Lûnäio Gregorian

O lûnäio Gregorian o l'è o ciù doeuviao in to mondo. O sò nomme o deriva da o pappa Grigoeu XIII che o l'à introdûto o 4 òtôbre 1582 con a bólla papâle inter gravissimas promulgâ a vìlla Mondragónde, e o l'é unn-a modificaçion do lûnäio Giulian e do Lunâio de l'Êra Crestiànna, doeuviai primma d'allôa.

Dionìggi o Picìn, abòu do sècolo VI, o l'é l'inventô do Lunâio de l'Êra Crestiànna. Segóndo a convençión (òrmâi acetâ, ànche se di càlcoli recénti àn spostòu a nàscita de Crìsto de quæxi 6 ànni inderê), Crìsto o l'é nasciûo a-i 25 de dexénbre de l'1 prìmma de Crìsto, e sètte giórni dòppo comensâva l'ànno 1 dòppo Crìsto. In ànno 0 (zêro) o no l’existéiva, ni o Dionìggi o Picìn o poéiva prevédilo - perché o 0 (zêro) inta série di nùmeri o l'é stæto introdûto sécoli dòppo da-o Fibonàcci – ni d'âtra pàrte se poéiva fisâ a nàscita de Crìsto inte 'n ànno 0 (zêro) ch'o no l'existéiva.

O Lunâio do Giùlio Cézare riformòu, con l'introduçión de l'ànno bizestîle ògni 4 ànni, o no l'àiva do tùtto rizòlto a diferénsa fra l'ànno solâre e l'ànno civîle, perché no l'êa stæto calcolòu che l'ànno solâre o duâva quæxi 11 menûti e 9 segóndi in ciù che quéllo civîle. Sta diferénsa, scibén che picìnn-a, a formâva ògni 128 ànni 'n giórno intrêgo, co-o caozâ a retrocesción di equinòççi into Lunâio civîle.

O Concìlio de Nicêa, rionîo into 325, o s'é réizo cónto che l'equinòçio de Primavéia, ch'o l'aviæ dovûo êse a-i 25 de màrso, o l’êa in realtæ retrocèsso a-i 21 de màrso. O no l'ê 'n problêma da pöco, perché, segóndo l'ûzo, a Pàsqua crestiànn-a (e tùtte e fèste litùrgiche dòppo) a l'ê stabilîa in bâze a l'equinòçio de Primavéia.

Àn provòu inte vàrri mòddi pe corézze o Lunâio Giuliàn. O Rugêro Bacó (Rugê) ascì o l'à fæto 'na propòsta de coreçión. Into Concìlio de Costànsa (1417) e into Concìlio de Baxilêa (1434) l'é stæto prezentòu di progètti de rifórma. O se n'é òcupòu ascì, into 1476, o Gioâne Müller dîto o Rêgiomontàn. Into Concilio Lateranénse (1513-1517) l'é stæto ezaminòu di stùddi de matemàtichi avoxæ. O pàppa Grighêu XIII o l'à institoîo 'na comisción de brâvi astrònomi, teòloghi e matemàtichi e l'é stæto aprovòu, pi-â sò ciaréssa e a sò senplicitæ, o càlcolo do Loîgi Gìglio, in matemàtico calabréize mòrto da pöco, i quæ stùddi són stæti prezentæ da sò fræ Tögno. In pöche paròlle a rifórma a prevedéiva:

• Ripristinâ a-i 21 de màrso l'equinòçio de Primavéia ch'o l'éa scugiòu a l11 de màrso, co-o levâ inte l'ànno 1582 dêxe giórni a-o méize d'òtôbre.
• Consciderâ no bizestîli pò-u futûro i ànni secolæ che no se poéivan divìdde pe 400.

A despêto de ste fondamentâli coreçioìn, mànco o Lunâio Gregoiàn o l'é perfètto, perché l'ànno civîle o dûa 24 segóndi in ciù de l'ànno solâre: ma doviàn pasâ bén 3.500 ànni da-o 1582 prìmma che st'ecedénsa chi a devénte 'n giórno intrêgo.

O lûnäio Gregorian o gh'a 365 ò 366 giorni e o l'è fæto de dozze meixi de duâta despægia:

- zenâ, de 31 giórni
- frevâ, de 28 giórni (29 se l'ànno o l'é bizestîle)
- màrso, de 31 giórni
- arvî, de 30 giórni
- màzzo, de 31 giórni
- zùgno, de 30 giórni
- lùggio, de 31 giórni
- agósto, de 31 giórni
- seténbre, de 30 giórni
- òtôbre, de 31 giórni
- novénbre, de 30 giórni
- dexénbre, de 31 giórni

A rifórma gregoiànn-a, ch'a coménsa da-o 1582, a l'à fæto dónca sâtâ i giórni da-i d'òtôbre a-i 14 d’òtôbre. Són restæ bizestîli tùtti i ànni çentenâi che se poéivan divìdde perfetaménte pe 400 ò sæ o 1600, o 2000 ecétera; in càngio no êan ciù bizestîli o 1700, o 1800, o 1900 ecétera. Ma a rifórma a l'é stæta realizâ da vàrri Stâti in órdine spantegòu, co-o sâtâ ascì grùppi de giórni divèrsci. Inta Svìsera, prezénpio, i Cantoìn se són conportæ in mòddo despægio fra de lô e àn aplicòu a rifórma levàndo grùppi de giórni divèrsci e inte ànni despægi.

1. ↑ Mike Spathaky Old Style and New Style Dates and the change to the Gregorian Calendar: A summary for genealogists.
2. ↑ Decreto do 16 zûgno 1575. c.f. Hermann Grotefend, "Osteranfang" (Easter beginning), Zeitrechnung de Deutschen Mittelalters und der Neuzeit (Chronology of the German Middle Ages and modern times) (1891–1898).
3. ↑ Alexandre Dumas, Storia del governo della Toscana: sotto La casa de' Medici.
4. ↑ Il calendario fiorentino.
5. ↑ Lorenzo Cattini, Legislazione toscana raccolta e illustrata, vol. 10, p. 208.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Lûnäio Gregorian