Armeniana (vahoaka)
Ny Armeniana dia vahoaka avy any Kaokazy sy any amin' ny Lembalemba Avo Armeniana. Izy ireo no mponina maro anisa indrindra ao Armenia (miisa 3 tapitrisa eo ho eo) sy ao amin' ny Repoblikan' i Artsaka (Artsakh) (miisa 150 000 any ho any). Misy any am-pielezana koa ny Armeniana izay miisa 5 tapitrisa manerana izao tontolo izao, niforona indrindra noho ny fandripahana ny Armeniana ny ampahany be amin' izany. Ny Armeniana no nanaiky voalohany ny kristianisma ho fivavaham-pirenena izay namorona sy nitazona sampana miavaka ao amin' io fivavahana io, dia ny Fiangonana Apôstôlika Armeniana. Noraisina ho fivavaham-panjakana ao amin' ny Fanjakan' i Armenia tamin' ny taona 301 taor. J.K. ny kristianisma. Atao hoe Հայեր / Hayer izy ireo amin' ny teny armeniana.
Miteny amin' ny fitenim-paritra roa samy hafa nefa samy azon' ny mpiteny ny andaniny sy ny ankilany ny Armeniana: ny fiteny armeniana atsinanana, ampiasaina any Armenia, any Artsakh, any Kaokazy ary any Iràna, an-daniny, sy ny fiteny armeniana andrefana, ampiasaina any Armenia Andrefana ara-tantara ary indrindra tao amin' ny fianakaviambe am-pielezana armeniana, taorian' ny fandripahana ny Armeniana. Rafi-panoratana tsy manam-paharoa noforonin' i Mesrop Mashtots tamin' ny taona 405 taor. J.K. ny abidy armeniana.
Eo amin' ny fihaonan' i Eorôpa sy i Azia, eo amin' ny fihaonan-dalana ara-kolontsaina sy ara-tantara ary ara-pivavahana, ny vahoaka armeniana, izay namolavola kolontsaina miavaka sy mahari-pery.
Fiandohany hanova
Heverina ho sampan' ny Indô-Eorôpeana ny Armeniana. Mampifandray ny Armeniana amin' ny Hitita (na Hetita na Heteana) ny manam-pahaizana sasany, na dia toa nihevitra aza i Herôdôtôsy fa akaiky ny Grika izy ireo. Niavaka amin' ny hafa io petra-kevitra io: anisan' ny sampana trakô-frigiana izy ireo ary nifindra avy tany Eorôpa nankany Azia Minora tamin' ny faran' ny taonarivo faha-2 tal. J.K.
Mety ho nisaraka tamin' ny Frigiana ny sampana prôtô-armeniana ka niantsinanana nankany Eofrata, any amin’ ny faritr’ i Malatya ankehitriny; ny Prôtô-armeniana dia mety ho niditra tao "Armenia ara-tantara" tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-7 - 6 tal. J.K. Farany, ireo teôria notsikerain' i Colin Renfrew momba ny Indô-Eorôpeana ireo dia manamafy fa i Anatôlia, araka ny filazany, no toerana niavian' ny Indô-Eorôpeana rehetra.
Tantarany hanova
Ny tantaran' i Armenia sy ny Armeniana dia arafitry ny vanim-potoan' ny fahaleovantena notapatapahan' ny fandresen' ny vahoaka hafa. Niorina tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-6 tal. J.K., teo ambany fiahian' ny Persiana, ny fanjakana armeniana voalohany. Rehefa tonga tamin' ny faratampony teo ambany fitondran’ i Artaxias Tigranes II ny Fanjakan' i Armenia dia niitatra hatrany Kaokazy ka hatrany amin' ny faritra afovoan' i Torkia sy any Libanona ary any avaratra-andrefana amin' i Iràna ankehitriny. Ny fitondran' i Tigranes II Lehibe no hany vanim-potoana teo amin' ny tantaran' ny Armeniana izay nahitan' ny mpifanolo-bodirindrina aminy fa mpifanandrina matanjaka i Armenia. Lasan' ny Empira Rômana i Armenia tatỳ aoriana.
Manodidina ny taona 301, teo ambany fitondran' ny Arsakida, i Armenia no firenena voalohany nandray ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, ka niteraka vanim-potoana vaovao teo amin’ ny tantaran’ ny vahoaka armeniana izany. Mba hanamafisana ny maha-izy azy ny firenena armeniana dia namorona ny abidy armeniana tamin' ny taona 405 i Mesrop Mashtots; io abidy io dia mbola ampiasaina ankehitriny. Nanomboka teo no niandoha ny andro volamenan' ny kolontsaina armeniana; boky vahiny maromaro no nadika amin’ ny teny armeniana, ka lasa mora azo. Namoy ny fiandrianam-pireneny i Armenia taorian' ny nanakambanana azy tamin' ny Empira Bizantina sy tamin' ny Empira Persiana tamin' ny taona 428.
Tamin' ny taona 885, ny Armeniana dia namerina ny fiandrianam-pireney teo ambany fiahian' i Achot I tamin' ny tarana-mpanjaka Bagratida. Taorian' ny fibodoan' ny Bizantina an' i Armenia tamin' ny taona 1045 ary avy eo ny Tiorka Seljokida tamin' ny taona 1064, dia nisy ampahany betsaka tamin' ny andriana sy vahoaka armeniana no nandao an' i Armenia mba hanorim-ponenana tao Kilikia (na Silisia), faritra iray efa nisy ny Armeniana hatramin' ny andron' ny Rômana. Noho izany, tamin' ny taona 1080 dia niforona ny Fanjakana Armenianan' i Kilikia. Lasa foibe vaovaon' ny nasiônalisma armeniana izy io. Nampivelatra ny fifandraisana ara-tsôsialy, ara-kolontsaina, ara-tafika ary ara-pivavahana miaraka amin' ny mpiantafiky ny kroazada ny Armeniana. Resy tamin' ny taona 1375 io fanjakana io tamin' ny fanafihan' ny Mamelòka.
Resin’ ny Persiana Safavida ny faritra atsinanana amin’ i Armenia tamin’ ny taonjato faha-16, fa ny faritra andrefana kosa dia teo ambany fitondran’ ny Ôtômana. Tamin' ny taona 1828, ny faritra mifanitsy amin' ny Repoblikan' i Armenia ankehitriny dia nampidirina tao amin' ny Empira Rosiana, ary mbola anisan' ny Empira Ôtômana i Armenia Andrefana. Nandritra ireo fotoan-tsarotra ireo dia afaka niaro ny maha izy azy ny Armeniana tamin’ ny alalan’ ny Fiangonana.
Teo anelanelan' ny taona 1915 sy 1916, dia nasesitany sy naripaka tany an’ efitr' i Siria sy tany an’ efitr' i Mesôpôtamia ny roa ampahatelon' ny Armeniana tao Anatôlia sy tao amin’ ny Lembalemba Avo Armeniana, araka ny baikon' ny governemantan' ny Tanora-Tiorka tao amin' ny Empira Ôtômana. Izany no anisan' ny fandripahan-taranaka voalohany tamin' ny taonjato faha-20, izay nahafatesana olona miisa 1 500 000 any ho any.
Faritra ara-jeôgrafia onenan' ny Armeniana hanova
I Armenia hanova
Ny niandohan' ny vahoaka armeniana dia mifandray amin' ny fandresen' i Haik, izay patriarika armeniana, raha niady tamin' i Bêl any Babilôna. Ity fisian' ny Armeniana tsy mitsaha-mitombo eto amin' ity faritr' izao tontolo izao ity dia nanjavona tampoka taorian' ny fanenjehana nataon’ ny Ôtômana, sy ny fandripahan-taranaka. Amin’ izao andro izao dia mihena ka lasa ampahafolon’ ny taniny ara-tantara i Armenia ary miitatra ao amin’ ny ampahany amin’ i Kaokazy.
Misy mponina 2,9 tapitrisa i Armenia, ary Armeniana ny 97 % amin' izy ireo. Misy Armeniana ihany koa ny ao amin' ny faritanin' i Samtskhe-Djavakhetia any Jeôrjia sy Karabaga Ambony, izay tany fehezin' ny Armeniana mpisintaka amin' izao fotoana izao. Ireo Armeniana rehetra ireo sy ireo avy any Iràna sy Rosia dia miteny ny fitenim-paritra atsinanana amin' ny fiteny armeniana. Firenena laîka i Armenia noho ny fitondrana sôvietika nandritra ny am-polony taona maro. Mijanona ho kristianina avokoa anefa ny ankamaroan’ ny mponina ao aminy.
Am-pielezana hanova
Nandritra ny taonjato maro dia nisy vondrona armeniana kely maromaro tany ivelan' i Armenia. Nisy ny nanorim-ponenana tao amin' ny Tany Masina, ary ny iray amin’ ny vakin-tanàna efatra ao Jerosalema dia antsoina hoe Vakin-tanàna Armeniana. Ahitana Armenana vitsy ihany koa ny any India sy any Mianmara (na Birmania), ary koa any amin' ny faritra hafa any Azia Atsimo Atsinanana (anisan' izany ireo Rahalahy Sarkies, izay nanangana trano fandraisam-bahiny, izay malaza indrindra, dia ny Strand any Rangoun, ny Raffles any Singaporo ary ny Majapahit any Surabaya). Niforona taorian' ny fandripahan-taranaka armeniana ny Armeniana am-pielezana môderina.
Miteny armeniana andrefana ny Armeniana am-pielezana, nefa tsy azon' izy ireo ny fitenim-paritra atsinanana. Ampiasaina bebe kokoa any Iràna sy any Rosia ary any amin’ ny firenena hafa tao amin' ny Firaisana Sôvietika taloha toa an' i Jeôrjia sy Okraina ny fiteny armeniana atsinanana.
Fiteny armeniana hanova
Ny fiteny armeniana dia fiteny indô-eorôpeana tsy mikambana amin-tsampana fa fiteny manirery. Ankehitriny dia misy ny fiteny armeniana atsinanana izay fiteny ôfisialin' ny Repoblikan' i Armenia, ampiasain' ny mponina ao Armenia sy vahoaka armeniana any Iràna sy any Rosia, ary ao koa ny fiteny armeniana andrefana izay tenenin' ny Armeniana am-pielezana. Miisa 2 960 000 ny mpiteny armeniana ao Armenia tamin' ny taona 2013, fa mahatratra 3 843 000 izany maneran-tany.
Misy fifanahafany amin' ny fiteny grika taloha ny fiteny armeniana. Manakaiky ny fiteny jermanika kosa izy raha ny fivoaran' ny feon-teniny sy ny rafi-peony no heverina. Manana ny abidiny manokana, izay noforonina tamin' ny taonjato faha-5, ny fiteny armeniana. Amin' ny fiteny armeniana dia atao hoe հայերեն / hayeren io fiteny io.