Քրիստոնեական տոներ

Ավետարաններից մենք իմանում ենք, որ Հիսուս Քրիստոսն իր աշակերտների հետ նշել է Զատիկը, Միջինքը, Տաղավար տոները և հրեական այլ տոներ։ Նա օգտագործել է շաբաթ օրը (հիմնական տոնը հրեաների համար) որպես քարոզչության ամենահարմար ժամանակը՝ մարդկանց մեծ հավաքույթի պատճառով։ Եվ Նրա պահվածքը ցույց է տվել իր վերաբերմունքը յոթերորդ օրվա նկատմամբ։

Առաքյալները նույնպես մասնակցում էին հրեական տոներին և հետևելով իրենց տիրոջ օրինակին՝ շաբաթ օրերը քարոզում էին Ավետարանը։

Հաջորդ երկու դարերի ընթացքում եկեղեցին աստիճանաբար հաստատել է մի շարք նոր տոներ և քրիստոնեական ոգով բացահայտել դրանց իմաստը։

Տոների շատացումը և աշխուժացումը տեղի է ունեցել IV դարում, երբ Հռոմեական կայսրերը քրիստոնեական եկեղեցուն տվել են ազատություն և արտոնություններ։ Տոների քանակն ավելացնելու պատճառներից մեկն էլ հեթանոսությունից ազատվելու ցանկությունն էր։ Տոներն առաջնային են յուրաքանչյուր հասարակության մեջ և կազմում են հոգևոր կյանքի հիմնական մասը։

IV դարից ի վեր տոները ձեռք են բերել առեղծվածային իմաստ՝ ծիսական իրադարձությունների հետ կապված։ «Հաղորդություն» բառի իմաստը, որը Պողոս առաքյալի մոտ և վաղ քրիստոնեության մեջ նշանակում էր Քրիստոսի ամբողջ գործը` «Փրկությունը», այժմ փոխվել է և դարձել անհատական տոների, քահանաների, ծեսերի սահմանումը, որում հիշատակվում և հավատացյալներին է հաղորդվում Փրկչի անհատական գործողությունների էությունը. «Հիմա Քրիստոսի այլ արարքներ են և մեկ այլ հաղորդություն,- բացականչել է սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ,- Քրիստոսը լուսավորվում է, մենք նույնպես լուսավորվելու ենք։ Քրիստոսը ընկղմվում է ջուրը, մենք էլ՝ նրա հետ կիջնենք և նրա հետ դուրս կգանք»^[1]։

Դոգմատիկ վեճերի ժամանակ տոները սկսել են արտացոլվել և ամրապնդել դրանցում ձեռք բերված արդյունքները։ Այսպիսով, Սուրբ Ծննդի զարգացումը արդյունք էր Նիկիայի Ա տիեզերական ժողովի ժամանակ միադավանության համար մղվող պայքարի։

Հատկանշական է, Կապադովկյանների «Հայտնություն» տոնի անվան փոխարինումը մեկ այլ անվամբ` «Աստվածահայտնություն»։ Սուրբ Ծնունդը Ուղղափառության հաղթանակն է արիոսականության դեմ՝ հաստատելով Քրիստոսի աստվածային արժանապատվությունը։ Այնուհետև Աստվածահայտնության տոնը երկփեղկվել է. դեկտեմբերի 25-ը (հունվարի 7) դարձել է Աստծո մարդեղացման առանձնահատուկ հիշողություն, իսկ Աստծո մկրտությունը հունվարի 6-ին (հունվարի 19)՝ Աստվածահայտնություն, այսինքն՝ աշխարհում առաջին անգամ դրսևորվել է Սուրբ Երրորդությունը։ Քրիստոսի ծնունդը դեկտեմբերի 25 տեղափոխելով՝ եկեղեցին հակակշիռ է ստեղծել հեթանոսությանը և ապահովել հավատարիմ մարդկանց հեթանոսական տոնի մասնակցությունից. քրիստոնեական եկեղեցին հակահարված է տվել հեթանոսական պաշտամունքին և թույլ չի տվել, որ հավատացյալները դրան մասնակցեն։ Հռոմեացիները Սուրբ ծնունդը տոնում են դեկտեմբերի 25-ին, որը կոչվում է «արևի ծննդյան օր» («dies natalis Solis invicti»):

Երրորդ պատմական փուլը տոնի ընթացքի զարգացումն էր. Նախահայրերի և Սուրբ հայրերի հատուկ նախապատրաստությունը Կիրակիին, Տիրոջ թլփատության (հունվարի 14) միջանկյալ տոնը և Տիրոջն ընդառաջ գնալու եզրափակիչ տոնը։ Զատկի տոնը ունեցել է տարբեր զարգացումներ` իրենց աստիճանական ավարտով և պատմական հատուկ հիշողություններով։

Տոները կապված են միմյանց հետ հոգևոր և երկրային կապով։ Զատկի և Սուրբ Ծննդյան մեջ կա ժամանակի և ռիթմի կապ, իսկ «Մարիամ Աստվածածնի վերափոխումը» տոնի իրադարձությունները կապված են այդ նույն օրը Ձիթենյաց լեռան վրա երեք տաճարների օծման հետ։

Եկեղեցական տոների մեջ ամենահինը պետք է ճանաչվեն Սուրբ Մարիամ Աստվածածնին նվիրված տոները, որոնք ուղղակիորեն առնչվում են Քրիստոսի Ծնունդին։ Արևմուտքում այն համընկնում է «Երանելի Կույս Մարիամի հաղթանակի» տոնին (հունվարի 1-ին), որը նշվել է որոշ հին հուշարձաններում։ Սա ցույց է տալիս Մայր Աստվածածնի կապը Սուրբ Ծննդյան տոնի հետ։ Բայց քանի որ տոների բուն գաղափարը զարգանալով մեկուսացել և անկախացել է պատարագի տարվա ընդհանուր կառուցվածքից, այդ կապը թուլացել է։

Այս սկզբունքով է առաջացել Խաչվերացը։ Տոնը նվիրված է երկու կարևոր իրադարձությունների։ Խաչվերաց նշանակում է խաչը վեր բարձրացնել։ Հայոց եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից է և նշվում է սեպտեմբերի 14-ի մոտակա կիրակի օրը։

• Տասներկու տոների շարականներ