Կապան

Կապան
Քաղաք
	Կապան
	Զինանշան
	Տեսարաններ Կապանից
Երկիր	Հայաստան
Մարզ	Սյունիք
Համայնքի ղեկավար	Գևորգ Փարսյան
Հիմնադրված է	19-րդ դար թ.
Առաջին հիշատակում	5 դար
Այլ անվանումներ	մինչև 1990 — Ղափան;
Տվյալ կարգավիճակում	Քաղաք թվականից
Մակերես	36 կմ²
ԲԾՄ	910 մ
Պաշտոնական լեզու	Հայերեն
Բնակչություն	42 600 մարդ (2016)
Ազգային կազմ	Հայեր
Կրոնական կազմ	Հայ Առաքելական եկեղեցի
Տեղաբնականուն	Կապանցի
Ժամային գոտի	UTC+4, ամառը UTC+5
Հեռախոսային կոդ	+374 (285)
Փոստային ինդեքս	3310
Փոստային դասիչ	3301–3308
Պաշտոնական կայք	kapan.am
	Կապան Վիքիպահեստում

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կապան (այլ կիրառումներ)

Կապան (19-րդ դարի 50-ական թվականներից մինչև Հայաստանի անկախացում քաղաքը կոչվել է Ղափան), այն գտնվում է Հայաստանի Սյունիքի մարզում, ինչպես նաև հանդիսանում է նրա մարզկենտրոնը։ 2017 թվականի նոյեմբերից, իր մեջ միավորելով տարածաշրջանի գյուղական համայնքները, դարձել է Կապան խոշորացված համայնք։ Գտնվում է երկրի հարավ-արևելքում, Երևանից 320 կմ հարավ-արևելք, Ողջի գետի ափին, Խուստուփ լեռան հյուսիսային ստորոտին, ծովի մակարդակից 910 մ բարձրության վրա, մշտական բնակչությունը 2015 թվականի դրությամբ՝ 42 700։ Քաղաքի անունը ծագում է «կապան» հասարակ անունից, որ նշանակում է «կիրճ, նեղ անցք երկու լեռների միջև», նաև «կիրճի նեղ մասում եղած ամուր դուռ»^[2]։

Կապանն իբրև բնակավայր հայ պատմագրության մեջ հիշատակվում է դեռևս մեր թվարկության 5-րդ դարավերջից, որպես քաղաք՝ 10-րդ դարի վերջերից։ Խորհրդային շրջանում՝ 1938 թվականին, ստացել է շրջանային ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ, 1963 թվականին՝ հանրապետական ենթակայության, եղել է Ղափանի շրջանի շրջկենտրոնը։

Աշխարհագրություն

Հարավից և հյուսիսից շրջափակված է Մեղրու և Բարգուշատի լեռներով։ Քաղաքի տարածքում Ողջի գետը ընդունում է Վաչագան և Կավարտ վտակները։

Քաղաքը բավականին մոտ է սահմանին Ադրբեջանի հետ։

Պատմա-աշխարհագրական ակնարկ

Կապանի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է 5-րդ դարի վերջերին։ Ըստ երևույթին, այդ ժամանակ Կապանը սովորական բնակավայր էր։ 10-րդ դարից սկսած մատենագիրների մոտ Կապանն արդեն հիշատակվում է որպես քաղաք։ Կապանը 10-րդ դարի վերջին (հավանաբար 998-1001 թվականներին) դարձել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաքը։

Կապանն ուներ դիրքային մի շարք առավելություններ։ Նրա արևմտյան կողմում գտնվող Բաղաբերդ և Բաղակու քար բերդերը ապահովում էին քաղաքի անվտանգությունն արևմտյան և հյուսիսարևմտյան կողմերից։ Քաղաքի հյուսիսային կողմով անցնում է Կապան գետը, որն այդ մասում առաջացրել է խոր կիրճ՝ խիստ զառիվեր և անտառապատ լանջով, իսկ դիմացը մի քանի հարյուր մետրի հասնող ժայռ է։ Հարավային կողմով ձգվում էին Արևիքի բարձրաբերձ և ժայռոտ լեռները, որոնք անմատչելի էին դարձնում քաղաքը հարավային կողմից։ Այս է եղել պատճառը, որ քաղաքը հարավային և հյուսիսային կողմերից հարկ չի եղել պարսպապատելու։ Համեմատաբար դյուրին էր քաղաք մտնել արևելյան կողմից, այդ պատճառով էլ քաղաքի այս մասը պարսպապատված է եղել։

1103 թվականին Կապանն ավերման է ենթարկվում սելջուկների կողմից։ Այնուհետև Կապանը մի քանի դար շարունակում է իր գոյությունը, բայց արդեն իբրև ոչ քաղաք, այլ սովորական բնակավայր։ Կապանի բնակչությունը ըստ երևույթին միատարր չի եղել։ Նա ուներ հրեաների հատուկ թաղ^[3]։

Կապանի մոտ գտնվող Հալիձորի բերդում տեղի են ունեցել ինքնապաշպանություններ 1720-ական թվականներին Դավիթ Բեկի մասնակցությամբ։ Վերջինիս պատվին քաղաքում դրված է մեծ արձան։

Հնամենի Կապանը 15-րդ դարի սկզբում ավերվել է, նրա անունը թուրքական աղավաղմամբ սկսեց արտասանվել Ղափան։ Այդ Ղափան անունն էլ ժառանգեց 19-րդ դարի 50-ական թվականներին այսօրվա քաղաքի տարածքում ձևավորվող նոր բնակավայրը, իսկ Հայաստանի անկախացումից հետո քաղաքը կրկին վերականգնեց իր պատմական Կապան անունը։

Կլիմա

Կապան քաղաքը Սյունիքի մարզկենտրոնն է։ Գտնվում է ծովի մակարդակից 705-1050 մ /միջինը 910 մ/ բարձրությունների վրա։ Հեռավորությունը մայրաքաղաքից 300 կմ է։ Առաջին անգամ հիշատակվում է 5-րդ դարում։ Միջնադարում եղել է Սյունիքի թագավորության մայրաքաղաք։ Ավերվել է սելջուկների կողմից 1103 թվականին։ Ներկայիս Կապանը գտնվում է պատմական քաղաքից 10 կմ հարավարևելք Ողջի գետի և նրա Վաչագան, Կավարտ, Գեղանուշ վտակների ու Խուստուփ /3210 մ/ լեռան հարևանությամբ։ Քաղաքի կարգավիճակ է ստացել 1938 թվականին։ 2016 թվականի հունիսի 1-ի գնահատմամբ ունի 43,2 հազար բնակիչ։

Կլիմայի վրա ազդող գործոններ

Դավիթ Բեկի արձան

Ինչպես ցանկացած տեղանքի, այնպես էլ Կապանի կլիմայի վրա ազդում է ինչպես ընդհանուր կլիմայական, այնպես էլ տեղական գործոններ։ Ընդհանուր գործոններից է նրա աշխարհագրական դիրքը։ Քաղաքը գտնվում է հս.լ.39^օ12՛ վրա, այսինքն՝ մերձարևադարձային կլիմայական գոտու հյուսիսում, որտեղ ամռանը ակտիվանում են հարավից թափանցող արևադարձային տաք և չոր օդային զանգվածները, իսկ ձմռանը հյուսիսից եկող ցուրտ օդը։ Զգալի է նաև Կասպից ծովի ազդեցությունը։ Տեղանքը անհարթ է, բարձրությունների տատանումները գերազանցում են 300 մ-ը։ Հաճախ երբ բնակավայրի բարձրադիր մասերում ձմռանը ձյուն է տեղում, ապա ցածրադիր հատվածներում՝ անձրև։ Հարակից լեռնալանջերի թեքությունները, որոնք հասնում են 30-40 աստիճանների բուսածածկի հետ միասին ևս կլիմայաստեղծ ակտիվ գործոններ են։

Կլիմայական բնութագրիչներ

Հունվարյան բազմամյա միջին ջերմաստիճանը 0^օC է, հուլիսյանը՝ 23-24 ^օC: Տարեկան միջին բազմամյա ջերմաստիճանը 11,5 ^օC: Բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը դիտվել է հունվարին՝ -27 ^օC, իսկ բացարձակ առավելագույնը հուլիսին՝ +39^օC: Տարեկան բացարձակ ջերմաստիճանի լայնույթը 66^օC: Տեղումների բազմամյա միջին տարեկան քանակը 544 մմ է/նվազագույն տարեկան միջինը 380 մմ է/: Տեղումների ընդհանուր քանակի մոտ 55%֊ը գալիս է մարտ-հունիս ամիսներին, իսկ 17%֊ը՝ հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին։ Ամենից տեղումնաշատ ամիսը մայիսն է, իսկ ամենից քիչ տեղումներ գալիս են դեկտեմբեր և օգոստոս ամիսներին։ Անսառնամանիք օրերի թիվը տատանվում է նվազագույնը 165-ից մինչև առավելագույնը 240 օրվա։ Ուժգին քամիներ հազվադեպ են լինում։ 15 մ/վրկ. և ավելի ուժգնությամբ քամիներ տարվա կտրվածքով կարող են դիտվել ընդամենը 2-3 օր։ Տիրապետող են հարավարևելյան և արևելյան ուղղության քամինները՝ 1-3 մ/վրկ միջին արագությամբ։

Կլիմայի հիմնական բնութագրիչներ	Հունվար	Փետրվար	Մարտ	Ապրիլ	Մայիս	Հունիս	Հուլիս	Օգոստոս	Սեպտեմբեր	Հոկտեմբեր	Նոյեմբեր	Դեկտեմբեր	Տարեկան
Օդի բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճանը ^օC	23	26	29	32	35	38	40	39	38	35	29	26	40
Օդի բազմամյա միջին ջերմաստիճանը ^օC	0	1, 6	5, 4	10, 7	15, 8	19, 6	23.3	22.7	18, 2	13	6.6	1.8	11.5
Օդի բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը ^օC	-27	-19	-17	-7	-2	2	6	6	-1	-7	-15	-23	-27
Տեղումների բազմամյա միջին քանակը մմ	26	30	57	72	100	70	32	26	33	40	34	24	544

Տարվա եղանակների հերթափոխություն

Կապան քաղաքը ընկած լինելով մերձարևադարձային և բարեխառն կլիմայական գոտիների սահմանագլխում ունի շատ հստակ արտահայտված տարվա եղանակների հերթափոխ։ Համառոտակի բնութագրենք այդ հերթափոխը.

Ձմեռ-բնորոշվում է անկայուն եղանակներով։ Տեղումները հիմնականում գալիս են ձյան տեսքով, սակայն կայուն ձնածածկ չի առաջանում և այն ուղեկցվում է հալոցքներով։ Երբեմն ձյան շերտի բարձրությունը կարող է հասնել 25-50 սմ-ի, իսկ ձնածածկույթը պահպանվել՝ 3-ից 5 օր։ Ձմռանը տեղումները կարող են դիտվել նաև անձրևի տեսքով՝ կապված հարավարևմյան տաք և խոնավ օդային հոսքերի թափանցման հետ։ Սակայն հաճախ թափանցում են նաև արկտիկական չոր և սառնամանիքային օդ հյուսիսից, Սիբիրից, կամ կենտրոնական Ասիայի բարձր ճնշման մարզերից և առաջացնում բավականին ցուրտ և պարզկա եղանակներ։
Գարուն-սկսվում է վաղ՝ փետրվարի կեսերից։ Բնորոշ են անկայուն եղանակներով։ Հաճախ են ամպամած և մառախլապատ եղանակները։ Դիտվում են ուշ գարնանային ցրտահարություններ, երբ արդեն ծաղկած են լինում ծառերը։ Ձյան տեսքով տեղումներ դիտվել են ապրիլ-մայիս ամիսներին։ Տեղումնաշատ սեզոնն է։ Երբեմն լինում են տեղատարափ անձրևներ և կարկուտ։
Ամառ-Կապանում ամռանը շոգ է և չոր։ Երբեմն դիտվում են տեղատարափ անձրևներ, որոնք կարող են ուղեկցվել սելավային հոսքերով։ Օրինակ 1961 թվականի հուլիսի 21-ին մեկ օրվա ընթացքում տեղացել է 176 մմ տեղումներ, կամ ամբողջ տարվա տեղումների քանակի 1/3 մասը։
Աշուն-երկարատև է՝ սեպտեմբերի կեսերից մինչև դեկտեմբերի կեսերը։ Բնորոշ են տաք եղանակները։ Երբեմն լինում են մառախուղներ և ցրտահարություններ։ Այս սեզոնին է գալիս տարեկան տեղումների մոտ 1/4-ը։ Կապանի կլիման նպաստավոր է արքայախնձորի/կորոլյոկ/, նռան, թզի, դեղձի, թթի, խաղողի մշակության համար։ Քաղաքի հյուսիսահայաց լանջերն ու գետահովիտները ծածկված են անտառներով և թփերով, որտեղ լավ աճում են ընկուզենին, տխլենին, հոննին, մոշենու թփերը։

Կապանի կլիմայական տվյալները
Ամիս	հունվ	փետ	մարտ	ապր	մայ	հուն	հուլ	օգոս	սեպ	հոկ	նոյ	դեկ	Տարի
Միջին բարձր °F (°C)	40 (4)	43 (6)	52 (11)	64 (18)	73 (23)	81 (27)	87 (31)	87 (31)	79 (26)	68 (20)	54 (12)	44 (7)	64.3 (18)
Միջին ցածր °F (°C)	26 (−3)	28 (−2)	35 (2)	45 (7)	53 (12)	60 (16)	66 (19)	64 (18)	58 (14)	48 (9)	38 (3)	30 (−1)	45.9 (7.8)
Տեղումներ դյույմ (մմ)	0.83 (21.1)	0.98 (24.9)	1.42 (36.1)	1.93 (49)	2.64 (67.1)	1.65 (41.9)	0.63 (16)	0.71 (18)	0.83 (21.1)	1.34 (34)	1.18 (30)	0.83 (21.1)	14.97 (380.3)
աղբյուր: {{{աղբյուր 1}}}

Բնակչություն

Կապանի ազգաբնակչության փոփոխությունը.^[4]

Տարի	1831	1897	1926	1939	1959	1976	2001	2011	2016	2015	2016	2017	2018	2019	2020
Բնակիչ	196	2272	2658	8511	19315	36351	45711	43190	42600^[5]	42700	42600	42500	42500	42200	42100^[6]

Տնտեսություն

Սյունիքի մարզի համայնքների բյուջետային ընդհանուր եկամուտների կատարողականը, 2021

Քաջարան			98.7 %
Սիսիան			94.4 %
Տաթև			91.5 %
Տեղ			89.8 %
Գորայք			83.5 %
Գորիս			81.7 %
Մեղրի			80.8 %
Կապան			74.6 %
Աղբյուր՝ Սյունիքի մարզպետարան

Կապանն արդյունաբերական կենտրոն է։ Տարածքը հարուստ է գունավոր մետաղների, պղնձի պաշարներով։ Հատկապես զարգացած է պղնձարդյունաբերությունը։ Ներկայումս շահագործվում է Կապանի պղնձի հանքավայրը։ Բնակչությունը զբաղվում է նաև գյուղատնտեսությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Նախկին «Կատար» բնակավայրի տարածքում կանգուն է «Կատարի վանք» եկեղեցին։ Հիշարժան կառույցներից են Կատարավանք ամրոցը (X- XVIII դդ)՝ իր օժանդակ շինություններով, Կկոց Քար ամրոցը (X դ), Հալիձորի ամրոցը բազմաթիվ դամբարաններով։ 1723 թվականին Դավիթ Բեկի կողմից վերակառուցվել է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ Վահանավանք եկեղեցին ներկայացնում է իրենից մի վանական համալիր, իսկ Սուրբ Գրիգոր եկեղեցին աչքի է ընկնում բազմաթիվ տապանաքարերով։