Олмештышмут
Олмештышмут — ойлончышто лӱммут, палымут але чотмут олмеш кучылталтше ойлымаш ужаш. Олмештышмут могай ойлымаш ужашым алмашта ,тудын семынак вашталтеш я ок вашталт. Ойлончышто олмештышмут утларакше подлежащий, дополнений да рашемдык лиеш.
Мутлан: 1. Ушан кресаньык ояр ий деч ок лӱд. Тудо(подлежащий) мландыжжым лум вӱд денак кеҥеж гочашым вӱдыжтен коден мошта. (С. Чавайн) 2. Аҥаш вес тӱрлӧ саска, шудо ӱдалтыт. Нунылан(дополнений) вес тӱрлӧ ӱй кӱлеш. 3. Мый Орлай Костям гын савырен моштем, тугай(рашемдык) еҥым тӱняште шуко ужынам. (Я. Ялкайн)
Олмештышмутын ыҥ тӱшкаже тӧрлаташ
| Ыҥ тӱшка | Олмештышмут-влак |
|---|---|
| Личный | мый, тый, тудо, ме, те, нуно |
| Указательный | тиде, тудо, нине, нуно, тыгай, тугай, тынар, тунар |
| Определительный | шке, кажне, чыла, весе, южо, моло, кеч-кӧ, кеч-мо, керек-могай, т.м. |
| Йодышан | кӧ? мо? могай? мыняр? кунар? кудо? |
| Относительный | кӧ, мо, могай, мыняр, кунар, кудо |
| Неопределенный | ала-кӧ, ала-мо, ала-могай, ала-мыняр, ала-кунар, ала-кудо, кӧ-гынат, мо-гынат, иктаже, икмыняре, иктаж-могай, т.м. |
| Отрицательный | нигӧ, нимо, нимогай, нимыняр, нигунар, нигудо, иктат |
Личный олмештышмут тӧрлаташ
Личный олмештышмут-влак луммут олмеш кучылталтыт. Нунын чот ден лицашт уло, лӱммут семынак вочмык дене вашталтыт, но ныл вочмык сынышт веле уло:
| И. | мый | те | тудо | ме |
| Р. | мый-ын | тен-да-н | туды-н | мем-на-н |
| Д. | мы-лан-ем | ты-лан-да | туд-лан | мы-лан-на |
| В. | мый-ым | тен-да-м | туды-м | мем-на-м |
Личный олмештышмут ойлончышто утларакше подлежащий ден дополнений лиеш, мутлан: Ивановын почеламутшо але тӧрсыр. Садлан лиыйн ме тудлан(дополнений) тунемаш, адакат ончык каяш кӱлеш манына. (М. Шкетан)
Родительный вочмыкыште каласалтше личный олмештышмут шукыж годым рашемдык лиеш, мутлан: 1. Аваем, Россий, лач тый гана эсен лий, тыйын(рашемдык) эсенетлан ме йывыртена. (Сем. Николаев) 2. Марий Элна, мемнан(рашемдык) чонышто эн келгыште тый улат. (М. Якимов)
Указательный олмештышмут тӧрлаташ
Указательный олмештышмут-влак иктышт наста ыҥан улыт: тиде, тудо, ты, ту, нине, нуно, саде; весышт настан палыжым каласен пуат: тыгай, тугай; кумышышт настан мыняр улмо дене палдарат: тынар, тунар.
Нуно ойлончышто лӱммут ончылно шогат да чот денат, вочмык денат огыт вашталт, шукыж годым рашемдык лийыт, мутлан: 1. Корем ты(рашемдык) могырымат, корем ту(рашемдык) могырымат эртен кайыше-влакым Павыл кугыза каван вуй гыч ончен. (Д. Орай) 2. Молан теве нине(рашемдык) ушкал-влак таза, тичмаш улыт, а нуно(рашемдык) ушкалышт — явык? (С. Чавайн) 3. Садыште тыгай(рашемдык) сӧремалтше мландым кучаш ок йӧрӧ. (Шабдар Осып) 4. Кумло куд ий еҥ кидыште илышым. Тунарак(рашемдык) орлыкым чытышым. (Я. Элексейн)
| И. | тиде | нине | тугай | тынаре |
| Р. | тидын | нинын | тыгайын | тынарын |
| Д. | тидлан | нинылан | тугайлан | тынарылан |
| В. | тыдым | ниным | тугайым | тынарым |
| М. | — | — | тугайыште | тынарыште |
| Н. | — | — | тугайышке | тынарышке |
| О. | — | — | тугаеш | тынареш |
Определительный олмештышмут тӧрлаташ
Определительный олмештышмут-влак ойлончышто лӱммут деч посна каласалтмышт годым вочмык дене вашталтыт да тӱрлӧ йыжыҥ лийыт, лӱммут дене кылдалтмышт годым огыт вашталт да рашемдык лийыт, мутлан: 1. Пашаче еҥ коклаште кушшо, шкежат(подлежащий) пашачак лиеш, кеч-могай(рашемдык) пашам йӧратен ышта. (Шобдар Осып) 2. Икте иктым ойла, весе(подлежащий) — весым(дополнений). (К. Васин) 3. "Керек-кӧланат(дополнений) шочмо кундем шерге", — вашешта Муро Апшат. (К. Васин)
Шке олмештышмут пелен лӱммут але личный олмештышмут лиеш гын, кок мутге вочмык дене вашталтеш, мутлан: И. мый шке, Р. мыйын шкемын, Д. мыланем шканем, В. мыйым шкемым. Але: И. ачам шке, Р. ачамын шкежын, Д. ачамлан шканже, В. ачамым шкенжым.
| И. | чыла | кеч-могай | кеч-мыняре |
| Р. | чылан | кеч-могайын | кеч-мынярын |
| Д. | чылалан | кеч-могайлан | кеч-мынярылан |
| В. | чылам | кеч-могайым | кеч-мынярым |
| М. | — | кеч-могайыште | кеч-мынярыште |
| Н. | — | кеч-могайышке | кеч-мынярышке |
| О. | — | кеч-могаеш | кеч-мыняреш |
Йодышан олмештышмут тӧрлаташ
Йодышан олмештышмут-влак тӱрлӧ нерген йодмым ончыктат — наста нерген: кӧ? мо?, качестве нерген: могай?, мынярлык нерген: мыняре? кунаре? мочоло?, тыгаяк настала коклаште вес настан вержым: кудо?.
Йодышан олмештышмут-влак йодышан ойлончышто кучылтатыт, мутлан: 1. Чынак, муро куатым, усталыкым Кождемырлан кӧ(подлежащий) пуэн? Кӧ(подлежащий) тудлан сылне, ямле семым эн сай саскала сӱвызен конден?! (К. Васин) 2. Можо(подлежащий) тыге кумылым тарвата? Можо(подлежащий) тыге шошым кечын айдемым ала-кушко ӱжеш, ала-мом эре кычалыкта? (Шабдар Осып) 3. "Вара таче могай(рашемдык) каҥашым ыштышда?"— йодеш вате. (С. Чавайн) 4. "Вара мыняр(рашемдык) еҥ кнагам лудаш налеш?"— мый лудмо пӧрт вуйлатыше деч йодым. (М. Шкетан) 5. "Кудыда(подлежащий) старшой?"— адак йодо еҥ. (Я. Ялкайн)
Кӧ? мо? олмештышмут-влак ныл вочмык дене вашталтыт: И. кӧ? мо? Р. кӧн? мон? Д. кӧлан? молан? В. кӧм? мом?
Молышт лӱммутан кучылталтмыш олмеш шкетын кучылталтмышт годым чыла вочмыкыште каласалтыт, мутлан:
| И. | могай? |
| Р. | могайын? |
| Д. | могайлан |
| В. | могайым |
| М. | могайыште? |
| Н. | могайышке? |
| О. | могаеш? |
Йодышан олмештышмут-влак вочмык дене вашталтмышт годым ойлончышто тӱрлӧ йыжыҥ лийыт.
Относительный олмештышмут тӧрлаташ
Относительный олмештышмут-влак йыгыр ойлончылаште ик тыглай ойлончым весе дене кылдаш кучылталтыт гын, йодмо ыҥыштым йомдарат да ушеммут шотан мут лийыт, садлан нуным относительный (ойлончо-влак кокласе кылым ончыктышо) олмештышмут маныт.
Нунат ойлончышто тӱрлӧ йыжыҥ лийыт, мутлан: 1. Кӧ(подлежащий) пашам ышта чот, тудлан(дополнений) почет. (Калыкмут) 2. Кӧ(подлежащий) мом(дополнений) кычалеш, тудым(дополнений) муэш. (Калыкмут) 3. Лийын дыр тудынат ныжыл ӱдыр, кӧн(рашемдык) шинчаште кава кандалге. (М. Казаков)
Неопределенный олмештышмут тӧрлаташ
Неопределенный олмештышмут-влак ончыктат:
- палыдыме еҥ ден настам: ала-кӧ, ала-мо, иктаже, иктаж-кӧ, кӧ-гынат, мо-гынат;
- палыдыме качествым: ала-могай, иктаж-могай, могай-гынат;
- палыдыме мынярлыкым: ала-мыняр, иктаж-мыняр, мыняр-гынат, т.м.
Неопределенный олмештышмут-влакат ойлончышто лӱммут деч посна кучылталтмышт годым вочмык дене вашталтыт да тӱрлӧ йыжыҥ лийыт, лӱммут дене кылдалтмышт годым огыт вашталт да рашемдык лийыт, мутлан: 1. "Ала-кӧ(подлежащий) толеш"— Якуня омса велке йол йӱкым колын кычкырале. (К. Васин.) Кождемыр могай-гынат(рашемдык) осал паша лийшашым шиже. (К. Васин) 3.Чачи, пареҥгыда уло гын, иктаж-мынярым(дополнений) эрыктет гын, йӧра ыле (С. Чавайн) 3. Империалист сар тӱҥале. Марий шемер-влак, вуйыштым сакен, ешыштым шортарен коден, ала-мо верч(ала-мо верч - дополнений), ала-кӧн верч(ала-кӧн верч - дополнений), ала-кӧн(ала-кӧн - дополнений) ваштареш кредалаш каеныт. (С. Чавайн)
Икмыняре да иктаже шомак деч моло неопределенный олмештышмут-влак чыланат кореш гоч возалтыт.
Отрицательный олмештышмут тӧрлаташ
Отрицательный олмештышмут-влак настам, тудын палыжым да чотшым шӧрен каласат. Нунат лӱммут деч посна каласалтмышт годым вочмык дене вашталтыт, ойлончын тӱрлӧ йыжыҥже лийыт, мутлан: И. нигӧ, Р. нигӧн, Д. нигӧлан, В. нигӧм. Але: И. иктат, Р. иктынат, Д. иктыланат, В. иктымат.
Лӱммут дене кылдалтмышт годым отрицательный олмештышмут-влак огыт вашталт, ойлончышто определений лийыт, мутлан: 1. Мемнан чонышто ок лий нимогай(рашемдык) ойгыжат! (М. Казаков) 2. Шып, нимо(рашемдык) йӱк уке. (И. Ломберский)
Отрицательный олмештышмут-влакым ыштыше ни- приставке пырля возалтеш.
Негыз тӧрлаташ
- Марий йылме. Теорий. 5-9 класслан учебник. З.В. Учаев. 1993, Марий кнага савыктыш.
