq. Kay suyuqa hamuqkunapaq imaymana kawsaykunata kicharin. Kanqan: qaqa siqaykuna, mayupi wamp'upi tuytuykuna, puriykuna, pisqukuna, sallqa kawsay qhawaykunapas, q'uñi unu wayt'aykuna, ñawpa willakuykuna, wasichakuy, ñawpa wasichakuyninkuna qhawaykunapis.
Santa Krus suyupi tarikullantaq Noel Kempff Mercado mamallaqta parki. 2000 watapi UNESCO nisqa Tukuy runakunap qhapaq kaynin rimarirqan. Suqta llaqtaqa Santa Krus suyupi tukuy runakunap qhapaq kaynin kan, Misiones jesuíticas de Bolivia nisqa. Chuqiyapu suyupitaq Titiqaqa qucha Titiqaqa wat'a wan Killawat'a wan, hinaspa Tiwanaku kan. P'utuqsi suyupitaq askha sumaq quchakuna kachi quchakunapas (Uyuni kachi qucha, Pukaqucha, Q'umirqucha, Yuraqqucha, Uru-Uru qucha), hatun urqukuna (Aqutanku, Likankawur, Lipis, Uturunku) hinaspapis ch'in pacha tarikullantaq. Chuqichaka llaqtapitaq ima munay ñawpa wasikuna kan. Quchapampa suyutaq unay pacha mawk'a Inkallaqta llaqtayuq, askha sumaq quchakunapas.
Buliwya suyupi tarikuq kaqkuna:
Sach'a Rumi, Siluli ch'in pachapi
Rimana huñunakuypa wasin, Chuqiyapu llaqtapi
Siku takiqkuna, Buliwya
Uru Uru pukllay llaqtapi (2007 watapi)
.jpg)
.JPG)
Yachay tarpuy llamk'apuy
Raymikuna llamk'apuy
Tusuykuna llamk'apuy
Caporales, Diablada, Cueca, Llamerada, Macheteros, Morenada, Saya, Suri Sikuri, Takirari, Tobas
Simi kapchiy llamk'apuy
Kapchiy llamk'apuy
Taki kapchiy llamk'apuy
- Qutukuna: Pukaj Wayra, Los Kjarkas, Wara, Khanata, Paja Brava, Savia Andina, Ruphay, Grupo Aymara
- Takiqkuna: Natividad Betty Veizaga Siles, payqa Pukaj Wayra qutumanta (1977); Luzmila Carpio, Emma Junaro
- Waqachinakuna: Siku, Qina, Tarka, Pinkuyllu, Charanku
Rikchakuna llamk'apuy
Buliwya (NASA, 2002)
- Suri Sicuri, Salzburgopi, Austriapi 2007
Entrada del Virrey Arzobispo Morcillo en Potosí, Melchor Pérez de Holguín (Museo de América, Madrid)
Puliwya suyup runa chuntun (waranqakunapi), <- qhari - warmi ->
Puliwyapi runakuna, (1961-2003)
.jpg)
Yachachiy llamk'apuy
Llaqta taki llamk'apuy
Kaypipas qhaway llamk'apuy
Pukyukuna llamk'apuy
- ↑ Mana Tawantinsuyumanta qullasuyuñachu, Kay suyuqa kamakurqa chay Kiriwllu runakunaptin Kastilla runakuna icha ipiyra runakunamanta qhispichakusqankumanta.
- ↑ obd.descentralizacion.gov.bo / Observatorio Bolivia Democrático (kastilla simi)
- ↑ world-gazetteer (hallch'asqa tiyaypi 2001-03-09)
Hawa t'inkikuna llamk'apuy
- kawsaywan culturawan quechua runaqta (kastilla simipi)
- Desarrollo del Milenio Nisqamanta Ruwaykuna, Desarrollo Human o Nisqaman Khusqachasqa (Kastilla simipi, Qhichwa simipi, Aymara simipi, Guarani simipi)
- Bolivia suyumanta Presidente Constitucional Eduardo Rodriguez Veltzé parlaynin, 9-VI-2005
- Agencia Española de Cooperación Internacional (AECI) en Bolivia
 | Buliwyapi amachasqa sallqa suyukuna |  |
|---|---|---|
| Mamallaqta parkikuna: Amboró · Awarawi · Carrasco · Isiboro Secure · Iñao · Kaa Iya · Madidi · Noel Kempff Mercado · Qutapata · Sajama · San Matías · Tunari · Turu Turu · Utukis | ||
| Mamallaqta risirwakuna: Eduardo Abaroa · Manuripi-Heath Amarumayu · Tarikiya | ||
| Risirwakuna: Apulupampa · Beni · Palmar · Pilón Lajas · Sama urqukuna · Tukawaka · Ulla Ulla | ||
| Ramsar k'itikuna: Kunsipsyun qucha · Pantanal · Pukaqucha · Puwpu qucha · San José · Titiqaqa qucha · Uru-Uru qucha |
| | Buliwya suyupi runa llaqtakuna | |
|---|---|---|
| Antikuna, Qullaw: Aymara runa · Chipaya runa · Qhichwa runa · Uru runa | ||
| Amarumayu sach'a-sach'a suyu: Aphru-buliwiyanu · Araona · Ayoreo · Baure · Kanichana · Kawiña · Kayuwawa · Chaqubu · Chiman · Chikitus · Ese'eqha · Warasuqwe · Warayu · Itonama · Huwakinyanu · Leqos · Machineri · Maropa · Moré · Moseten · Mowima · Musu · Yura (Nawa) · Pakawara · Siryono · Takana · Toromona · Yaminawa · Yuki · Yurakari | ||
| Hatun Chaku: Tapiete runa · Waraniyi runa (Chiriwanu, Simba) · Weenhayek runa | ||
| Hukkuna indihina runa llaqtakuna: Qumlik | ||
| Mawk'a runa llaqtakuna: Inka | ||
| Urin Awya Yalapi mama llaqtam |
|---|
Arhintina · Parasil · Qullasuyu · Chirisuyu ·  Ikwayur ·  Kulunsuyu · Parawayi · Piruw ·  Surinam ·  Uruwayi ·  Wayana ·  Winisuyla · Ransis Wayana (  Ransiya ) · Malwina wat'akuna |