Կակաչների հեղափոխություն

Հեղափոխության վաղ փուլում զանգվածային լրատվամիջոցները անկարգությունները անվանում էին վարդագույն^[1], կիտրոնագույն^[2], մետաքսե կամ նարցիսային հեղափոխություն։ Ակաևն է ինքը հորինել այդ տերմինը՝ Կակաչի հեղափոխություն։ Իր այն ժամանակվա ելույթում նա զգուշացրել է, որ նման գունավոր հեղափոխություն չպետք է լինի Ղրղզստանում^[3]։ Գունավոր կամ ծաղկի տերմինի օգտագործումը նմանություն առաջացրեց Վրաստանի, Ուկրաինայի Նարնջագույն հեղափոխությանը (2004), Չեխոսլովակիայի թավշյա հեղափոխությանը (1989) և պորտուգալական Մեխակի հեղափոխությանը (1974)։

Գիվի Թարգամաձեն, ով Ազատության ինստիտուտի (Վրաստան) նախկին անդամ է և Վրաստանի պաշտպանության և անվտանգության խորհրդարանական կոմիտեի նագահը, խորհուրդ է տվել ուկրաինական ընդդիմության առաջնորդներին ոչ բռնի դիմադրության և ոչ բռնի պայքարի վերաբերյալ։ Ավելի ուշ նա խորհրդակցել է Ղրղզստանի ընդդիմության առաջնորդների հետ Կակաչների հեղափոխության ժամանակ^[4]։

Պրոակաևյան թեկնածուները լավ են հանդես եկել 2005 թվականի փետրվարի 27-ի խորհրդարանական ընտրություններում։ Սակայն արդյունքը քննադատվել է օտարերկրյա դիտորդների կողմից^[5]։ Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունը (ԵԱՀԿ) քննադատել է Ղրղզստանի կառավարությանը։ Բողոքի ակցիաներ են սկսվել հատկապես արևմտյան և հարավային քաղաքներում, այդ թվում ՝ Ջալալ-Աբադը, Օշը և Ուզգենը։ 2005 թվականի մարտի 3-ին ընդդիմադիր Ռոզա Օթունբաևայի բնակարանում ռումբ էր պայթել։ Ակաևի կառավարությունը հերքել է իր պատասխանատվությունը։2005 թվականի մարտի 10-ին Ղրղզստանի ժողովրդական շարժման առաջնորդ Կուրմանբեկ Բակիևը միացավ Բիշքեկում խորհրդարանի շենքի մոտ բողոքող ցուցարարներին։ Բակիևը և 22 ընդդիմադիր խորհրդարանականներ Ակաևի վարչակազմի «անվստահության» խորհրդանշական քվե են տվել։ 2005 թվականի մարտի 19-ին Բիշքեկում երեք հազար մարդ և Ջալալ Աբադում հիսուն հազար մարդ միացել են հասարակական բողոքներին։ Մարտի 20-ին, երբ ցուցարարները գրավեցին կառավարական շենքերը, Ղրղզստանի կառավարությունը ներքին գործերի նախարարության զորքերը տեղակայեց Ջալալ Աբադում և Օշում։ 2005 թվականի մարտի 20-ին ցուցարարները վերահսկողության տակ են վերցրել երկրի հարավում գտնվող բոլոր խոշոր քաղաքները և պահանջել Ակաևի հրաժարականը։ Բողոքի ցույցերին ակտիվորեն մասնակցել է «Քելքել» (բարու վերածնունդը և փայլը) երիտասարդական շարժումը։ 2005 թվականի մարտի 22-ին Ակաևը հրաժարվեց բանակցել ցուցարարների հետ։ Յոթանասունի մեջ 10 պատգամավորից 1-ը կանգնել է ցուցարարների կողքին։

Չնայած նրան, որ ընդդիմությունը հավակնում էր երկրի նկատմամբ վերահսկողության զգալի ուժեղացմանը, նա անկայուն էր ներքին պառակտումից և չուներ ակնհայտ առաջնորդ։ Դա հակադրում է ուկրաինական և վրացական հեղափոխական ուժերին, որոնք միասնական ճակատներով էին հանդես գալիս պետության դեմ։Ռոզա Օթունբաևան Ղրղզստանի ընդդիմության պոտենցիալ առաջնորդն էր։ 1981 թվականին նա եղել Է Ղրղզստանի Կոմունիստական կուսակցության Լենինյան շրջկոմի երկրորդ քարտուղարը։ Մինչև 2005 թվականը Օթումբաևայի քաղաքական համոզմունքները ձևավորվում էին արդեն կամաց-կամաց արևմտյան ձևով։ 2005 թվականի հեղափոխությունից հետո Օթունբաևան աշխատել է ժամանակավոր կառավարությունում որպես արտաքին գործերի նախարարի պաշտոնակատար և դեսպան Միացյալ Նահանգներում և Միացյալ Թագավորությունում։Մեկ այլ պոտենցիալ առաջնորդ էր Կուրմանբեկ Բակիևը։ 2002 թվականին Բակիևը հրաժարական էր տվել Ղրղզստանի վարչապետի պաշտոնից այն բանից հետո, երբ ոստիկանությունը Հարավային Ասկի քաղաքում գնդակահարել Էր հինգ խաղաղ ցուցարարների։Անվար Արտիկովը Օշի նախկին նահանգապետն էր։ Նա վայելում էր «Կուրուլտա» մոնղոլական-թյուրքական ավանդական ընդդիմադիր խորհրդի աջակցությունը։ Արտիկովն ասել է. «Մենք կպահենք այդ իշխանությունը այնքան ժամանակ, քանի դեռ մեր բոլոր պահանջներն ու խնդիրները չեն լուծվել։ Մենք ժամանակավոր տերություն ենք։ Մենք կարող ենք խոսել մեր խնդիրների կատարման մասին, երբ ներկայիս կառավարությունը կփոխարինվի այն կառավարության կողմից, որին վստահում է ժողովուրդը։»Առավել համախմբված ընդդիմությունը 2005 թվականի մարտի 21-ին Ջալալ Աբադում տեղի ունեցած բողոքի ակցիայի ժամանակ էր։ Օթումբաևան ասում էր․ «Ոստիկանները, այդ թվում ՝ բարձրաստիճան սպաները, հանել են համազգեստը, հագել են քաղաքացիական հագուստ և միացել մեր շարքերին։ Այնպես որ, մենք ունենք զգալի աջակցություն»։2005 թվականի մարտի 22-ին ընդդիմության առաջնորդները հանդիպեցին Բիշքեկում և ձևավորեցին ժամանակավոր կառավարություն։ Ղրղզստանի Գերագույն դատարանը որոշեց, որ նախորդ խորհրդարանը օրինական և իշխող մարմին էր, բայց հետո՝ 2005 թվականի մարտի 24-ին, նա ճանաչեց ժամանակավոր կառավարությունը։ Բակիևը նշանակվել է վարչապետի պաշտոնակատար, և նոր ընտրությունները նախատեսված էին 2005 թվականի հուլիսին։

2005 թվականի մարտի 19-ի և 20-ի բողոքներից հետո Ակաևը Կենտրոնական ընտրական կոմիտեին և Ղրղզստանի Գերագույն դատարանին հանձնարարել էր հետաքննել ընտրությունների կեղծման վերաբերյալ ընդդիմության հայտարարությունները։ Ակաևը խնդրել է այդ մարմիններին հատուկ ուշադրություն դարձնել այն օկրուգներին, որտեղ ընտրությունների արդյունքները ծայրահեղ հասարակական արձագանք են առաջացրել։

Մարտի 22-ին Ակաևը աշխատանքից ազատել է ներքին գործերի նախարար Բակիրդին Սուբանբեկովին և Գլխավոր դատախազ Միկտիբեկ Աբդիլդաևին։ 2005 թվականի մարտի 23-ին Ակաևը տեղակայեց հատուկ նշանակության ջոկատ, և երեսուն մարդ ձերբակալվեց։ Ուզբեկստանի ԱԳՆ ներկայացուցիչը հայտարարել է.«Ուզբեկստանի ժողովուրդը, որը Ղրղզստանի մերձավոր հարևանն է, մտահոգված է Ղրղզստանում, հատկապես նրա հարավային շրջաններում տեղի ունեցող իրադարձություններով»^[6]։

2005 թվականի մարտի 24-ին Ակաևը փախել էր ընտանիքի հետ։ Նա նախ մեկնել է Ղազախստան, ապա ՝ Ռուսաստան։ 2005 թվականի ապրիլի 3-ին Ակաևը հրաժարական է տվել։ Այն ընդունվել է ժամանակավոր վարչակազմի կողմից 2005 թվականի ապրիլի 11-ին։

Երբ Ակաևը փախավ, վարչապետ Նիկոլայ Տանաևը հրաժարական տվեց։ Ընդդիմությունը վերահսկողության տակ է վերցրել առանցքային պետական ծառայությունները, ինչպիսիք են հեռուստաընկերությունը։ Ոստիկանությունը միացել է ցուցարարներին։ Ընդդիմության ձերբակալված առաջնորդները, այդ թվում Ֆելիքս Կուլովը, ազատ են արձակվել։ Ղրղզստանի Գերագույն դատարանը անվավեր է ճանաչել ընտրությունների արդյունքները։

Ժամանակավոր վարչակազմը Կուրմանբեկ Բակիևին նշանակել է վարչապետի պաշտոնակատար և նախագահի պաշտոնակատար։ Նա ժամանակավոր կաբինետ է նշանակել։ Ամբոխները թալանել են խանութներն ու բանկոմատները Բիշքեկում, հրդեհել շենքերը։ Անկարգությունների հետևանքով զոհվել է 3 մարդ։ Բակիևը Ֆելիքս Կուլովին նշանակել է ներքին գործերի նախարարի պաշտոնակատար։ Կուլովը ելույթ է ունեցել հեռուստատեսությամբ և հանդարտության կոչ արել։ 2005 թվականի մարտի 26-ին Ակաևի զինված կողմնակիցները անհաջող փորձ ձեռնարկեցին մտնել Բիշքեկ ՝ Քենեշ Դուշեբաևի և Թեմիրբեկ Ակմատալիևի ղեկավարությամբ։ Մարտի 29-ին Ակմատալիևը հայտարարել է, որ մասնակցելու է առաջիկա ընտրություններին։ 2005 թվականի մարտի 28-ին տեղի ունեցավ աստիճանական քաղաքական կայունացում։

Ժամանակավոր վարչակազմը հայտարարել է, որ նախագահական ընտրությունները կլինեն 2005 թվականի հուլիսի 10-ին։ Սակայն զանգվածային լրատվամիջոցները Բակիևին մեղադրել են անթափանցիկության, ռուսալեզու փոքրամասնության նկատմամբ կարգուկանոն և խտրականություն չձեռնարկելու մեջ^[7]։ Ադահան Մադումարովի նշանակումը չորրորդ փոխվարչապետի պաշտոնում պոպուլյար չէր, քանի որ դիտարկվում էր, թե նա նախագահի թեկնածու էր, որն էլ հանգեցնում էր շահերի բախման^[7]։ Բակիևին նաև քննադատում էին այն բանի համար, որ նա վերադարձրել է Ակաևի կառավարության մի մասը։

2005 թվականի մայիսի 13-ին Բակիևը և Կուլովը միավորվեցին 2005 թվականի հուլիսի 10-ի նախագահական ընտրություններին մասնակցելու համար։ Համաձայնագիրն այն էր, որ եթե Բակիևը պահպանի նախագահի պաշտոնը, ապա Կուլովը կդառնա վարչապետ։ Դաշինքը գոյություն է ունեցել մինչև 2007 թվականի հունվար։ Այն միավորել է երկրի հյուսիսային և հարավային մասերը, դժվարացրել է մյուս թեկնածուների ընտրությունը և նպաստել Ուզբեկստանի կայունացմանը^[7]։

Հողային իրավունքները խմբագրել

Ժամանակավոր կառավարությունը Բիշքեկում բախվել է գյուղացիների ՝ հողի նկատմամբ հավակնությունների խնդրին։ Ոստիկանությունը չի կարողացել կանգնեցնել զինված գյուղացիների կողմից հողի բռնազավթումը։ Դրա հետևանքով սպանվել է Բիշքեկի քաղաքացիական պարեկության ղեկավար Ուսան Կուդայբերգենովը։

Ակաևի ենթադրյալ կոռուպցիան խմբագրել

2005 թվականի մարտի 24-ին որպես կոռուպցիայի ապացույց ներկայացվեցին Ակաևի օրագրերը։ Կոռուպցիայի հետաքննության համար Ակաևի վարչակազմի կողմից ստեղծվել է քաղաքացիների, պետական ծառայողների, բանկիրների և ոչ կառավարական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների հանձնաժողով։ 2005 թվականի ապրիլի 21-ին հանձնաժողովը հրապարակեց Ակաևի նախագահության ընթացքում Ակաևների ընտանիքի կողմից վերահսկվող քառասուն երկու ձեռնարկությունների մասին տվյալներ։ Ժամանակավոր կառավարությունը նաև պնդել է, որ բռնության և ձերբակալությունների միջոցով Ակաևը խափանել է իր վարչակազմի դեմ խաղաղ քաղաքական բողոքը^[7]։ Պնդվում էր, որ 2005 թվականի մարտի 24-ին Ակաևի մարդիկ քաղաքացիական հագուստով հարձակվել էին ցուցարարների վրա։

Անդիժանի փախստականներ խմբագրել

2005 թվականի մայիսի 13-ին Ուզբեկստանում տեղի ունեցավ կոտորած, երբ պետական անվտանգության գործակալները կրակ բացեցին հավաքված ցուցարարների վրա։ Ղրղըզստան է ժամանել մինչև 6 հազար ուզբեկ փախստական։ Փախստականները չեն կարողացել Ուզբեկստան վերադառնալ ուզբեկական կառավարության կոշտ գործողությունների պատճառով։ Սկզբում Բակիևը պաշտպանում էր Ուզբեկստանի կառավարության դիրքորոշումը՝ չնայած իրավապաշտպանների կողմից կարեկցանքի կոչերին։ Ավելի ուշ, միջազգային հանրության աջակցությամբ, Ղրղզստանի ժամանակավոր վարչակազմը Անդիժանի փախստականներին իրավական կարգավիճակ է տրամադրել։ Միջազգային կազմակերպությունները կարողացել են փախստականներին ապահովել կացարանով, պարենով, ջրով և առաջին անհրաժեշտության այլ առարկաներով։ Սակայն 2005 թվականի հունիսի 9-ին 4 ուզբեկ փախստականներ վերադարձվեցին հայրենիք։ Կուլովն ասել է, որ այդ չորսը մեղադրվել են բռնաբարության կամ սպանության մեջ և, հետևաբար, արտաքսվել են^[7]։

Ակաևի դատական հայցը խմբագրել

Ակաևը դատի է տվել հակակոռուպցիոն հանձնաժողովի նախագահ Բակիևին։ Նա նաև դատի է տվել ղրղըզական թերթի լրագրողին զրպարտության համար այն հիմքով, որ իր դեմ առաջադրված մեղադրանքները սխալ են եղել։ Ակաևի դուստր Բերմետ Ակաևան դատի է տվել Ղրղզստանի Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին զրպարտության և խորհրդարան ընտրվելուն խոչընդոտելու համար։ Հեղափոխության ժամանակ Ակաևի առգրավված որոշ անձնական իրեր վերադարձվել են նրան^[7]։

Նախընտրական հուզումներ խմբագրել

2005 թվականի հունիսի 10-ին Բիշքեկում գնդակահարվել էր խորհրդարանի պատգամավոր Ժիրգալբեկ Սուրաբալդիևը։ Հնարավոր է, որ նա մասնակից է եղել 2005 թվականի մարտի 24-ին Ակաևի դեմ բողոքող ցուցարարների վրա հարձակումներին։ 2005 թվականի հունիսի 11-ին կառավարության երկու թիկնապահներ ծեծի էին ենթարկվել և հարկադրված էին տեղեկություններ տրամադրել Բակիևի և փոխվարչապետ Դանիյար Ուսենովի ուղևորությունների երթուղիների մասին։ 2005 թվականի հունիսի 13-ին վեց մարդ վիրավորվել էր ցուցարարների և խորհրդարանի անվտանգության ծառայության աշխատակիցների միջև տեղի ունեցած բռնության հետևանքով։ Այս միջադեպում անվտանգության ծառայության աշխատակիցները կրակ են բացել «Ալայ» հյուրանոցի մոտ հավաքված ցուցարարների վրա։ Պատգամավոր Բայաման Էրքինբաևը ներգրավված է եղել բռնության մեջ և մեղադրվում է պետական ունեցվածքի ապօրինի տիրանալու մեջ։

2005 թվականի հունիսի 17-ին Բիշքեկում հավաքվել էին ցուցարարներ ՝ ի պաշտպանություն Ուրմատ Բարիկթաբասովի ՝ Ակաևի վաղեմի համախոհի։ Ավելի վաղ նա հայտնել էր նախագահի թեկնածու դառնալու մտադրության մասին, սակայն նրան մերժել էին գրանցել նրա երկքաղաքացիության պատճառով (Ղրղզստան և Ղազախստան)։ Հաշվի առնելով, որ Բարիկթաբասովը հայտնի չէր, ապստամբությունը անսովոր էր, երբ նա կարող էր օրինական ճանապարհով լուծել այդ հարցը։ Որոշ ցուցարարներ խոստովանել են, որ իրենց վճարել են մասնակցության համար^[7]։

2005 թվականի հուլիսի 10-ին տեղի ունեցան խոստացված ընտրությունները։ Բակիևը հավաքել է ձայների իննսուն տոկոսը և հաջորդ օրը ընտրվել նախագահ։ Կուլովը նշանակվեց վարչապետ։ Նա հավաքել է ձայների 88,7 տոկոսը, իսկ նրա մրցակիցը ՝ 4 տոկոսը։ Ընտրությունների անցկացումը բարձր գնահատվեց արևմտյան դիտորդների կողմից, սակայն որոշ խախտումներ էլ արձանագրվեցին։

Ընտրություններից մի քանի ամիս անց սպանվել են Բայաման Էրքինբաևը և Ռաատբեկ Սանատբաևը։ Տինիչբեկ Ակմատբաևը մահացել է բանտային խռովության ժամանակ, որը կազմակերպել էր չեչեն «օրենքով գող» Ազիզ Բատուկաևը։ Ռիսպեկը սպանվել է մզկիթից դուրս գալու ժամանակ 2006 թվականի մայիսին^[8][9]։

ԵԱՀԿ-ն ընտրությունների ընթացքին հետևելու համար ուղարկել է վաթսուն դիտորդ։ Իր նախնական գնահատականում կազմակերպությունը հայտնաբերել է, որ քվեարկության երկրորդ փուլը ցույց է տվել «որոշակի տեխնիկական բարելավումներ առաջին փուլի համեմատ»։ Այն նաև ընդգծել է «էական թերությունները»։

Անկախ Պետությունների Համագործակցության (ԱՊՀ) ընտրությունների դիտորդները չեն համաձայնել։ Նրանք ողջունել են ընտրությունների երկրորդ փուլը որպես լավ կազմակերպված, ազատ և արդար։ ԱՊՀ դիտորդները նաև բարձր են գնահատել տեղական իշխանությունների զսպվածությունն ու կոմպետենտությունը մի շարք տարածաշրջաններում քաղաքական անկարգությունների դեմ պայքարում։ ԵԱՀԿ-ի և ԱՊՀ-ի դիտորդական խմբերի միջև եզրակացությունների այս հակասությունը վերջինն է դարձել նման հակասական եզրակացությունների շարքում։ Ռուսաստանը պաշտպանել Է ԱՊՀ-ի զեկույցները և հանդիմանել ԵԱՀԿ-ին դրանց եզրակացությունների համար։

«Նյու Յորք Թայմսը» հաղորդել Է, որ ամերիկյան ֆինանսավորումն ու աջակցությունը կառավարական և ոչ կառավարական աղբյուրներից օգնել են հող նախապատրաստել հակաակաևյան ցույցերի համար ՝ միջոցներ տրամադրելով գրականության տպագրության համար^[10]։

Քոֆի Անանը հայտարարել է. «Գլխավոր քարտուղարը դեմ է ընտրական և քաղաքական վեճերի լուծման համար բռնության կիրառմանը և ահաբեկմանը»։ Միավորված ազգերի կազմակերպության կայքում ասվում է, որ Անանը «բոլոր կողմերին կոչ է անում զսպվածություն ցուցաբերել»^[11]։

• 2005 թվականի Ղրղզստանի նախագահական ընտրությունները
• 2005 թվականի Ղրղզստանի խորհրդարանական ընտրությունները
• Ղրղզստանի քաղաքական գործիչները
• Գունավոր հեղափոխություն

• Kyrgyzstan: Revolution Revisited Կառավարական կազմակերպություն։
• Article Արխիվացված 2005-03-28 Wayback Machine Կառավարական կազմակերպություն։
• Article Արխիվացված 2005-12-11 Wayback Machine Կառավարական կազմակերպություն։
• Photography of Elena Skochilo Live Journal բլոգի էջ։
• Ղրղզստանի Սահմանադրություն։
• Q&A: Kyrgyzstan’s Rebellion Միջազգային հարաբերությունների խորհուրդից։
• Kyrgyz revolution Արխիվացված 2005-04-07 Wayback Machine Klasney բլոգ։
• Kyrgyzstan photos Կակաչների հեղափոխության մասին աուդիո սլայդշոու Համատեղ Լեզվի Նախագծից։

• Anjaparidze Z. (March 2005) "Georgian advisors stepping forward in Bishkek. Eurasia Daily Monitor.
• Cohen A. (March 2005) Kyrgyzstan's Tulip Revolution.The Washington Times.
• Cummings S. and Ryabkov M. (2008) Situating the Tulip Revolution. Central Asian Survey 27(3-4) 241-252.
• Cummings S. (2009) Domestic and international perspectives on Kyrgyzstan's Tulip Revolution. Routledge, Taylor and Francis Group, New York.
• Finn P. (2005) Elections in Kyrgyzstan inconclusive: most legislative races forced into runoffs: monitors fault Atmosphere. The Washington Post.
• Freedman E. (2009) When a Democratic Revolution isn't Democratic or Revolutionary? Journalism 10(6): 843-861.
• Hale H. E. (2011) Formal constitutions in informal politics: institutions and democratization in Post-Soviet Eurasia. World Politics 63(4): 581-617.
• Hiro D. (2009) Kyrgyzstan's Tulip Revolution The Guardian
• Hiro D. (April 2010) Kyrgyzstan's second Tulip Revolution. The Guardian.
• Kalandadze K. and Orenstein M. (2009) Electoral protests and democratization beyond the colored revolutions. Comparative Political Studies 42(11): 1403-1425.
• Mitchell L. A. (2012) The Color Revolutions. University of Pennsylvania Press, Philadelphia.
• Radnitz S. (2006) What really happened in Kyrgyzstan? Journal of Democracy 17(2): 132-146.
• Smith C. S. (March 2005) U.S. helped to prepare the way for Kyrgyzstan's Uprising. The New York Times.
• Stepanov G. (2005) Two leaders of Tulip Revolution can't share power in Kyrgyzstan. Current Digest of the Post-Soviet Press (57)13: 345-391.
• Tudoroiu T. (2007) Rose, Orange, and Tulip: the failed post-Soviet revolutions. Communist and Post-Communist Studies 40(3): 315-342.
• Walsh N. P. (March 2005) Kyrgyz leader condemns protestors. The Guardian.
• Yusin M. (2005) Tulip Revolution begins in Kyrgyzstan. Current Digest of the Post-Soviet Press 57(12): 1-48.