Յուպիտերի արբանյակներ

Վիքիմեդիայի նախագծի ցանկ

Յուպիտերի արբանյակներ, Յուպիտեր մոլորակի բնական արբանյակներ։ Այսօրվա դրությամբ հայտնի են Յուպիտերի 79 արբանյակ[1][2][3], սա Արեգակնային համակարգի մոլորակների մեջ առավելագույն ցուցանիշն է, եթե հաշվի չենք առնում Սատուրնի օղակներում հայտնաբերված փոքրիկ արբանյակները[4]։ Յուպիտերի ուղեծրում գտնվող մարմինների ընդհանուր զանգվածի մոտ 99,997% կազմում են չորս Գալիլեյան արբանյակները, բոլոր մնացած արբանյակները և օղակները միասին կազմում են ընդամենը 0,003%։

Գալիլեյան արբանյակների ուղեծրերը և պտույտը Յուպիտերի շուրջ, Ջունո կայանից կատարված լուսանկարների հիման վրա

Արբանյակներից ամենամեծերն են չորս Գալիլեյան արբանյակները, որոնք իրարից անկախ 1610 թվականին հայտնաբերել են Գալիլեո Գալիլեյը և Սիմոն Մարիուսը։ 19-րդ դարի վերջից սկսած հայտնաբերվել են մոլորակի տասնյակ զգալիորեն ավելի փոքր արբանյակներ, որոնք անվանվում են Հռոմեական աստված Յուպիտերի կամ նրա Հունական տարբերակ Զևսի սիրուհիների և դստրերի անուններով։

Յուպիտերի արբանյակներից ութը ուղիղ շարժում ունեն, ուղեծրերը համարյա շրջանաձև են և թեքումը չափազանց փոքր է Յուպիտերի հասարակածային հարթության նկատմամբ։ Գալիլեյան արբանյակները ունեն համարյա գնդաձև ձև, և կարող են գնահատվել որպես առնվազն գաճաճ մոլորակներ։ Մյուս չորս կանոնավոր արբանյակները շատ ավելի փոքր են, և պտտվում են մոլորակին մոտ, այս արբանյակները ծառայում են մոլորակի օղակների համար որպես մասնիկների աղբյուր, որոնք արտանետվում են այս արբանյակներից երկնաքերերի հետ բախումների արդյունքում։

Յուպիտերի մյուս բոլոր արբանյակները անկանոն են և պտտվում են հակադարձ ուղղությամբ, ուղեծրերը շատ ավելի հեռու են մոլորակից, ունեն համեմատաբար մեծ ուղեծրի թեքում և էքսցենտրիսիտետ, այսինքն ուղեծրերը էլիպսային են։ Այս արբանյակները հավանաբար որսացվել են մոլորակի ձգողական դաշտի կողմից արեգակնային ուղեծրերից։

Արբայակների ցանկ խմբագրել

Նշանակումներ
Գալիլեյան արբանյակներ
† Ուղիղ շարժմամբ անկանոն արբանյակներ
‡ Հակադարձ շարժմամբ արբանյակներ
Հերթ. հմր.
[note 1]
Նշանակում
[note 2]
Անուն
ԼուսանկարԲաց.
մեծ-ն.
Տրամագիծ
(կմ)[note 3]
Զանգված
(×1016 կգ)
Մեծ կիսաառանցք
(կմ)[5]
Սիդերիկ պարբերություն
(օր)[5][note 4]
Ուղեծրի թեքում
(°)[5]
Էքսց.
[6]
Հայտնաբերման
տարին]][7]
Հայտնաբերող[7]Խումբ
[note 5]
1XVIՄետիս
10.560 × 40 × 34≈ 3.6128852+7ժ 10ր 16վ2.2260.00771979Սիննոտ
(Վոյաջեր-1)
Ներքին
2XVԱդրաստեա
12.020 × 16 × 14≈ 0.2129000+7ժ 15ր 21վ2.2170.00631979Ջուիտ
(Վոյաջեր-2)
Ներքին
3VԱմալթեա
7.1250 × 146 × 128208181366+12ժ 01ր 46վ2.5650.00751892ԲարնարդՆերքին
4XIVԹեբե
9.0116 × 98 × 84≈ 43222452+16ժ 16ր 02վ2.9090.01801979Սիննոտ
(Վոյաջեր-1)
Ներքին
5IԻո
−1.73660.0
× 3637.4
× 3630.6
8931900421700+1.76910.050[8]0.00411610ԳալիլեյԳալիլեյան
6IIԵվրոպա
−1.43121.64800000671034+3.55120.471[8]0.00941610ԳալիլեյԳալիլեյան
7IIIԳանիմեդ
−2.15262.4148190001070412+7.15460.204[8]0.00111610ԳալիլեյԳալիլեյան
8IVԿալիստո
−1.24820.6107590001882709+16.6890.205[8]0.00741610ԳալիլեյԳալիլեյան
9XVIIIՖեմիստո
13.580.0697393216+129.8745.7620.21151975/2000Կովալ և Ռյոմեր/
Շեփարդ
Ֆեմիստոյի խումբ
10XIIIԼեդա12.8160.611187781+240.8227.5620.16731974ԿովալՀիմալիայի խումբ
11VIՀիմալիա
8.317067011451971+250.2330.4860.15131904ՊերրինՀիմալիայի խումբ
12LXXIՀերսա15.920.001511453004+250.4030.6060.09442018ՇեփարդՀիմալիայի խումբ
13LXVՊանդիա16.220.001511494801+251.7728.1550.18002017ՇեփարդՀիմալիայի խումբ
14XԼիսիստեյա
11.3366.311740560+259.8927.0060.13221938ՆիկոլսոնՀիմալիայի խումբ
15VIIԷլարա
9.9868711778034+259.6429.6910.19481905ՊերրինՀիմալիայի խումբ
16LIIIԴիա16.340.009012570424+287.9327.5840.20582001ՇեփարդՀիմալիայի խումբ
17XLVIԿարպո16.230.004517144873+458.6256.0010.27352003ՇեփարդԿարպոյի խումբ
18(կորսված)S/2003 J 1217.010.0001517739539−482.69142.6800.44492003ՇեփարդԱնանկեի խումբ (չհաստատված)
19LXIIՎալետուդո16.9118928095+532.0034.0140.22192016ՇեփարդՎալետուդոյի խումբ
20XXXIVԷվպորիե16.420.001519088434−538.78144.6940.09602002ՇեփարդԱնանկեի խումբ
21LXԷուֆեմե16.920.001519621780−561.52146.3630.25072003ՇեփարդԱնանկեի խումբ
22LVS/2003 J 1816.520.001520219648−587.38146.3760.10482003ԳլեդմանԱնանկեի խումբ
23LIIS/2010 J 217.5120307150−588.36150.40.3072010ՎեյլեթԱնանկեի խումբ
24XLIIՏելքսինոե16.420.001520453753−597.61151.2920.26842003ՇեփարդԱնանկեի խումբ
25XXXIIIԷվանտե16.530.004520464854−598.09143.4090.20002002ՇեփարդԱնանկեի խումբ
26XLVՀելիկե16.140.009020540266−601.40154.5860.13742003ՇեփարդԱնանկեի խումբ
27XXXVՕրթոսիե16.720.001520567971−602.62142.3660.24332002ՇեփարդԱնանկեի խումբ
28LXVIIIS/2017 J 716.620.001520571458−602.77143.4380.21472017ՇեփարդԱնանկեի խումբ
29LIVS/2016 J 117.030.001520595483−603.83139.8390.13772016ՇեփարդԱնանկեի խումբ
30LXIVS/2017 J 316.520.001520639315−605.76147.9150.14772017ՇեփարդԱնանկեի խումբ
31XXIVԻոկաստե15.550.01920722566−609.43147.2480.28742001ՇեփարդԱնանկեի խումբ
32(կորսված)S/2003 J 1616.420.001520743779−610.36150.7690.31842003ԳլեդմանԱնանկեի խումբ
33XXVIIՊրաքսիդիկե14.970.04320823948−613.90144.2050.18402001ՇեփարդԱնանկեի խումբ
34XXIIՀարպալիկե15.940.01221063814−624.54147.2230.24402001ՇեփարդԱնանկեի խումբ
35XLՄնեմե16.420.001521129786−627.48149.7320.31692003ԳլեդմանԱնանկեի խումբ
36XXXՀերմիպպե
15.640.009021182086−629.81151.2420.22902002ՇեփարդԱնանկեի խումբ
37XXIXԹիոնե15.940.009021405570−639.80147.2760.25252002ՇեփարդԱնանկեի խումբ
38LXXS/2017 J 916.120.001521429955−640.90152.6610.22882017ՇեփարդԱնանկեի խումբ
39XIIԱնանկե
12.0283.021454952−640.38151.5640.34451951ՆիկոլսոնԱնանկեի խումբ
40LՀերսե16.620.001522134306−672.75162.4900.23792003ԳլեդմանԿարմեի խումբ
41XXXIԷթնե16.030.004522285161−679.64165.5620.39272002ՇեփարդԿարմեի խումբ
42LXVIIS/2017 J 616.420.001522394682−684.66155.1850.55692017ՇեփարդՊասիֆեի խումբ (սահմանային անդամ)
43LXXIIS/2011 J 116.7122401817−694.98163.3410.23282011ՇեփարդԿարմեի խումբ
44XXXVIIԿալե16.420.001522409207−685.32165.3780.20112002ՇեփարդԿարմեի խումբ
45XXՏայգետե15.650.01622438648−686.67164.8900.36782001ՇեփարդԿարմեի խումբ
46LXIS/2003 J 1916.820.001522696750−698.55166.6570.25722003ԳլեդմանԿարմեի խումբ
47XXIՔալդենե16.040.007522713444−699.33167.0700.29162001ՇեփարդԿարմեի խումբ
48LVIIIՖիլոֆրոսինե16.720.001522720999−699.68141.8120.09322003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
49(կորսված)S/2003 J 1016.820.001522730813−700.13163.8130.34382003ՇեփարդԿարմեի խումբ
50(կորսված)S/2003 J 23
16.820.001522739654−700.54148.8490.39302004ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
51XXVԷրինոմե16.130.004522986266−711.96163.7370.25522001ՇեփարդԿարմեի խումբ
52XLIԱոեդե15.640.009023044175−714.66160.4820.43112003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
53XLIVԿալիքորե16.320.001523111823−717.81164.6050.20412003ՇեփարդԿարմեի խումբ
54LXVIS/2017 J 516.520.001523169389−720.49164.3310.28422017ՇեփարդԿարմեի խումբ
55LXIXS/2017 J 817.010.001523174446−720.73164.7820.31182017ՇեփարդԿարմեի խումբ
56XXIIIԿալիկե15.550.01923180773−721.02165.5050.21392001ՇեփարդԿարմեի խումբ
57XIԿարմե
11.0461323197992−702.28165.0470.23421938ՆիկոլսոնԿարմեի խումբ
58XVIIԿալիրոե
14.190.08723214986−727.11139.8490.25822000Սփար
Սփեյսուոչ ծրագիր
Պասիֆեի խումբ
59XXXIIԷվրիդոմե16.330.004523230858−723.36149.3240.37692002ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
60LXIIIS/2017 J 216.920.001523240957−723.83166.3980.23602017ՇեփարդԿարմեի խումբ
61XXXVIIIՊազիթեե16.820.001523307318−726.93165.7590.32882002ՇեփարդԿարմեի խումբ
62LIS/2010 J 116.5223314335−724.34163.20.3202010ՋեյքոբսոնԿարմեի խումբ
63XLIXԿորե16.620.001523345093−723.72137.3710.19512003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
64XLVIIIԿիլլենե16.320.001523396269−731.10140.1480.41152003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
65LVIS/2011 J 216.9123400981−731.32148.770.33212011ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
66XLVIIԷվկլադե16.040.009023483694−735.20163.9960.28282003ՇեփարդԿարմեի խումբ
67LIXS/2017 J 116.820.001523483978−734.15149.1970.39692017ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
68(կորսված)S/2003 J 416.720.001523570790−739.29147.1750.30032003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
69VIIIՊասիֆե
10.4603023609042−739.80141.8030.37431908ՄելոտտՊասիֆեի խումբ
70XXXIXՀեգեմոնե16.030.004523702511−745.50152.5060.40772003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
71XLIIIԱրքե
16.330.004523717051−746.19164.5870.14922002ՇեփարդԿարմեի խումբ
72XXVIԻսոնոե16.040.007523800647−750.13165.1270.17752001ՇեփարդԿարմեի խումբ
73(կորսված)S/2003 J 917.010.0001523857808−752.84164.9800.27612003ՇեփարդԿարմեի խումբ
74LVIIԷյրենե15.940.009023973926−758.34165.5490.30702003ՇեփարդԿարմեի խումբ
75IXՍինոպե
11.4387.524057865−739.33153.7780.27501914ՆիկոլսոնՊասիֆեի խումբ
76XXXVIՍպոնդե16.720.001524252627−771.60154.3720.44312002ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
77XXVIIIԱվտոնոե15.640.009024264445−772.17151.0580.36902002ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
78XIXՄեգակլիտե15.050.02124687239−792.44150.3980.30772001ՇեփարդՊասիֆեի խումբ
79(կորսված)S/2003 J 216.620.001528570410-981.55153.5210.40742003ՇեփարդՊասիֆեի խումբ (չհաստատված)

Տես նաև խմբագրել

Նշումներ խմբագրել

  1. Հերթականությունը բխում է այլ արբանյակների միջև Յուպիտերից միջին հեռավորությունից
  2. Նշանակումը կատարվում է Հռոմեական թվերով նրանց անվանման հերթականությամբ
  3. Բազմաթիվ մասերով ցուցադրված տրամագծերը, օրինակ՝ "60 × 40 × 34", վերաբերվում են որ գնդաձև մարմիններին, և ցույց են տալիս արբանյակի չափերը
  4. Բացսական պարբերությունը հակադարձ շարժման նշումն է
  5. "?" նշումն արվում է այն արբանյակների դեպքում, որոնց պատկանելությունը խմբին հաստատված չէ

Ծանոթագրություններ խմբագրել

  1. Sheppard, Scott S. «The Jupiter Satellite and Moon Page». Carnegie Institution, Department of Terrestrial Magnetism. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 17-ին.
  2. Resnick, Brian. «The Jupiter Satellite and Moon Page». Vox. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 17-ին.
  3. Science, Carnegie (2018 թ․ հուլիսի 16). «A dozen new moons of Jupiter discovered, including one "oddball"». Carnegie Institution for Science (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 17-ին.
  4. «12 New Moons Found Orbiting Jupiter». 2018 թ․ հուլիսի 17. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 17-ին.
  5. 5,0 5,1 5,2 «Natural Satellites Ephemeris Service». IAU: Minor Planet Center. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 8-ին. «Note: some semi-major axis were computed using the µ value, while the eccentricities were taken using the inclination to the local Laplace plane»
  6. Scott S. Sheppard. «Jupiter's Known Satellites». Departament of Terrestrial Magnetism at Carniege Institution for science. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 17-ին.
  7. 7,0 7,1 «Gazetteer of Planetary Nomenclature». Working Group for Planetary System Nomenclature (WGPSN). U.S. Geological Survey. նոյեմբերի 7, 2008. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  8. 8,0 8,1 8,2 8,3 Siedelmann P.K.; Abalakin V.K.; Bursa, M.; Davies, M.E.; և այլք: (2000). The Planets and Satellites 2000 (Report). IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ օգոստոսի 31-ին.

Արտաքին հղումներ խմբագրել