Bratysława

Miasto stołeczne Słowacji leży na 48°09′ szerokości geograficznej północnej i 17°07′ długości geograficznej wschodniej. Są to współrzędne geograficzne Urzędu Miasta Stołecznego Bratysławy usytuowanego w centralnej części miasta. Najbardziej wysunięty punkt na wschód znajduje się w dzielnicy Podunajské Biskupice; na północ i zachód – w dzielnicy Devínska Nová Ves; na południe – w dzielnicy Čunovo^[9].

Bratysława jako stolica ma nietypowe, peryferyjne położenie – jest usytuowana na południowo-zachodnim krańcu Słowacji, co nie jest dla niej korzystne, jednakże sąsiedztwo takich metropolii jak: Wiedeń (odległość około 60 km) czy Budapeszt (odległość około 195 km) rekompensuje tę lokalizację^[10].

Stolica Słowacji zajmuje powierzchnię 367,9 km². Od wschodu i południowego wschodu graniczy z powiatem Senec (okres Senec), od północnego wschodu – z powiatem Pezinok (okres Pezinok), od północy – z powiatem Malacky (okres Malacky), od zachodu – z Austrią, a od południa – z Węgrami. Do miejscowości leżących niedaleko Bratysławy należą: po stronie słowackiej – Hamuliakovo, Kalinkovo, Malinovo, Most pri Bratislave, Ivanka pri Dunaji, Marianka i Stupava, po stronie austriackiej – Deutsch Jahrndorf oraz Kittsee, Berg i Marchegg (byłe słowacko-austriackie przejścia graniczne), a po stronie węgierskiej – Rajka (byłe słowacko-węgierskie przejście graniczne)^[11].

Bratysława rozpościera się na obydwu brzegach Dunaju, u ujścia Morawy (Morava) do Dunaju (w dzielnicy Devín tworzy krótką granicę słowacko-austriacką) oraz na wzgórzach Małych Karpat (Malé Karpaty). Obejmuje także skrajne obszary, tj. południową część Niziny Zahorskiej (Záhorská nížina) i zachodnią część Niziny Naddunajskiej (Podunajská nížina). Najwyżej położonym terenem jest wzgórze – Devínska Kobyla (514 m n.p.m.), zaś najniższym – rzeka Dunaj (126 m n.p.m.).

Bratysława należy do strefy klimatu umiarkowanego ciepłego^[12][13][14]. Klimat dodatkowo charakteryzuje się dużą częstotliwością wiatrów^[15][16]. Temperatury okresu wegetacyjnego pozwalają na uprawę niektórych gatunków roślin, rozpowszechnionych w krajach śródziemnomorskich, m.in. winorośli i kasztana jadalnego^[17][18].

Pierwsza informacja o liczbie ludności Bratysławy pochodzi z końca XIV w. Według niej obecna stolica Słowacji liczyła wtedy 7500 osób. W 1720 roku w Bratysławie żyło 7943 osób^[19], a w 1858 – 50 800 osób^[5]. Na podstawie wyników spisu statystycznego w 1869 roku (pierwszy raz wyniki były gromadzone dla poszczególnych miejscowości) doliczono się 50 055 mieszkańców Bratysławy, zaś w 2009 – 431 061, co stanowiło 7,95% ogółu ludności kraju (Słowacja: 5 424 925). Dowodzi to, że w ciągu 140 lat liczba ludności Bratysławy zwiększyła się o 381 006 osób.

Na podstawie danych statystycznych z 2009 roku Bratysława odznaczała się korzystną strukturą wieku, bowiem największy odsetek, tj. 63,76% (274 832) stanowiły osoby w wieku produkcyjnym (mężczyźni od 15. do 59. roku życia; kobiety od 15. do 54. roku życia)^[a][20]. Najmniejszy odsetek – 12,09% (52 109) tworzyły osoby w wieku przedprodukcyjnym^[a]. Tego samego roku kobiety stanowiły 53,03% (228 604; współczynnik feminizacji: 113 kobiet na 100 mężczyzn), zaś mężczyźni – 46,97% ogółu (202 457; współczynnik maskulinizacji: 89 mężczyzn na 100 kobiet). W tym samym czasie odnotowano 5052 urodzeń żywych (współczynnik urodzeń: 11,72‰), a jednocześnie – 3995 zgonów (współczynnik zgonów: 9,27‰) oraz zarejestrowano 2483 zawartych małżeństw (współczynnik zawartych małżeństw: 5,76‰), a także – 1178 rozwodów (współczynnik rozwodów: 2,73‰). Przyrost naturalny wynosił 1057 (współczynnik przyrostu naturalnego: 2,45‰). Przyrost rzeczywisty osiągnął poziom 2270^[20].

W 1910 roku miasto liczyło 78 229 mieszkańców, w tym 32 790 Niemców, 31 705 Węgrów, 11 673 Słowaków, 1242 Czechów, 351 Chorwatów oraz 115 Polaków.

Jak podaje spis statystyczny przeprowadzony w 2001 roku, Słowacy stanowili 91,39%, Węgrzy – 3,84%, Czesi – 1,86%, Niemcy – 0,28%, Morawianie – 0,15%, Rusini – 0,11%, Ukraińcy – 0,11, Romowie – 0,10%, Polacy – 0,08% a inne narodowości – 2,08% ogółu ludności stolicy^[22].

Dzisiejsze terytorium Bratysławy powstało pierwotnie w wyniku łączenia osad, a następnie przyłączania miejscowości z pobliskiej okolicy. W 1943 roku przyłączono miejscowość – Karlova Ves, a trzy lata później terytorium Bratysławy rozrosło się dzięki wcieleniu takich miejscowości jak: Devín, Dúbravka, Lamač, Petržalka, Prievoz, Rača i Vajnory. W 1954 roku utworzono 4 okręgi, a w 1960 roku – 12. Następnie w 1972 roku miało miejsce ponowne włączanie przyległych miejscowości: Čunovo, Jarovce, Rusovce, Devínska Nová Ves, Záhorská Bystrica, Podunajské Biskupice, Vrakuňa, a także miasto podzielono na 4 okręgi: Bratysława I (obvod Bratislava I), Bratysława II (obvod Bratislava II), Bratysława III (obvod Bratislava III), Bratysława IV (obvod Bratislava IV). W 1986 roku utworzono 5 okręg: Bratysława V (obvod Bratislava V)^[21].

Od 1996 roku dzielnice Bratysławy istnieją na prawach miejskich, toteż terytorium Bratysławy podzielone jest na 5 powiatów, tzw. powiatów miejskich (mestské okresy), 17 dzielnic i 20 okręgów^[9][23].

Bratysława rozpościera się na dwóch trasach handlowych, tj. na szlaku bursztynowym, który łączył Morze Bałtyckie z Morzem Śródziemnym, czyli północną Europę z południową oraz na szlaku dunajskim, który biegnąc wzdłuż rzeki Dunaj, umożliwiał dostęp do Morza Czarnego, a tym samym łączył zarówno zachodnią i wschodnią Europę z południowo-wschodnią. Obydwie drogi krzyżowały się na obszarze dzisiejszej dzielnicy Devín, w której znajduje się Zamek Devín, pełniący w dawnych czasach funkcję obronną nad tymi szlakami^[25].

Dzisiejsze miasto powstało z osady pod Zamkiem Bratysławskim. Obecnie miejsce to stanowi jądro historyczne Bratysławy i obejmuje średniowieczne miasto ograniczone systemem wałowym, zamek i podzamcze. Kiedyś wjazd do miasta umożliwiały 4 bramy^[26], tj. od strony wschodniej – Brama Laurińska (Laurinská brána)^[27][28], nazywana też Bramą Wawrzyniecką (Vavrinecká brána), od północnej – Brama Michalska (Michalská brána)^[27], od zachodniej – Brama Wydrycka (Vydrická brána; zachowała się część fortyfikacji)^[27], nazywana też Bramą Ciemną (Tmavá brána) lub Bramą Wiedeńską (Viedenská brána), a od południa – Brama Rybacka (Rybárska brána; zachowały się fundamenty)^[27][29]. Do czasów współczesnych przetrwała jedynie Brama Michalska, prowadząca do dzielnicy Staré Mesto.

• okres Cesarstwa Rzymskiego – obóz wojskowy Gerulata w dzisiejszej dzielnicy Rusovce;
• okres Państwa Wielkomorawskiego – gród obronny;
• 907 – pierwsza pisemna wzmianka;
• X wiek – osada handlowa u stóp grodu;
• 1291 – uzyskanie praw miejskich;
• od 1536 – główne miasto koronacyjne władców węgierskich (wchodziła w skład Królestwa Węgier);
• następne wieki – rozwój miasta;
• XIX wiek – spadek znaczenia (funkcje przejmowała Buda);
• 1914 – otwarcie kolei podmiejskiej, łączącej Pressburg/Pozsony z Wiedniem;
• po I wojnie światowej – stolica Słowacji, wchodzącej w skład Czechosłowacji (mimo że na początku tego okresu miasto było zamieszkałe głównie przez ludność węgiersko-niemiecką, która chciała, żeby miejscowość była wolnym miastem pod patronatem Ligi Narodów);
• 1939–1945 – stolica Słowacji (formalnie samodzielnej, faktycznie uzależnionej od III Rzeszy);
• 1945–1969 – stolica Słowacji, wchodzącej w skład Czechosłowacji;
• 1969–1990 – stolica Słowackiej Republiki Socjalistycznej, wchodzącej w skład Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej;
• przełom lat 60. i 70. – zburzenie zabytkowego Podzamcza w związku z budową Nowego Mostu i alei Staromiejskiej;
• 1990–1992 – stolica Słowackiej Republiki Federalnej, wchodzącej w skład Czeskiej i Słowackiej Republiki Federalnej;
• od 1 stycznia 1993 – stolica niezależnej Słowacji.

Duży wpływ na Bratysławę mieli Węgrzy i Niemcy. Zmieniała się również nazwa miasta, niektóre z nazw używane były równocześnie aż do I wojny światowej, do dziś Pressburg jest oficjalnie niemiecką alternatywą Bratysławy, Pozsony – węgierską, Prešporok – starą nazwą słowacką, a Prešpurk starą nazwą czeską. W Polsce używano wcześniej m.in. nazwy Pożoń.

Do historycznych nazw miasta stołecznego Słowacji należą:

• Wratislaburgum^[3][30], Pisonium (805)^[3],
• Braslavespurch^[30], Brezalauspurc (907)^[3],
• Breslava Civitas (1038),
• Brezezburg (1042)^[3],
• Breisburg^[3], Breziburg^[3], Brezzizburch^[3], Preslawaspurch (1052)^[3],
• Bresburg, Bresburch, Bossen (1108)^[3],
• Bosonium (1146),
• Poson^[3], Posonium (XIII–XIV w.)^[3],
• Istropolis^[30], Bosonium (1146)^[3],
• Posonium (XV w.),
• Presburg, Pressburg (XVII/XVIII w.),
• Posony, Pozsony (XVIII, XIX w.),
• Prešporok (XVIII w.),
• Břetislav, Břetislava, Braťislava (nad Dunajom) (XIX w.), Bratislav^[3].

Nazwa Bratislava została pierwszy raz użyta przez szturowców (štúrovci) po 1844 roku, ale urzędowo przyjęta została w 1919 roku^[3][31]. Jednocześnie pod koniec 1918 r. pojawiła się propozycja, by miasto przemianować na Wilson lub Vilsonovo mesto na cześć prezydenta USA Woodrowa Wilsona, jednak pomysł nie przyjął się^[32][33].

• Zamek Bratysławski z XIV–XV wieku, potem wielokrotnie przebudowywany, usytuowany na granitowym wzgórzu, 80 metrów nad lustrem Dunaju. Twierdza o 4 wieżach w narożnikach murów obronnych;
• ruiny Zamku Devín, położonego w dzielnicy Devín, wznosi się na wysokich skałach u ujścia Morawy do Dunaju, nad granicą słowacko-austriacką;
• gotycka katedra św. Marcina (Dóm svätého Martina); była przez 300 lat miejscem koronacji królów węgierskich;
• gotycki kościół franciszkański Zwiastowania Pana z 1297 roku;
• barokowy kościół (obecnie cerkiew prawosławna) św. Mikołaja z 1661 roku;
• barokowy kościół Trynitarzy;
• barokowo-klasycystyczny wielki kościół ewangelicki;
• secesyjny kościół św. Elżbiety zwany też „Niebieskim kościółkiem”;
• gotycki ratusz;
• Hlavné námestie (rynek) z XVI-wieczną studnią, otoczony zabytkowymi budynkami;
• Uniwersytet Bratysławski (Universitas Istropolitana lub Academia Istropolitana; wraz z biblioteką uniwersytecką) założony przez króla węgierskiego Macieja Korwina;
• klasycystyczny pałac prymasowski z 1781 roku – obecnie pełni funkcję ratusza;
• barokowy letni pałac arcybiskupi – obecnie siedziba słowackiego rządu;
• Pałac Grassalkovicha – obecnie siedziba prezydenta Słowacji;
• eklektyczny Słowacki Teatr Narodowy (Slovenské národné divadlo) wybudowany w 1886 roku;
• neobarokowa Reduta, w której mieści się filharmonia słowacka;
• XVII-wieczna barokowa Brama Michalska, jedyna ocalała wieża na miejskich murach;
• „Wąski dom”;
• Nový most (Nowy Most);
• Starý most (Stary Most);
• Synagoga z 1926 roku;
• Stará tržnica – zabytkowa, secesyjna hala targowa z 1910 r.

W Bratysławie znajdują się liczne placówki kulturalne, m.in.:

biblioteki^[34]:

• Biblioteka Uniwersytecka (Univerzitná knižnica) – Swoją działalność rozpoczęła, jako biblioteka akademicka Uniwersytetu Komeńskiego w Bratysławie, w 1919 roku. Od 1954 roku jest biblioteką naukową, dostępną dla szerokiej publiczności^[35];
• Biblioteka Główna Słowackiej Akademii Nauk (Ústredná knižnica Slovenskej akadémie vied);
• Słowacka Biblioteka Pedagogiczna (Slovenská pedagogická knižnica);
• Słowacka Biblioteka Lekarska (Slovenská lekárska knižnica);

filharmonie^[36]:

• Filharmonia Słowacka (Slovenská filharmónia);

galerie^[37]:

• Galeria Miasta Bratysławy (Galéria mesta Bratislavy);
• Słowacka Galeria Narodowa (Slovenská národná galéria);

muzea^[38]:

• Muzeum Gazownictwa (Plynárenské múzeum);
• Muzeum Handlu (Múzeum obchodu);
• Muzeum Jána Cikkera (Múzeum Jána Cikkera);
• Muzeum Kultury Fizycznej w Republice Słowackiej (Múzeum telesnej kultúry v Slovenskej republike);
• Muzeum Milana Dobesa (Múzeum Milana Dobesa);
• Muzeum Policji Republiki Słowackiej (Múzeum polície Slovenskej republiky);
• Muzeum Szkolnictwa i Pedagogiki (Múzeum školstva a pedagogiky);
• Muzeum Transportu (Múzeum dopravy);
• Słowackie Muzeum Narodowe (Slovenské národné múzeum) wraz z bratysławskimi oddziałami, takimi jak^[39]:
  • Muzeum Archeologiczne (Archeologické múzeum);
  • Muzeum Historyczne (Historické múzeum) z siedzibą w Zamku Bratysławskim (Bratislavský hrad);
  • Muzeum Muzyczne (Hudobné múzeum);
  • Muzeum Kultury Chorwatów na Słowacji (Múzeum kultúry Chorvátov na Slovensku);
  • Muzeum Kultury Niemców Karpackich (Múzeum kultúry karpatských Nemcov);
  • Muzeum Kultury Węgrów na Słowacji (Múzeum kultúry Maďarov na Slovensku);
  • Muzeum Kultury Żydowskiej (Múzeum židovskej kultúry);
  • Muzeum Historii Naturalnej (Prírodovedné múzeum);
  • Pawilon Wystawienniczy Podzamcze (Výstavný pavilón Podhradie);
• Muzeum Miasta Bratysławy (Múzeum mesta Bratislavy) wraz z oddziałami, takimi jak^[40]:
  • Muzeum Arthura Fleischmanna (Múzeum Arthura Fleischmanna);
  • Muzeum Broni (Múzeum zbraní);
  • Muzeum Farmacji (Múzeum farmácie) z siedzibą w zabytkowej aptece Pod Czerwonym Rakiem (lekáreň U červeného raka);
  • Muzeum Historii Miasta (Múzeum dejín mesta);
  • Muzeum Janka Jesenskiego (Múzeum Janka Jesenského);
  • Muzeum Johanna Nepomuka Hummla (Múzeum Johanna Nepomuka Hummela);
  • Muzeum Winogrodnictwa (Múzeum vinohradníctva);
  • Muzeum Wnętrz Historycznych (Múzeum historických interiérov);
  • Muzeum Zegarów (Múzeum hodín);
  • Danubiana Maulensteen Art Museum;

teatry^[41]:

• Słowacki Teatr Narodowy (Slovenské národné divadlo);
• Teatr Miejski im. Pavla Országha Hviezdoslava (Mestské divadlo Pavla Országha Hviezdoslava)^[42];
• Teatr Arena (Divadlo Aréna);

inne:

• Instytut Polski w Bratysławie;
• Hudobné Centrum (Centrum Muzyki).

Miasto posiada szkoły wyższe, do których należą^[43]:

państwowe:

• Akademia Korpusu Policyjnego (Akadémia Policajného zboru);
• Słowacki Uniwersytet Medyczny (Slovenská zdravotnícka univerzita);

publiczne:

• Uniwersytet Komeńskiego (Univerzita Komenského);
• Słowacki Uniwersytet Techniczny (Slovenská technická univerzita);
• Uniwersytet Ekonomiczny (Ekonomická univerzita);
• Wyższa Szkoła Sztuk Pięknych (Vysoká škola výtvarných umení);
• Wyższa Szkoła Sztuk Scenicznych (Vysoká škola múzických umení);

prywatne:

• Wyższa Szkoła Paneuropejska (Bratysławska Wyższa Szkoła Prawa; Bratislavská vysoká škola práva, Paneurópska vysoká škola);
• Wyższa Szkoła Ekonomii i Zarządzania w Administracji Publicznej (Vysoká škola ekonómie a menežmentu verejnej správy);
• Wyższa Szkoła Zdrowia i Pomocy Społecznej Świętej Elżbiety (Vysoká škola zdravotníctva a sociálnej práce sv. Alžbety).

Na terenie Bratysławy działa kilka ośrodków naukowo-badawczych, naukowo-kulturalnych, m.in.:

• Instytut Informatyki i Statystyki Infostat (Inštitút informatiky a štatistiky Infostat);
• Instytut Badawczy Geodezji i Kartografii (Výskumný ústav geodézie a kartografie);
• Instytut Badawczy Gospodarki Wodnej (Výskumný ústav vodného hospodárstva);
• Miejski Instytut Ochrony Pamiątek (Mestský ústav ochrany pamiatok);
• Ogród Botaniczny Uniwersytetu Komeńskiego (Botanická záhrada Univerzity Komenského) – placówka naukowo-pedagogiczna Uniwersytetu Komeńskiego^[44];
• Państwowy Instytut Geologiczny im. Dionýza Štúra (Štátny geologický ústav Dionýza Štúra);
• Państwowy Instytut Pedagogiczny (Štátny pedagogický ústav);
• Słowacka Akademia Nauk (Slovenská akadémia vied);
• Słowacki Instytut Filmowy (Slovenský filmový ústav);
• Słowacki Instytut Hydrometeorologiczny (Slovenský hydrometeorologický ústav).

Bratysława jako jedna z niewielu stolic europejskich nie ma obserwatorium astronomicznego (najbliższe znajduje się w miejscowości Modra) i planetarium (najbliższe znajduje się w miejscowości Hlohovec)^[45][46]. W związku z tym wykłady i obserwacje nieba (przeznaczone tylko dla amatorów astronomii) odbywają się w budynku, który umieszczony jest na terenie Parku Kultury i Wypoczynku w Bratysławie (Astronomický úsek Parku kultúry a oddychu v Bratislave).

W latach 1999–2002 w Bratysławie rozgrywany był kobiecy turniej tenisowy, Eurotel Slovak Indoor.

W Bratysławie znajduje się stadion narodowy Słowacji – Národný futbalový štadión, który może pomieścić 22 500 osób. Swoje spotkania rozgrywają na nim piłkarze klubu Slovan Bratysława oraz reprezentacja Słowacji. Obiekt powstał w miejscu dawnego stadionu Tehelné pole.

• Bratislava hlavná stanica – dworzec główny
• Bratislava ústredná nákladná stanica – dworzec towarowy
• Devínska Nová Ves – stacja kolejowa
• Devínske Jazero – przystanek kolejowy
• Bratislava-Lamač – stacja kolejowa
• Bratislava-Nové Mesto – stacja kolejowa
• Bratislava-Petržalka – stacja kolejowa
• Podunajské Biskupice – stacja kolejowa
• Bratislava predmestie – stacja kolejowa
• Rusovce – stacja kolejowa
• Bratislava-Vajnory – stacja kolejowa
• Bratislava-Vinohrady – przystanek kolejowy
• Bratislava-Železná studienka – przystanek kolejowy

• Tramwaje w Bratysławie
• Trolejbusy w Bratysławie

• Port Lotniczy im. Milana Rastislava Štefánika (Letisko Milana Rastislava Štefánika)

• Port Bratysława

• Lajos Batthyány – premier Węgier
• Martin Bútora – socjolog
• Dominika Cibulková – tenisistka
• Milan Ftáčnik – polityk
• Jarmila Gajdošová – tenisistka
• Vladimír Godár – kompozytor
• Edita Gruberová – diva opery, sopran
• Lukáš Haraslín – piłkarz
• Andrej Hryc – aktor
• Johann Nepomuk Hummel – kompozytor
• Janette Husárová – tenisistka
• Lenka Juríková – tenisistka
• Kristína Kučová – tenisistka
• Zuzana Kučová – tenisistka
• Philipp Lenard – fizyk
• Roman Luknár – aktor
• Peter Machajdík – kompozytor
• Diana Mórová – aktorka
• Kamila Magálová – aktorka
• Juraj Nvota – aktor
• Július Satinský – aktor
• Ján Andrej Segner – fizyk, matematyk
• Zdena Studenková – aktorka

Bratysława utrzymuje stosunki partnerskie z następującymi miastami^[47][48]:

• Ogród zoologiczny w Bratysławie

Panorama

• oficjalna strona miasta (słow. • niem. • ang.)