Հայերը Լատվիայում

1959 թվականի մարդահամարի տվյալներով Լատվիական ԽՍՀ-ում բնակվել է 1060 հայ, 1989 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ 3069^[5], որոնք հիմնականում կենտրոնացած են եղել Ռիգայում, Յուրմալայում, Դաուգավպիլսում, ավելի քիչ՝ Լիեպայայում և Ելգավայում։ 1887 թվականին Ռիգայում ստեղծվել է հայ ուսանողների «Սևան» կորպորացիան։ Այստեղ մի քանի տարի աշխատել է դերասան Վահրամ Փափազյանը, սովորել է քաղաքական գործիչ Ստեփան Շահումյանը։ Ռիգայի բանվորական թատրոնի հիմնադիրը (փակվել է 1934 թվականին) թիֆլիսահայ, դերասան և ռեժիսոր, ԽՍՀՄ ժողովրդական արտիստ Յուրի Յուրովսկին է (իսկական ազգանունը՝ Սարուխանով, Ռիգայի հետ առնչվել է 1924 թվականից մինչև կյանքի վերջ՝ 1959 թվական)։ Էմիլս Դարզինիշի անվան միջնակարգ հատուկ երաժշտական դպրոցում հետպատերազմյան տարիներին իր գործունեությունն է սկսել Մոսկվայի կատարողական դպրոցի դաշնակահարուհի Նինա Բինաթյանը։ Նրան հաջողվել է դաստիարակել միջազգային ճանաչում ունեցող արտիստներ Իլզե Գրաուբինին և Դինա Յոֆեին։

Լատվիական բալետի պատմության մեջ առանձնահատուկ տեղ է գրավում հայկական ազնվականական տոհմի ներկայացուցիչ Լատվիայի ազգային օպերայի պրիմբալերինա, Լատվիական ԽՍՀ ժողովրդական արտիստուհի Ելենա Թանղիևա-Բիրզնիեկն (1907-1965)։ Պետրոգրադի պարարվեստի դպրոցում նա սովորել է Ագրիպինա Վագանովայի մոտ։ 1928 թվականին Ռիգայում բացել է բալետի իր դպրոցը, եղել է Լատվիայի ԽՍՀ օպերայի և բալետի թատրոնի գլխավոր պարուսույցը։ Նա մեծ հաջողությամբ բեմադրել է «Կորսար» (ոսկե մեդալ Litteriset Artibus, Շվեդիա), «Լայմա», «Բոլերո», «Ռիգոնդա», «Շակունտալա» բալետները։ Ռիգայում Տանգիևայի տան վրա (Վիլանդես փողոց 4) տեղադրվել է հուշատախտակ։

1945-1954 թվականներին Ռիգայում է գտնվել մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանի նստավայրը, ով Բալթյան ռազմական օկրուգի զորքերի հրամանատարն է եղել։ Լատվիական ԽՍՀ Օպերայի և բալետի թատրոնում հեղինակների ներկայությամբ մեծ հաջողությամբ բեմադրվել են Արամ Խաչատրյանի «Գայանե», «Սպարտակ» և Սերգեյ Բալասանյանի «Շակունտալա» (հնդկական թեմայով) բալետները։ Ծնունդով ռիգացի է ջութակահար Ռուբեն Ահարոնյանը, ով նախնական երաժշտական կրթությունը ստացել է Ռիգայի Էմիլս Դարզինիշի անվան միջնակարգ հատուկ դպրոցում։

Լատվիացի բանաստեղծներ Յան Ռայնիսը և Մարիս Չակլայսը սերտորեն կապված են եղել Հայաստանի հետ, գրել են երկրի և նրա պատմության մասին, թարգմանելով հայերենից, իսկ նրանց ժողովածուները թարգմանվել են հայերեն^[6][7]։

1988 թվականին ստեղծվել է Լատվիայի հայերի ընկերությունը (ԼՀԸ), որի կազմում ընդգրկվել են Լատվիայում բնակվող բազմաթիվ հայեր, հիմնականում մտավորականության ներկայացուցիչներ՝ լրագրողներ, արվեստագետներ, երաժիշտներ, բժիշկներ, ինժեներներ և այլն։ Ընկերության առաջին նախագահը եղել է դասախոս Ս. Կ. Գասպարյանը (նախկինում աշխատել է Լատվիական ԽՍՀ Կենտկոմի ապարատում)։ Իր գոյության ընթացքում կազմակերպությունը մշակույթի ոլորտում բազմաթիվ հասարակական նշանակության միջոցառումներ է անցկացրել՝ որոնք նվիրված են եղել Կոմիտասի, Հովհաննես Թումանյանի, Արամ Խաչատրյանի, Առնո Բաբաջանյանի, Ա. Սպենդիարյանի, Ս. Կապուտիկյանի, Մհեր Մկրտչյանի, Շառլ Ազնավուրի, Մարտիրոս Սարյանի, Հրանտ Մաթևոսյանի, Արմեն Ջիգարխանյանի և այլոց պատվին։ 1991 թվականին Լատվիայի մայրաքաղաքում անցկացվեց «Փարաջանովյան օրեր» 4 հաղորդումներից բաղկացած շարքը՝ ի հիշատակ հանգուցյալ հանճարեղ հայորդու, որին մասնակցել են կինեմատոգրաֆիստներ Հայաստանից։ Շարքի գեղարվեստական ղեկավարներն էին ռիգացիներ Ավգուստս Սուկուտսը և Րաֆֆի Խարաջանյանը։ 2005 թվականին, Հայոց ցեղասպանության 90-րդ տարելիցի կապակցությամբ, Ռիգայում տեղի է ունեցել «Արմենիադա-2005» 4 տարբեր տեսակի միջոցառումների շարք։ Հայոց ցեղասպանության 90-րդ տարելիցին նվիրված միջոցառումը կազմակերպել էր Լատվիայի հայ մշակութային ընկերությունը (ԼՀԸ) (գեղարվեստական ղեկավար Րաֆֆի Խարաջանյան)։ Լատվիայի Ի.Կոզակևիչի անվան ազգային մշակութային ընկերությունների ասոցիացիայի տան դահլիճում բացվել է տարբեր ազգերի 25 պրոֆեսիոնալ հեղինակների նկարների ցուցահանդես։ Այն կոչվում է «Լեռների ափերում»։ Ապրիլի 16-ին և 17-ին Ռիգայի կինոցուցասրահում ցուցադրվեցին «Մայրիկ-2» և «Արարատ» ժապավենները։ Իսկ ապրիլի 24-ին հանրահայտ «Ավե Սոլ» սրահում տեղի ունեցավ գրական-երաժշտական հիշարժան երեկո, ինչպես նաև՝ Րաֆֆի Խարաջանյանը՝ քրիստոնեության ընդունման 1700-ամյակի կապակցությամբ կազմակերպել էր նկարների բազմազգ ընդարձակ ցուցահանդես Սևագլուխների տան երեք հարկերում, որը բացվել էր 2001 թվականի հոկտեմբերի 8-ին։ 1990 թվականին Ռիգայում, Հին քաղաքում, Մեյերովիցա բուլվարում տեղադրվել է Հայաստանից բերված տուֆից պատրաստված խաչքար (քանդակագործ՝ Սամվել Մուրադյան)։ Խաչքարը տեղադրվել է ի հիշատակ Օսմանյան Թուրքիայի տարածքում Հայոց ցեղասպանության (1915-1923) միլիոնավոր անմեղ զոհերի, ինչպես նաև ի երախտագիտություն Լատվիայի ժողովրդին 1988 թվականի երկրաշարժի ժամանակ Հայաստանին օգնելու համար։ Շուտով խաչքարի շուրջը կառուցվեց մի փոքրիկ ճարտարապետական համալիր, որը օծվեց Էջմիածնից ժամանած Նավասարդ արքեպիսկոպոսի կողմից։ Վերջին տարիներին խաչքարի մոտ տեղադրվել է երեք լեզվով բացատրական ցուցատախտակ։ 2022 թվականի ապրիլի 20-ին Լատվիայի Ի. Կոզակևիչի անվան ազգային մշակութային ընկերությունների ասոցիացիայի տան Բուխարու սրահում բացվեց Լատվիայից (Կ. Հակոբյան, Բ. Ստեփանյան, Ա. Հակոբյան, Վարուժ) և Հայաստանից հայ նկարիչների նկարների ցուցահանդեսը։ Լատվիացի նկարիչ Նիլս Ջումիտիսը այդ միջոցառման ժամանակ դուդուկ է նվագել։ Ցուցահանդեսը նվիրված է եղել Հայոց ցեղասպանությանը։

1991 թվականին լույս է տեսել «Արարատ» թերթի առաջին համարը(ռուսերեն)։ 2001 թվականին ստեղծվել է Ռիգայի հայկական համայնքը, մեկ տարի անց այն վերսկսել է «Արարատ» թերթի թողարկումը։ 2011 թվականից իրգործունեությունն է սկսել Լատվիայի հայկական մշակութային կենտրոնը (համանախագահներ՝ Րաֆֆի Խարաջանյան և Հասմիկ Նուրիջանյան), որը ժառանգել է Լատվիայի հայերի ընկերության մշակութային ավանդույթները։ 2012 թվականից ի վեր Լատվիայի հայերի կյանքը, նրանց էթնիկ հայրենիքի խնդիրներն ու նորությունները պարբերաբար լուսաբանվում են ЛАКЦ կայքում՝ www.karap.lv:

1997 թվականին առաջին քարերն են դրվել Ռիգայի հայկական եկեղեցու հիմքում։ Եկեղեցու կառուցման նախաձեռնողը Սպարտակ Տեր-Ավետիսյանն է եղել։ Ռիգայի գլխավոր ճարտարապետ Գունարս Ասարիսն առանց խնդիրների արձագանքել է Լատվիայի հայ բնակիչների պատվիրակված հեղինակավոր խմբի խնդրանքին (նրանց հետ է եղել հայ ժողովրդի բարեկամ Իվարս Կինցը)։ Համապատասխան տեղամաս է հատկացվել Ռիգայի Կոյուսալաս փողոցի 5 հասցեում, որը գործարարների միջոցներով, սեփականաշնորհվել է Հայ Առաքելական Եկեղեցուն, իսկ տաճարն ամբողջությամբ կառուցվել է ժողովրդի հաշվին։ 2006 թվականին Սուրբ Էջմիածինը Լատվիայի մայրաքաղաք է ուղարկել «Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ» եկեղեցու քահանա Խոսրով Ստեփանյանին (Տեր-Խոսրով)։ Եկեղեցու շինարարությունն ամբողջությամբ ավարտվել է 2008 թվականին, իսկ 2011 թվականի հունիսի 30-ին օծվել է Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի ձեռամբ։ 2020 թվականին հռչակվել է Բալթյան երկրների թեմը, որի կենտրոնը գտնվել է Ռիգայում։ Այն գլխավորել է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ներկայացուցիչ Վարդան եպիսկոպոս Նավասարդյանը։ ՀԱԵ Ռիգայի տաճար, որպես կանոն, այցելում են ՀՀ-ից Լատվիա ժամանող բոլոր պատվիրակությունները, ինչպես նաև հայազգի հայտնի ստեղծագործական դեմքեր։ Եկեղեցու տարածքում, ինչպես նաև Ռիգայի կենտրոնում տեղադրվել է ևս մեկ խաչքար։ Եկեղեցու նկուղում կազմակերպված հատուկ դասարանում անցկացվում են կիրակնօրյա դպրոցի պարապմունքներ (նախկինում այն գործել է Ռիգայի թիվ 1 գիմնազիայի դասարաններում)։ 1989 թվականից հայկական փոքրաթիվ թիմը մասնակցում է Լատվիայի օլիմպիական ակադեմիայի կողմից գարնանը ամեն տարի կազմակերպվող մանկապատանեկան սպորտային մեծ փառատոնին։ 1988 թվականից սկսած՝ ամսվա յուրաքանչյուր չորրորդ չորեքշաբթի երեկոյան, Լատվիայի ռադիո-4-ի «Դոմսկայա հրապարակ» ալիքով հեռարձակվում է 30 րոպեանոց «Արևիկ» ռադիոհաղորդումը (հայերեն)։ Դրա ձայնագրումն ու հեռարձակումը ֆինանսավորվում է Լիտվայի Հանրապետության պետական բյուջեից։ Հաղորդումը վարում է լրագրող Հասմիկ Նուրիջանյանը, ով այդ «էստաֆետը» ընդունել է Րաֆֆի Խարաջանյանից։ Լատվիայի Հանրապետությունում աշխատում է հայազգի ստեղծագործ մտավորականության նշանակալի խումբ։ Դրանց թվում են քանդակագործ Հրայր Ավետյանը, նկարիչներ Ալեքսանդր (1949-2019) և Բաբկեն Ստեփանյանները, Գրիգորի Լալայանը, Վարուժ Կարապետյանը, Արթուր Հակոբյանը, Կարինե Պարոնյանցը, Արթուր Աղաջանյանը, Գևորգ Մկրտչյանը, լուսանկարիչ Գևորգ Ավետիսյանը^[8], երաժիշտներ՝ ճանաչված դաշնակահար, դաշնամուրային դուետի շրջանակներում լատվիացի դաշնակահարուհի Նորա Նովիկի հետ ելույթներ ունեցող, պրոֆեսոր, արվեստագիտության դոկտոր Րաֆֆի Խարաջանյանը, ով առաջին հայն է, որ արժանացել է Լատվիայի բարձրագույն պարգևի՝ Երեք աստղերի շքանշանին (2002)։ Նրա աշակերտներից են դաշնակահար Ռեյնիս Զարինսը, Դաուգավպիլսի Սուրբ Բրոկի տնօրենը, բազմակողմանի երաժիշտ և հասարակական գործիչ Այվարս Բրոկը, կինոկոմպոզիտորների մրցույթների դափնեկիր, տաղանդավոր դաշնակահար Ռուսլան Պերեժիլոն), քույրեր Նելլի և Լիլիա Սարգսյանները (ջութակահար և դաշնակահար, երաժշտության հայտնի ուսուցիչներ), ջութակահար, Ազգային սիմֆոնիկ նվագախմբի կոնցերտմայստեր Գեորգի Սարգսյանը, ինչպես նաև կինոյի և թատրոնի ռեժիսոր Հայկ Կարապետյանը (նա երեք հաջող բեմադրություն ունի Լատվիայի ազգային օպերայում)։ 2017 թվականից Լատվիայի օպերայի և բալետի ազգային թատրոնի մենակատարն է բարձրարվեստ պարող Ավետիք Կարապետյանը։ Ավելի վաղ երկրում ճանաչում են ձեռք բերել նկարիչներ Կարուշ Հակոբյանը, Իզաբելլա Վարժապետովան, կերամիստ Լեւոն Աղաջանյանը և նրա եղբայրը՝ դրոշմահատ Լենդրուշը։ Մարշալ Բաղրամյանի թոռնուհին՝ Նատալյա Բաղրամյանը (1949-2017) ապրել և աշխատել է Ռիգայում, եղել է սեփական կլինիկայի գլխավոր բժիշկը։ Արդյունաբերական դիզայներ Սվետլանա Միրզոյանը ՌԱՖ-ի մի շարք միկրոավտոբուսների նախագծման հեղինակ է^[9]։ Լատվիայի մայրաքաղաքում հրատարակվում են «Արարատ» թերթը և Բալթյան երկրների հայերի կոնգրեսի «Կռունկ» ամսագիրը (խմբագիր՝ Ալեքսանդր Գերոնյան)։ 2016 թվականի հոկտեմբերի կեսերին Ռիգայում՝ Գրրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցու հարևանությաբ բացվել է փոքրիկ «Երևանի պուրակը»^[10]։ Պուրակի բացմանը Հայաստանից հատուկ պատվիրակություն է ժամանել։

2017 թվականի ապրիլին Լատվիայում Հայաստանի Հանրապետության դեսպանության նախաձեռնությամբ Ռիգայում անցկացվել են բազմաբնույթ «Հայկական մշակույթի օրեր»։ Դրանց անցկացմանը նպաստել է նաև Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան Ողբերգության» լատվիերեն թարգմանված հրատարակությունը (Jumava հրատարակչություն, գրաբարից թարգմանությունը կատարել է բանասեր Վալդա Սալմինան, ով բարձրագույն կրթություն է ստացել Երևանում)։ 2019 թվականին հայտնի ռուսալեզու գրող Նարինե Աբգարյանը Մոսկվայից Ռիգա է եկել հեղինակային հանդիպումների։ Նրա գիրքը լատվիերեն թարգմանությամբ հրատարակվել է Իլզե Պաեգլե-Մկրտչյանի կողմից, ով իր աշխատանքով նպաստել է նաև լատիներեն լեզվով Ֆրանց Վերֆելի «Մուսա լեռան 40 օրը» և Քրիս Բոջալյանի «Tuksnešameitenes» վեպերի հրատարակմանը։ 2019 թվականին միջոցառումներ կազմակերպվեցին երգահան Կոմիտասի և բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան 150-ամյակի կապակցությամբ։ Հայաստանի ֆինանսավորմամբ և Լատվիայում ՀՀ դեսպանության (դեսպան Տիգրան Մկրտչյան) օժանդակությամբ լույս է տեսել Հովհաննես Թումանյանի 20 հեքիաթներից բաղկացած ժողովածուն՝ Վ. Սալմինի լատիներեն թարգմանությամբ։ Ռիգայի մայր տաճարում հնչել է Կոմիտասի Պատարագը (երգչախմբի համար կազմակերպել էր պրեմիերային ժամանած Վաչե Շարաֆյանը), որին մասնակցում էին Երևանից և Փարիզից ժամանած հայ մենակատարները, ինչպես նաև Լատվիայի ռադիոյի երգչախումբը (դիրիժոր՝ Սիգվարդս Կլյավա)։ Մեկնաբանությունը ձայնագրված էր ձայնասկավառակի վրա, որն ուներ լայն շրջանառություն։ 2017 թվականին, Ռիգայի մայր տաճարում վերոնշյալ երգչախումբը հեղինակի ներկայությամբ հանդիսատեսի դատին է հանձնել Տիգրան Մանսուրյանի «Ռեքվիեմը»։ Ավելի վաղ Ռիգայի մայր տաճարում տաճարում, Ս. Կլյավայի ղեկավարությամբ, հնչել էր Ա. Շնիտկեի երգչախմբի համար ընդլայնված համերգ Գրիգոր Նարեկացու տեքստերի հիման վրա։ 2020 թվականի սեպտեմբերի 29-ին Լատվիայի Հայկական մշակույթի կենտրոնը նախաձեռնել է խաղաղ երթ և ցույց, որի նպատակն է եղել հասարակության ուշադրությունը հրավիրել Լեռնային Ղարաբաղում սկսված իրադարձությունների վրա և հակամարտության խաղաղ կարգավորման կոչ անել։ Ավելի վաղ՝ 2012 թվականի սեպտեմբերի 7-ին, Ռիգայում Հունգարիայի դեսպանատան դիմաց հայկական դրոշներով և կարգախոսներով տպավորիչ բողոքի ակցիա է տեղի ունեցել՝ կապված Հունգարիայում հայ սպայի սպանության համար դատապարտված զինվորական Ռամիլ Սաֆարովի արտահանձնձնման հետ, քանի որ Ադրբեջանի նախագահը նրան ներում էր շնորհել։

2021 թվականի մարտի 17-ին Լատվիայի 53 հայտնի մշակութային գործիչներ և մտավորականներ (ինչպիսիք են ռեժիսոր Ալվիս Հերմանիսը, ակադեմիկոս Մայա Կուլեն, պրոֆեսորներ Լեոնս Թայվանսը և Իննա Դրուվիետեն, բանաստեղծ Վիկտորս Ավոտինշը, կոմպոզիտորներ Պետերիս Վասկսը, Արթուր Մասկացը, Գեորգս Պելեկրոնիսը, դիրիժոր Ա․ Ռուբիկսը) բաց նամակով դիմել են Ադրբեջանի իշխանություններին՝ կոչ անելով չխոչընդոտել ռազմական գործողությունների ընթացքում զոհված և սպանված զինծառայողների մարմինների տեղափոխմանը Հայաստան, ինչպես նաև ռազմագերիների և մյուս կալանավորված անձանց վերադարձն իրենց հայրենիք^[11][12]։

2021 թվականի մայիսի 6-ին Լատվիայի խորհրդարանը ձայների մեծամասնությամբ ընդունել է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հռչակագիրը (կողմ է քվեարկել 58, դեմ՝ 11, ձեռնպահ՝ 7, 24 պատգամավոր չի մասնակցել քվեարկությանը)։ Այսպիսով, Լատվիան դարձել է 33-րդ երկիրը, որը պաշտոնապես ճանաչել է Հայոց ցեղասպանությունը։ 2022 թվականից Հովհաննես Իգիթյանը համարվում է Բալթյան երկրներում Հայաստանի դեսպանը (նստավայրը՝ Լիտվայի մայրաքաղաք Վիլնյուս)։

• Հայերը Մերձբալթյան երկրներում